Joanna Orłowska
„Ten Inny” Ryszarda Kapuścińskiego w pedagogice międzykulturowej
Abstrakt
W dzisiejszym świecie podróże, emigracje, życie w innej kulturze, obyczajowości, innym kraju jest naturalnym i powszechnym zjawiskiem. W swojej pracy przedstawiam Innego żyjącego w nowym dla niego świecie, wśród obcych dla niego ludzi. Artykuł rozprawia o Innym Ryszarda Kapuścińskiego i jego miejscu w pedagogice międzykulturowej.
Abstract
In our World today, travel, emigration, experiencing different cultures, customs, is natural and normal. In my article I’m describing Stranger/Alien, who is living in a new and alien world for him, with other strangers. This article introduces Kapuscinski’s Alien and his space in Intercultural pedagogie.
Świat to wielka wieża Babel. Jedna wieża, w której Bóg pomieszał nie tylko języki, ale także kulturę i obyczaje, namiętności i interesy, i której mieszkańcem uczynił ambiwalentną istotę łączącą w sobie Ja i nie-Ja, siebie i Innego, swojego i obcego[1].
Świat współczesny zdaje się kurczyć. Podróże, migracje są chlebem powszednim. Życie wśród ludzi o odmiennych korzeniach, odmiennej kulturze nie jest niczym nowym. W czasach, kiedy dąży się do integracji wielu narodów świata ludzie różnych narodowości, rasy, wyznania żyją obok siebie, pracują w tych samych placówkach, kupują w tych samych sklepach. Żyją obok siebie, żyją obok Innych. Jak stwierdza Bauman: „Wydaje się, że świat, w którym żyjemy, jest zaludniony głównie przez obcych; można odnieść wrażenie, iż to świat uniwersalnej obcości. Otaczają nas obcy, pośród których i my jesteśmy obcymi. Tutaj obcych nie można odgraniczyć czy zepchnąć na obrzeża. Trzeba z nimi żyć.[2]” Levinas pisze: „Zatrzymaj się – zda się mówić do spieszącego w rozpędzie tłumu człowieka. Zatrzymaj się. Oto obok ciebie jest inny człowiek. Spotkaj się z nim. Spotkanie takie jest największym przeżyciem. Najważniejszym doświadczeniem. Spójrz na twarz tego innego, którą on ci oferuje. Poprzez tę twarz przekazuje ci siebie. [3]”
Wielokulturowość a międzykulturowość
Społeczeństwo wielokulturowe, będące konsekwencją rozwoju i cywilizacyjnej zmiany, pozwala na obronę własnej tożsamości w istniejącej rzeczywistości społecznej. Współczesna wielokulturowość[4] jest wielozakresowa i wieloczynnikowa – można ją ujmować terytorialnie, jest wtedy efektem zasiedziałości, procesualnie, kiedy ujawnia odrębność, ożywia ruchy etniczne, narodowościowych, powoduje powstawanie nowych, niepodległych państw, a także w kontekście migracji i dokonujących się procesów demokratyzacji, które uruchomiły poczucie odrębności i kreowanie własnego Ja oraz spowodowały kształtowanie się tożsamości podwojonej, rozproszonej czy rozszczepionej[5]. Społeczeństwo wielokulturowe stało się faktem. Wielokulturowość świata jest żywą tkanką, w której nic nie jest dane i określone raz na zawsze, lecz nieustannie przekształca się, zmienia, tworzy nowe relacje i konteksty[6].
Odpowiedzią na multikulturowość „… współwystępowanie na tej samej przestrzeni albo w bezpośrednim sąsiedztwie bez wyraźnego rozgraniczenia, albo w sytuacji aspiracji do zajęcia tej samej przestrzeni dwóch lub więcej grup społecznych o odmiennych cechach dystynktywnych: wyglądzie zewnętrznym, języku, wyznaniu religijnym, układzie wartości, itd., które przyczyniają się do wzajemnego postrzegania odmienności z różnymi tego skutkami[7] jest pedagogika międzykulturowa.
Pedagogika międzykulturowa jest to dział pedagogiki poświęcony problematyce społeczności zróżnicowanych kulturowo, etnicznie, religijnie, językowo. Stanowi teorię działalności wychowawczej. Na jej gruncie formułuje się istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesów wychowawczych zmierzające do wykształcenia jednostki tolerancyjnej i otwartej na inną kulturę.
Edukacja międzykulturowa jest pedagogiczną koncepcją kształtowania przez edukację rozumienia odmienności kulturowych; jej celem nie jest budowanie zunifikowanej kultury globalnej, lecz poszerzanie własnej tożsamości jednostkowej i społ. przez kontakt z innymi kulturami oraz propagowanie postaw tolerancji i dialogu; stanowi ważny element m.in. edukacji językowej, hist. i religijnej[8]. Edukacja międzykulturowa dostarcza praktycznych rozwiązań teorii pedagogicznej, stanowi przygotowanie i wdrażanie wychowanków do życia w społeczeństwie zróżnicowanym pod względem etnicznym i kulturowym.
Pedagogika międzykulturowa powstała w Niemczech na początku lat siedemdziesiątych, kiedy to pojawiła się potrzeba wyjścia w badaniach pedagogicznych poza dwujęzykowe i dwukulturowe obszary współżycia przedstawicieli określonej narodowości w Niemczech i z Niemcami na rzecz szeroko rozumianych procesów i spotkań przedstawicieli różnych kultur i narodowości. O ile bowiem pedagogika dwukulturowa nastawiała się na kształcenie umiejętności współżycia ludzi zgodnie z własną kulturą, przyznając priorytet językowi naturalnemu i kulturowej tożsamości dzieci imigrantów, o tyle pedagogika międzykulturowa miała na celu poszerzenie horyzontu problemów o jeszcze inne, istniejące w danym społeczeństwie kultury i subkultury, rozpoznanie ich i uświadomienie istniejących między nimi różnic[9].
Nie chodziło tu tylko o porównywanie czy konfrontowanie tych kultur ze sobą, ale o inspirowanie wzajemnych spotkań i wymianę doświadczeń, pozwalających na pokojowe współistnienie, tolerancję i zrozumienie (porozumienie). Pedagogika w społeczeństwie międzykulturowym musi bowiem reagować na polityczną rzeczywistość i społeczne przemiany oraz działać w obszarze tej polityki[10]. Jak pisze Kapuściński: Spotykając Innego, mamy być cały czas świadomi wagi tego faktu, świadomi jego miejsca i roli w prywatnej, indywidualnej historii duchowej własnego Ja. (…) Główną treścią spotkania z Innym jest – dialog. Człowiek jest bytem, który mówi. Celem tego dialogu ma być wzajemne zrozumienie, celem zaś tego zrozumienia – wzajemne zbliżenie, a to zrozumienie i zbliżenie osiąga się na drodze poznania[11].
Międzykulturowość można określać jako dynamiczny stan społeczeństwa, w przypadku którego mówi się o zaistnieniu i trwaniu regularnych relacji pomiędzy charakteryzującymi się odmienną tożsamością kulturową aktorami społecznymi – relacji pozwalających stworzyć harmonijną formację ponad różnicami, bez ich eliminacji. Stan taki mimo wszystko wymaga uznania przez środowisko i legalizacji, co nie zawsze następuje samoczynnie i bez oporów.
Relacji międzykulturowych można poszukiwać zarówno w odniesieniu do społeczeństw, jak i ich sektorów – np. rodzin, szkół, przedsiębiorstw, społeczności lokalnych, a także w oddziaływaniach społecznych od skali mikro do współpracy międzynarodowej.
Międzykulturowość jako stan heterogenicznego systemu społeczno-kulturowego obdarza jego poszczególnych uczestników przekonaniem o pełnym prawie do istnienia ich kultury (tak jak każdej innej), co wiąże się ze wzajemnym uznawaniem prawa do różnicy i odmienności. Charakter społeczeństwa międzykulturowego wiąże się ze względną koniecznością współzamieszkiwania na tym samym terytorium przedstawicieli innych kultur, z wzajemną konfrontacją i wymianą komunikatów, wartości, wzorów kulturowych itp. Skłania też poszczególne jednostki do zastanowienia się nad swoją kulturą i dzięki uzyskaniu wskutek tej refleksji odpowiedniego dystansu, pozwala na kształtowanie się postaw otwartych na inność (odmienność) kulturową. Można wtedy mówić o istnieniu swoistej kultury, stale pozostającej w dialogu z innymi kulturami oraz z sobą samą – i w związku z tym podatnej na zmiany. Międzykulturowość jako proces, pociąga za sobą nowego rodzaju umowę społeczną, w której nie chodzi o obowiązkową uniformizację reprezentacji i zasad postępowania, lecz o osiągnięcie maksimum zróżnicowania w reprezentacjach wartości i wolności w zachowaniu[12].
Procesy międzykulturowości
Procesy międzykulturowości [13] wynikają z modernizacji, globalizacji, transformacji i integracji. Oddziałując na wszystkie sfery życia ludzkiego, wyzwalają i kreują wzajemną wymianę i interakcje poza centrum, wywołują specyficzną komunikację międzyludzką związaną z potrzebą wychodzenia poza granice własnej kultury, kształtują umiejętność bycia i funkcjonowania na pograniczach kulturowych, intelektualnych, psychicznych, społecznych, politycznych itp.[14].
Procesy miedzykulturowe opisujące dopasowanie kulturowe i jego mechanizmy są różnorodne, choć zawsze powinny prowadzić do ukształtowania się tożsamości zintegrowanej wewnętrznie i zewnętrznie. Do takich zaliczamy:
1. Adaptację
2. Integrację społeczną
3. Anomię
4. Akulturację
5. Dyfuzję kulturową.
Adaptacja traktowana jest jako mechanizm i proces nabywania cech, właściwości i umiejętności, pozwalających sprawnie funkcjonować w danej, nowej sytuacji (np. sytuacji zderzenia kultur). Adaptacja dokonuje się na różnych poziomach:
• anatomicznym (ochrona strukturalna i fizjologiczna organizmu przed wpływami środowiska – homeostaza fizjologiczna),
• psychologicznym (zaspokajanie potrzeb emocjonalnych, przeciwdziałanie stresorom dzięki działaniom automatycznych i nieświadomych procesów psychologicznych – homeostaza psychiczna),
• społecznym (właściwe funkcjonowanie w relacjach ze środowiskiem społecznym – równowaga między wymaganiami środowiska społecznego, czy życia codziennego a sposobem reagowania lub postępowania jednostki)
• kulturowym (proces socjalizacji i wychowania traktowany jako wchodzenie w kulturę)[15].
Adaptacja stanowi proces społeczny, bezpośrednio konkretyzujący się w akulturacji, westernizacji, modernizacji, które są związane z problemami migracji, konfliktami narodowościowymi, czy socjalizacją dzieci i młodzieży[16].
Integracja społeczna jest to proces polegający na zespoleniu i zharmonizowaniu elementów zbiorowości społecznej, ujmowanej w kategoriach intensywności i częstotliwości kontaktów miedzy członkami danej zbiorowości, a także akceptację w jej obrębie wspólnych systemów wartości, norm i ocen, według różnych zasad: hierarchizacji, harmonizacji, logicznego podporządkowania, które powoduje zjednoczenie różnych funkcji oraz asymilacji – wcielania nowych elementów w obręb systemu, bez jego skonfliktowania. Mówi się również, że integracja społeczna stanowi ostatni etap akulturacji[17].
Anomia natomiast jest to subiektywny stan świadomości jednostki wynikający z niedopasowania dwóch systemów aksjonormatywnych (brak poczucia zasadności i prawomocności zinternalizowanych wcześniej wartości i norm przy braku wykształcenia nowego systemu aksjonormatywnego). Naturalnym skutkiem tego jest zaburzenie ładu społecznego, sprzyjające pojawianiu się zjawisk dewiacyjnych w obrębie istniejącego systemu. Anomia stanowi podłoże zjawisk dezadaptacyjnych i łączy się z dezintegracją społeczną, stanowiącą skrajna postać dezorganizacji społecznej[18].
Akulturacja stanowi mechanizm przejmowania kultury „obcej” i jest definiowana jako przyswajanie przez grupę elementów kultury drugiej grupy (wartości, norm zachowania, sposobów myślenia) w procesie kontaktu społecznego. Jest to proces zachodzący pomiędzy odrębnymi, ukształtowanymi w innych warunkach systemami społeczno – kulturowymi prowadzący przy tym najczęściej o zaniku wszystkich lub części elementów jednej kultury (asymilacja), zdominowanej przez inną[19].
Z kolei dyfuzja kulturowa stanowi proces bezpośredniego lub pośredniego przenikania cech, elementów kultury (materialnych i niematerialnych) z jednego społeczeństwa, do innego, co dokonuje się dzięki komunikacji i uczeniu się międzykulturowemu[20].
Inny w świecie międzykulturowym
Wychowanie międzykulturowe jest odpowiedzią na rzeczywistość wielokulturowego społeczeństwa. Odwołuje się do szerokiego rozumienia pojęcia kultura, które łączyłoby w sobie tak materialne, jak i duchowe oraz środowiskowe warunki codziennego życia człowieka. Dla tego typu wychowania ważne jest zachowanie i poszanowanie prawa ludzi do odmienności kulturowej. Jego celem jest partnerskie współżycie i pokój bez usilnego dążenia do harmonii, ale do umiejętnego rozwiązywania pojawiających się na tym tle różnic czy konfliktów[21]. W naszej rzeczywistości gwałtownie wzrasta przecież liczba międzyludzkich spotkań i kontaktów, a od ich przebiegu i jakości, od naszych stosunków z Innymi – coraz liczniejszymi i coraz bardziej różnymi, będzie przecież zależeć klimat świata, w jakim żyjemy[22].
Nowe czasy przyniosły kolejne wyzwania dla pedagogiki międzykulturowej np. związane z napływem obcokrajowców do krajów wysokorozwiniętych.
Towarzyszą temu, nie zawsze uświadamiane, zarówno przez tubylców jak i przez przybyszów, procesy uczenia się poprzez kontakty z człowiekiem innej kultury, innego sposobu myślenia i działania. Doświadczanie odmiennej i własnej kultury stapia się w jeden proces międzykulturowego doświadczania świata. Kapuściński pisze: Aby lepiej poznać siebie, trzeba poznać Innych, bo to właśnie Oni są tym zwierciadłem, w którym my się przeglądamy, wie, że aby zrozumieć lepiej samych siebie, trzeba lepiej zrozumieć Innych, móc się z nimi porównać, zmierzyć, skonfrontować[23]. Inne światy, inne kultury to są zwierciadła, w których przeglądamy się my i nasza kultura. Dzięki nim lepiej rozumiemy samych siebie, jako że nie możemy określić swojej tożsamości, dopóki nie skonfrontujemy jej z innymi[24].
Nie zawsze przejście z obszaru własnej kultury do kultury obcej może przynieść pożądane efekty. Niewłaściwe bądź niepełne przygotowanie jednostki, społeczności może objawiać się: ksenofobią, polegająca na doznawaniu lęku, strachu przed obcością lub dominacją, będącą próbą podporządkowania własnemu systemowi orientacyjnemu obcej kultury, zmuszanie do przyjmowania naszych norm, wartości, zasad[25]. Ksenofobia jak twierdzi Kapuściński to choroba wystraszonych, cierpiących na kompleks niższości, przerażonych myślą, że przyjdzie im przeglądnąć się w zwierciadle kultury Innych[26].
Doświadczenie ludzkie dowodzi, że w pierwszym momencie, w pierwszym odruchu człowiek reaguje na Innego z rezerwą, powściągliwie, nieufnie, czy wręcz niechętnie, a nawet wrogo. My wszyscy, ludzie, na przestrzeni dziejów zadaliśmy sobie zbyt wiele ciosów, zbyt wiele bólu, żeby było inaczej. Stąd całe cywilizacje odznaczały się owym poczuciem obcości wobec Innego[27].
Pedagogika a edukacja międzykulturowa
Szeroko pojętym przedmiotem badań pedagogiki międzykulturowej jest funkcjonowanie systemów edukacyjnych ze względu na ich stosunek do grup zróżnicowanych kulturowo, bądź to wybranych elementów tych systemów ( treści podręczników, partycypacja grup etnicznych w zarządzaniu systemem edukacji, komunikacja międzyetniczna, przygotowanie nauczycieli do edukacji międzykulturowej itd.)[28]. Stąd można się zgodzić z M. Szymańskim , że “w centrum zainteresowania pedagogiki międzykulturowej pozostaje szkoła, w której wprowadza się nowe programy, nowe formy organizacyjne, metody i programy kształcenia …”[29].
Precyzyjne określenie przedmiotu badań pedagogiki międzykulturowej jest trudne, tak jak jest to w ogóle złożone w pedagogice. Zdaniem Szymańskiego główne zarzuty w stosunku do pedagogiki międzykulturowej można sprowadzić do stwierdzenia, że “w odróżnieniu od innych nauk o wychowaniu jest ona niedookreślona, nie ma wyraźnie rozpoznawalnych konturów, jest czymś “miedzy” właśnie”[30]. Uwagi te odnosi głównie do pedagogiki międzykulturowej w Niemczech[31].
Wyzwaniem edukacji międzykulturowej jest pogłębianie szacunku do Innych i jednocześnie do siebie, ich poznawanie, kreowanie porozumienia i wzajemnego wzbogacania się w interakcjach, umacnianie znaczenia różnorodności, a tym samym kształtowania podstaw tolerancji i wzajemnego uznania[32]. Celem uprawiania pedagogiki międzykulturowej jest refleksja, efektem której powinna być taka organizacja systemu edukacyjnego, aby jego uczestnicy uczyli się zrozumienia odmienności jednostek i grup ze względu na reprezentowaną kulturę, uczyli się żyć w wielokulturowym społeczeństwie, bez prób stawiania swojej grupy i kultury ponad inne, bez prób asymilowania a raczej wspierania tych “Innych”, aby mogli zachować swoja kulturę i odrębność[33]. Ponieważ wciąż traktujemy Innego przede wszystkim jako obcego (a przecież Inny nie musi oznaczać – obcy), jako przedstawiciela odrębnego gatunku, a co najbardziej istotne – traktujemy go jako zagrożenie[34]. Jednakże Inny może być postrzegany jako ciekawy, stymulujący, wartościowy i twórczy, co powoduje interakcje oparte na wzajemnym uznaniu, szacunku, kooperowaniu i wyrażaniu zainteresowania i aprobaty. Taka postawa wyraźnie usprawnia współpracę.
Inny kierunek zbliżony do powyższego bazuje na postrzeganiu Innego jako otwartego na dialog, kompromis i porozumienie oraz dbającego jednocześnie o tradycje, szanującego wartości pierwsze- rodzime, co sprzyja wzajemnemu korzystaniu z ofert, tolerancji i ciekawości odmienności, a w efekcie ukierunkowuje na negocjacje i dialog[35]. Innego wciąż trzeba odkrywać, zauważać , poznawać i próbować zrozumieć oraz nauczyć się współistnieć i współdziałać z nim[36].
Akceptujemy Innego, choć jest różny, i że właśnie różnorodność, inność jest bogactwem i wartością, jest dobrem. A jednocześnie ta różnica nie przekreśla mojego utożsamienia z Innym: „Ja jestem kimś Innym[37].” Wszyscy mieszkańcy naszej planety jesteśmy Inni wobec Innych – ja wobec nich, oni wobec mnie[38].
Kapuściński podczas wielu podróży po Azji, Afryce i Europie wielokrotnie stykał się z Innymi kulturami, poznawał je, badał. Wielokrotnie doznawał też uczucia bycia Innym (..)widocznie w moim wyglądzie i gestach, w sposobie siedzenia i poruszania się było coś, co zdradzało, skąd przybywam, z jakiego jestem odmiennego świata. Poczułem, że biorą mnie za innego (..) zrobiło mi się nieprzyjemnie i nieswojo[39]. Twierdzi, że każdy świat ma własną tajemnicę i że dostęp do niej jest tylko na drodze poznania języka. Bez tego świat ów zostanie dla nas nieprzenikniony i niepojęty, choćbyśmy spędzili w jego wnętrzu całe lata[40].
Kapuściński przekonuje, że główną barierą, która utrudnia czy wręcz uniemożliwia poznanie Innej kultury jest język. Język jest czymś materialnym, czymś istniejącym fizycznie, murem, który wyrasta na drodze i nie pozwala iść dalej, zamyka przed nami świat, sprawia, że nie możemy się do niego dostać. Było coś przykrego i poniżającego w tym uczuciu. To może tłumaczy, dlaczego człowiek w pierwszym zetknięciu z kimś, lub czymś obcym odczuwa lęk i niepewność, jeży się, pełen czujnej i podejrzliwej nieufności. Co to spotkanie przyniesie? Czym się skończy? Lepiej nie ryzykować i tkwić w bezpiecznym kokonie swojskości! Lepiej nie wystawać nosa za opłotek[41]!
Migracje i ruchliwość społeczna ludności ujawniły wielokulturowość świata, jednocześnie otwierając nas na problematykę różnic, inności, odrębności, odrzucenia, marginalizacji czy uprzedzeń. Inność i odmienność stała się nie tylko faktem, codziennością, ale przede wszystkim wyzwaniem edukacyjnym, źródłem ustawicznego, wzajemnego wzbogacania się, źródłem nowej wiedzy, kształtując i modyfikując potrzeby ludzkie w różnych sferach życia. Wyłoniło się przy tym wiele problemów, między innymi w zakresie komunikacji, dialogu kultur, tożsamości kulturowej, podmiotowości, tolerancji, akceptacji, uznania, szacunku, godności itd. W efekcie zauważono, że kultura będąca czynnikiem różnicującym, staje się jednocześnie podstawą do jednoczącego porozumienia, rozbudowując bowiem możliwości oddziaływań edukacji, możemy przyczynić się do rozwiązania wielu problemów współczesnego świata[42].
Kapuściński pisze: (…)określenia Inny, Inni można rozumieć na wiele sposobów i używać w różnych znaczeniach i kontekstach, na przykład dla rozróżnienia płci, pokoleń, narodowości, religii, itd.[43] Wskazuje, że bycie Innym dotyczy każdego człowieka. Każdy jest na swój sposób Inny, (…)wszyscy mieszkańcy naszej planety jesteśmy Inni wobec Innych – ja wobec nich, ono wobec mnie. Skoro wszyscy są Inni, to są jednocześnie tacy sami, pod względem bycia Innym. Dlaczego w takim razie kategoria Inności powoduje segregację? Inny jest także człowiek wychowany w tej samej kulturze, tej samej rasy, tego samego wyznania. Zawsze istnieje taka kategoria, która będzie decydowała o jego Inności, i to dotyczy każdego człowieka na Ziemi. Jesteśmy niepowtarzalni. Dlaczego w obrębie tej samej kultury jest to zrozumiałe, a w momencie przejścia do Innej kultury, czujemy się zagubieni, Inni.
Edukacja międzykulturowa to więcej niż uczenie o innych kulturach, folklorze, języku, religii i kuchni. To więcej niż szkolna wiedza, kim są nasi sąsiedzi. Jest to przede wszystkim warsztat obejmujący kształtowanie postaw i umiejętności kontaktu z innymi.
Należy pamiętać, że edukacja międzykulturowa jest następstwem monokulturowości, regionalnego zapomnienia i izolacji oraz wielokulturowości, których występowanie było i jest niezbędne, aby powstała potrzeba pozostawania „miedzy”, na pograniczach dwu lub więcej kultur. Wynika także z funkcjonowania państw wielonarodowych, wieloojczyźnianych, mniejszości bezojczyźnianych, mniejszości posiadających ojczyznę pierwotną i wtórną.
Pedagogika ta mówi o wartościach, o zjawisku istnienia „między” i równoczesnego funkcjonowania w wielu wymiarach. Wynika ono z faktu, że nikt nie jest członkiem tylko jednej, wyizolowanej grupy, a do kształtowania tożsamości potrzebny jest kontakt – komunikacja z członkami innych grup, która z kolei przyczynia się do wymiany[44].
Podstawowe zadanie edukacji międzykulturowej polega na budowaniu społeczeństwa międzykulturowego oraz kultury międzykulturowej, poprzez dostarczanie wiedzy oraz kształcenie umiejętności niezbędnych i pomocnych w rozwiązywaniu problemów wynikających ze zróżnicowania kulturowego. Proces ten ma przebiegać na zasadach uwrażliwiania, pobudzania, zachęcania, nauczania i kształtowania odpowiednich postaw, umiejętności, potrzeb i świadomości, wiążących się z postrzeganiem różnicy i społecznych skutków tego faktu. Aby dane społeczeństwo stało się naprawdę międzykulturowe, każda grupa społeczna ( a także każda jednostka) powinna mieć możliwość życia w warunkach równości – bez względu na to, jaka byłaby jej kultura, styl życia, czy pochodzenie. Wiąże się to nie tylko z rewizją sposobu odnoszenia się do kultur wydających się obcymi w porównaniu z własną, lecz również sposobu postępowania z mniejszościami takimi jak inwalidzi, czy homoseksualiści, doświadczającymi różnych form nietolerancji i dyskryminacji. Warunkiem powstania takiego społeczeństwa jest mobilizacja wielu sił: społecznych, ekonomicznych, politycznych i przede wszystkim przemiana mentalności osób uczestniczących w kontaktach zróżnicowanych środowisk[45].
Edukację międzykulturową rozumie się jako interdyscyplinarny proces, który sprzyja rozumieniu, akceptacji, empatii i konstruktywnym i harmonijnym stosunkom miedzy ludźmi o odmiennych kulturach. Pozwala to uczącym się wszystkich pokoleń spojrzeć na odmienne kultury jako źródło wiedzy i bogactwa. Wszyscy uczestnicy tego procesu, niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, korzeni kulturowych, religii, przynależności etnicznej, fizycznych możliwości i potencjału intelektualnego mają takie samo prawo pełnić znaczące role w społeczności. Edukacja ma stworzyć możliwości rozwoju tych zdolności i kompetencji, które wypromują efektywny i cenny udział danej jednostki w społeczności i zapewnia równy status dla nich samych, jak i ich grupie enkulturowej.
Można wymienić trzy perspektywy podejścia do zadań pedagogiki międzykulturowej:
1. edukacja dla zrozumienia międzykulturowego; modyfikacja stereotypów i uprzedzeń.
2. edukacja na rzecz pełnego udziału w życiu społecznym, kształtowanie identyfikacji osobowościowych, kształtowanie pojęć swój-obcy.
3. edukacja na rzecz rozwoju kulturowego i językowego. Odpowiednie metody i techniki nauki języka[46].
Adekwatnie do dynamiki procesu i wyróżnionych powyżej perspektyw można wyróżnić stałe obszary aktywności w procesie edukacji międzykulturowej:
1. Świadomość i rozpoznawanie własnej tożsamości kulturowej.
2. Nabywanie wiedzy w zakresie rozumienia podobieństw i różnic kulturowych.
3. Trenowanie i nabywanie umiejętności w analizowaniu procesów komunikacyjnych i stosunków międzygrupowych, które pozwalają jednostce działać efektywnie w zróżnicowanym środowisku kulturowym. Edukacja w celu zrozumienia problemów niesprawiedliwości, zaprzeczania praw i nierównych szans.
4. dążenie do formułowania twórczych i nowych rozwiązań w zakresie osobowych i społecznych stosunków
5. Przejawianie pozytywnego stosunku do siebie i innych etnokulturowych i rasowych grup. Edukacja antyrasistowska[47].
Realizowanie zadań edukacji międzykulturowej odbywa się poprzez:
• poznawanie własnej i obcej kultury i historii: odwiedzanie muzeów i innych instytucji, np. ambasad, oglądanie filmów, gotowanie, np. regionalnych potraw, zaznajamianie z literaturą, muzyką, sztuką ludową,
• zachęcanie do współpracy, do zaangażowania, do szerzenia idei innych (nauczycieli, rodziny, kolegów) przez włączanie ich do przygotowań różnych imprez, zapraszanie na spotkania czy prośby o składanie propozycji dotyczących innych form poszerzania wiedzy i umiejętności uczniów w zakresie prowadzenia dialogu międzykulturowego,
• organizowanie spotkań z przedstawicielami różnych kultur, instytucji, autorami programów, np. Europejskiej Kampanii Młodzieży przeciwko Rasizmowi, Ksenofobii, Antysemityzmowi i Nietolerancji czy akcji “Każdy – Inny – Wszyscy – Równi”, organizowanych przez Radę Europy,
• nauka języków obcych wraz z kontekstem kulturowym i historycznym,
• nawiązywanie kontaktów ze szkołami (także poza granicami kraju), których członkowie należą do innej kultury, a także ze szkołami prowadzącymi podobną działalność edukacyjną,
• kontakty prywatne uczniów z przedstawicielami innej kultury, nawiązywane np. przez internet, wcielanie się w przedstawicieli innych kultur i przedstawianie ich zwyczajów, historii, osiągnięć.
• Pomoc osobom uczestniczącym w obcej edukacji, kulturze poprzez organizowanie dodatkowych zajęć z języka urzędowego danego kraju, przeredagowywanie podręczników, które uwrażliwiałyby na Inności i pokazywałyby naturalność życia obok Innego.
Podsumowanie
Edukacja międzykulturowa ma uczyć tolerancji i otwartości na drugiego człowieka bez względu na jego rasę, religię, kulturę, itp. ma uczyć swobody w nawiązywaniu dialogu z Innym. W czasach, w których postęp cywilizacyjny daje nam praktycznie nieograniczone możliwości podróżowania, przemieszczania się z jednego kraju do drugiego, rozmawiania, czatowania, itp. z osobami oddalonymi tysiące kilometrów od nas, (…) między człowieka i człowieka, między Ja i Innego wprowadzono technicznego pośrednika – iskrę elektryczną, impuls elektroniczny, sieć, łącze, satelitę[48]. Mimo to, Kapuściński twierdzi, że nie jesteśmy „globalną wioską”, jak się powszechnie określa dzisiaj świat. Społeczeństwo naszej planety przypomina anonimowy tłum na jednym z wielkich lotnisk, tłum pędzących w pośpiechu, wzajemnie obojętnych i nieznających się ludzi[49]. Technika, ograniczając międzyludzki kontakt do elektronicznego znaku, zuboża i tłumi ten różnorodny, pozasłowny język, jaki będąc w bezpośredniej bliskości, obok siebie, razem, komunikujemy się bezustannie, nawet nie mając tego świadomości[50]
Edukacja międzykulturowa ma za zadanie nauczyć wykorzystywania możliwości poznania i zrozumienia człowieka, z drugiego końca globu. Jego Inna kultura, rasa, religia, itd. nie musi być niezrozumiała, dziwna i wroga. Może być fascynująca. Świat może więcej zdziałać współpracując ze sobą ucząc się jeden od drugiego. Historie naszych krajów, obyczaje, obrzędy różnią się od siebie, ale z każdej z nich można wynieść coś interesującego i pożytecznego. Przestańmy bać się Inności. Ten niepodobny do nas Inny, to też człowiek[51]!
PRZYPISY
[1] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 50.
[2] Z. Bauman– Dwa szkice o moralności ponowoczesnej. Instytut Kultury, Warszawa 1994, 70.
[3] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 28.
[4] Wielokulturowość to zjawisko występowania różnych kultur i grup narodowych, etnicznych, religijnych i tym podobnych, które żyją na tym samym terytorium, co nie oznacza, że wchodzą ze sobą w relacje. Ich interakcje są zazwyczaj przypadkowe. Mieszkańcy tego rodzaju środowiska, przynależących do odmiennych grup kulturowych czy etnicznych, żyją na tym samym terytorium, lecz niejako obok siebie, ograniczając się do wymuszonych fizyczną bliskością kontaktów zewnętrznych, to znaczy niewymagających pozytywnego zaangażowania emocjonalnego (P. Grzybowski – Edukacja międzykulturowa. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 22)
[5] J. Nikitorowicz – Edukacja międzykulturowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 58.
[6] R. Kapuściński – Podróże z Herodotem. Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 107.
[7] M. Golka – Oblicza wielokulturowości. (w:) (red.) M. Kampny, A. Kapciak, S. Łodziński – U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego. ON, Warszawa 1997, s. 55.
[8] Multimedialna nowa encyklopedia powszechna PWN 1998r.
[9] B. Śliwerski – Współczesne teorie i nurty wychowania. Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2004, s. 291
[10] Tamże, s. 291.
[11] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 59
[12] P. Grzybowski – Edukacja międzykulturowa. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 35.
[13] Międzykulturowość to zjawisko występowania różnych kultur i grup narodowych, etnicznych, religijnych i tym podobnych, które żyją na tym samym terytorium i wchodzą ze sobą w otwarte, regularne i trwałe interakcje, którym towarzyszy wymiana oraz wzajemne poszanowanie, zrozumienie poszczególnych stylów życia, uznawanych wartości i norm, co pozwala tworzyć harmonijną formację ponad różnicami (bez ich eliminacji). Mieszkańcy takiego środowiska, przynależący do odmiennych grup kulturowych, nie ograniczają się do wymuszonych fizyczną bliskością kontaktów, lecz w różnych dziedzinach współżyją i współpracują, starając się rozwiązywać napięcia oraz konflikty na drodze negocjacji stanowisk i osiągania kompromisu (P. Grzybowski – Edukacja międzykulturowa. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 22)
[14] J. Nikitorowicz – Edukacja międzykulturowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 39.
[15] (red.) D. Lalak – Migracja, uchodźstwo, wielokulturowość. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s.49.
[16] (red.) D. Lalak – Migracja, uchodźstwo, wielokulturowość. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s.50
[17] tamże, s. 51.
[18] J. Doroszewska – Pedagogika specjalna T1. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981, s. 45.
[19] E. Wysocka – Akulturacja, (w:) (red.) T. Pilch – Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T.1, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, s. 75-76.
[20] (red.) D. Lalak – Migracja, uchodźstwo, wielokulturowość. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s.53
[21] Tamże, s. 292.
[22] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 34
[23] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 14
[24] R. Kapuściński – Podróże z Herodotem. Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 249.
[25] Z. Łomny – Człowiek i edukacja wobec przemian globalnych. Instytut Technologii Eksploatacji Radom 1999
[26] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 14
[27] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 59
[28] S. Jagic – Interculturalism as pedagogical .Theory and practice [w:] Odnos pedagoijske teorije i pedagoške prakse. Relationship of pedagogical theory and pedagogic practice. (red.) V. Rosic, Rijeka 2002, Filozofski facultet Rjeka, s. 289
[29] M. S. Szymanski –Od pedagogiki dla cudzoziemców do pedagogiki międzykulturowej w Republice Federalnej Niemiec [w], (Red.) J. Nikitorowicz – Edukacja międzykulturowa. W kręgu potrzeb, oczekiwań i stereotypów. Trans Humana Białystok 1995, s.108.
[30] Tamże, s. 108.
[31] http://www.intereol.net/prezentacje/Pedagogika_miedzykulturowa_Z_Jasinski.pdfZ (Jasiński – Od edukacji wielokulturowej do pedagogiki międzykulturowej.)
[32] J. Nikitorowicz – Edukacja międzykulturowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 123
[33] http://www.intereol.net/prezentacje/Pedagogika_miedzykulturowa_Z_Jasinski.pdfZ (Jasiński – Od edukacji wielokulturowej do pedagogiki międzykulturowej.)
[34] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 48
[35] J. Nikitorowicz – Edukacja międzykulturowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 107-108
[36] Tamże, s. 109
[37] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 28
[38] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 71
[39] R. Kapuściński – Podróże z Herodotem. Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 18.
[40] R. Kapuściński – Podróże z Herodotem. Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 26.
[41] Tamże, s. 24.
[42] J. Nikitorowicz – Edukacja międzykulturowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 15
[43] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 18
[44] J. Nikitorowicz – Edukacja międzykulturowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 54
[45] P.P. Grzybowski – Edukacja Europejska. Od wielokulturowości ku międzykulturowości. Wydawnictwo „Impuls (wersja elektroniczna) Bydgoszcz 2005, s. 41
[46] D. Masiejuk – „Ja wobec Innego” – Program edukacyjny dla dzieci żyjących w przestrzeni wielokulturowej (w:) (red.)J. Nikitorowicz, M. Sobecki – Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym. Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 1999, s. 108.
[47] Tamże, s. 110.
[48] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 60
[49] Tamże, s. 61.
[50] R. Kapuściński – Podróże z Herodotem. Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 176.
[51] R. Kapuściński – Ten Inny. Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 18
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
-Na tych samych warunkach 2.5 Polska
——————————————————————————————–