New model of communication culture.
In this article there is presented situation of contemporary communication. Today has to face the challenge of the Internet and computing culture. People live in two worlds: a real one where it is difficult to go about without using modern technologies, and a virtual one created by these technologies. Both arts and literature are connected with the changes brought about the new media. The new understood communication enabled an interdisciplinary approach. This text mentions stages of culture formation – starting with orally transmitted culture, through writing, Guttenbergʼs era, to the dominance of electronics. The digital turn has been described as a break-through moment in the history of human culture. This leads to profound changes in literary communication and the development of new esthetical solutions. The influence of technological novelties is significant.
Keywords: digital culture, digital turn in humanities, communication, modern technologies.
Humanistyka z założenia winna koncentrować się na człowieku. Przez długi czas ta teza nie budziła zastrzeżeń. Przy konstruowaniu opowieści o ludzkim świecie za cechę wyróżniającą uznano język, a język to komunikacja. Jak wiadomo język nie stanowi reprezentacji rzeczywistości, ale ją współtworzy, stanowi medium. Humanistyka zajmowała się opisem ludzkiego doświadczenia świata, proponowała spojrzenie nań z różnych perspektyw. Poszczególne dyscypliny humanistyki miały swój udział w kształtowaniu wrażliwości, wyobraźni, poczucia estetyki.
Coś się jednak zmieniło, bo i zmieniła się otaczająca nas rzeczywistość. Została zakwestionowana podmiotowość człowieka, granice człowieczeństwa jak i w ogóle status humanistyki. Diametralne zmiany w kulturze pociągnęły za sobą zmiany w postrzeganiu miejsca człowieka w świecie. Podjęto próby zdefiniowania na nowo ludzkiej kondycji. Postęp w dziedzinie nauki stworzył możliwość ingerencji w ludzką naturę. Rozwój technologii dał człowiekowi nowe narzędzia, dzięki którym może inaczej kształtować swoją rzeczywistość (Postman, 2004, 17-18). Wiodąca rolę języka zastąpiła dominacja obrazu .
Ciągle pojawiające się wynalazki technologiczne zrewolucjonizowały codzienne doświadczenia, powstały nowe formy więzi społecznych i władzy. Już nie natura i tradycja, ale to co postnaturalne i posttradycyjne wyznacza bieg dziejów. Technologicznie zdeterminowana współczesna kultura podważyła status humanistyki jako dziedziny nauki. W informacjonalistycznej rzeczywistości upowszechniły się nowe sposoby komunikacji i prezentacji, nowe narzędzia. Pojawiła się zasadnicza kwestia: czy wypracowany nowy model komunikacji (szeroko pojętej) spełnia swe zadanie i jakie przed nim rysują się perspektywy.
W kręgu kultury cyfrowej
Wspomniany intensywny rozwój technologii odcisnął wyraźne piętno na wszystkich obszarach ludzkiej działalności. Uznanie techniki za istotny komponent ludzkiego życia prowadzi do przeformułowania wielu związanych z tym zagadnień. Pojęciem rzeczywistości 2.0 lub informacjonalizmu określamy rzeczywistość stworzoną przez elektroniczne i informatyczne technologie (Radomski, 2014). Znajdują się one w centrum zainteresowania i są kluczowym czynnikiem kształtującym życie człowieka. Zaliczamy do nich media komunikacyjne, media służące do zapisu informacji, sprzęt umożliwiający przetwarzanie informacji oraz różnego rodzaju aplikacje informatyczne. Przy ich pomocy człowiek stworzył rzeczywistość wirtualną ( a więc nie posiadającą fizycznego charakteru). Rozrost sfery elektronicznej spowodował zmianę oblicza kultury. Przenikanie się dwóch rzeczywistości: realnej i wirtualnej zapoczątkowało nowy wymiar ludzkiego doświadczenia. Otwarcie mówi się, że XXI jest wiekiem informacjonalizmu, wręcz nową erą, z potencjału której nie wszyscy zdają sobie sprawę. Potwierdzeniem tego jest powstanie nowych form komunikacji, działania, nauki, zabawy, a także pojawienie się nowych zawodów. Jednym słowem informacjonalizm wykreował nie tylko nowe formy współpracy i komunikacji, ale także nową elitę, nowy model gospodarki, a co za tym idzie nową kulturę. Upowszechnienie się internetu sprawiło, że wirtualna przestrzeń (cyberprzestrzeń) stała się zasadniczą częścią codziennego doświadczenia człowieka. To tu obecnie ma miejsce wiele naszych działań i przedsięwzięć.
Można powiedzieć, że humanistyka cyfrowa wychodzi naprzeciw nowej rzeczywistości. Anektuje nowe narzędzia sankcjonując tym swoją autonomię. Humanistyka odnajduje w przestrzeni wirtualnej pole badań, nauczania i twórczości. Humanistyka cyfrowa to nie tylko zastosowanie multimediów w praktyce akademickiej, to przede wszystkim nowe możliwości. W nowoczesnych społeczeństwach zasadniczą rolę odgrywa informacja i kapitał intelektualny. Uczestnicy społeczeństwa sieciowego dzielą się informacjami, tworzą je, interpretują. Zatem wysoko ceni się kreatywność i związane z nią profesje – np. badaczy i twórców cyfrowych technologii, grafików komputerowych, programistów, artystów. Te wszystkie zjawiska generują nową jakość i nowe szanse.
Wśród możliwości jakie znacząco zmieniają paradygmat uprawiania nauki w informacjonalistycznej rzeczywistości należy wymienić:
– Możliwość digitalizacji i publikacji w internecie dorobku naukowego.
– Możliwość zamieszczania świeżych wyników pracy naukowej celem nawiązania kontaktu i dyskusji z innymi naukowcami.
– Możliwość skorzystania z wirtualnych światów pomyślanych jako przestrzenie spotkań i dyskusji z naukowcami lub studentami ( przydatne w dydaktyce ).
– Okazja na wykorzystanie specjalnych platform do kontaktów nauki z biznesem.
– Sposobność na skorzystanie z elektronicznych czasopism czy portali dedykowanym naukowcom.
– Dostęp do e-booków, nowych narzędzi badawczych.
– Możliwość wizualizacji wiedzy za pomocą wideoartykułów, filmów, książek 3D itp.
– Odmiejscowienie badań i życia naukowego. Nowe narzędzia takie jak elektroniczne biblioteki czy archiwa oraz możliwość uczestnictwa w wideokonferencjach czy wirtualnych seminariach sprawia, że życie i działalność naukowa może toczyć się w sieci.
– Urynkowienie badań czyli ich komercjalizacja, postawienie na użyteczność tworzonej wiedzy (Radomski 2014).
Łatwo zauważyć, że wymienione powyżej elementy rzeczywistości informacjonalistycznej stanowią potężne narzędzie, które przeobraża współczesną naukę i komunikację. Pojawienie się nowego rodzaju społeczeństwa (społeczeństwo informacyjne), nowych sposobów komunikacji i nowych form dystrybucji wiedzy diametralnie zmieniło oblicze kultury. Powszechna digitalizacja, rozwój społeczności online i komputer jako podstawowe narzędzie komunikacyjne – to główne wyznaczniki nowej sytuacji. Ta swoista rewolucja medialna na nowo określiła role tekstu, nadawcy, odbiorcy – naruszając ich dotychczasowe granice.
******
W tym artykule, opisując nowy model kultury komunikacyjnej, skupimy się głównie na specyficznym rodzaju komunikatu jakim jest tekst literacki. Także i tu nowe technologie zapoczątkowały poważne zmiany. Utwory literackie przestały być powiązane z tradycyjnymi nośnikami zapisu jak książka, prasa, radio i weszły w obszar cyfrowej rzeczywistości. To z kolei znacząco wpłynęło na poszerzenie zasięgu odbioru tekstów literackich.
Tekst literacki jest komunikatem, posługuje się określonym kodem, i poprzez odwołanie się do pewnego kontekstu dociera do odbiorcy. Warunkiem porozumienia jest przynajmniej częściowa wspólność kodu nadawcy i odbiorcy.
Nowe technologie stanowią medium, poprzez które tekst/ przekaz może funkcjonować w obiegu społecznym. Z kolei charakter tekstu wpływa zarówno na proces odbioru jak i sam przekaz. Zatem ważne jest spoglądanie na powstające teksty przez pryzmat owego medium. Przeobrażenia w sferze komunikacji ( pojętej zarówno wąsko jak i szeroko ) są sprzężone ze zmianami w sposobie przekazu, determinowanego z kolei przez obecność nowych mediów. Nowe technologie są elementem konstytuującym środowisko elektroniczne, w którym to obszarze odbywa się współpraca człowieka i maszyny. Są istotnym czynnikiem kształtującym charakter tekstu i komunikacji.
W tym momencie warto przypomnieć pewne etapy rozwoju jakie poprzedziły wystąpienie obecnego stanu rzeczy. Na początku mamy kulturę słowa mówionego i osobistej pamięci. Cechowała ją bezpośredniość, natychmiastowość narracji i kontekstowość wykonywania. Później nastąpiło przejście do kultury pisma. Możliwość zapisania przekazu przyczyniła się do wzrostu jego żywotności i poszerzenia kręgu potencjalnych odbiorców. Towarzyszący temu element uporządkowania sprawił, że tekst literacki przybrał pewną formę i kompozycję. Z kolei wynalezienie druku jeszcze bardziej wyeksponowało wizualny charakter pisma. Pojawienie się mediów elektronicznych stanowi kolejny przełom w sferze komunikacji. Rozwój technologii komputerowej wytworzył nowy schemat porządkowania i przechowywania informacji, nastąpiło zerwanie z porządkiem linearnym. Wzrosła świadomość roli informacji (Gleick 2012). W związku z tym przebudowie ulega model komunikacji i formuła tekstu, który zostaje poddany konwencjom komputerowej organizacji danych (Manovich, 2006, 218).
Medium
Komunikacja kulturowa (przede wszystkim literacka) przez wieki była możliwa dzięki tekstom (będącym zapisami przekazów werbalnych). Pojawienie się i rozwój nowych technologii zapoczątkowały olbrzymie zmiany w tym obszarze. Funkcjonowanie tekstu w cyberprzestrzeni otworzyło nowy rozdział w komunikacji i literaturze. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem remediacji, które polega na zastępowaniu jednego medium, które stanowi w danym czasie dominujący środek, przez medium inne, nowsze. Remediacja to reprezentacja jednego medium w drugim, rodzaj zapożyczenia stanowiący jedną z podstawowych cech mediów cyfrowych ( Bolter, Grusin 2000).
Środowisko elektroniczne jest specyficzną przestrzenią oferującą nowe możliwości tworzenia tekstów. Podstawowym wyróżnikiem jest tu swoistość medium jakim są nowe technologie. Rola medium w procesie pisania/generowania tekstu/komunikatu jest olbrzymia. Przede wszystkim nowe technologie są integralnym składnikiem tekstu. Stopienie się tekstu z formą i przestrzenią nośnika zapisu ma niebagatelny wpływ na istotę tekstu. Objawia się to chociażby tym, że przekład intermedialny nie jest możliwy ( tzn. przeniesienie tekstu na inny nośnik powoduje jego całkowitą deformację ). Kluczowe jest dostrzeżenie potencjału obecnego w medium. Obserwujemy, że powstające przy udziale nowych technologii teksty literackie, zrywają z tradycyjnym charakterem opowiadania, w którym ważną rolę pełnił sens lub przesłanie, na rzecz samego medium, które staje się odtąd polem eksperymentów. Literatura przestała być źródłem wiedzy o rzeczywistości na rzecz środków masowego przekazu. Tym co zyskała komunikacja dzięki nowemu medium – jaki stanowią nowe technologie – jest audiowizualność (Hopfinger 1985, 58). Właściwość ta wytworzyła nowy typ percepcji i związany z nią nowy typ komunikacji. Warto jeszcze zwrócić uwagę na tendencję do zacierania granicy między rolą technologii jako przekaźnika i jako narzędzia kształtującego znaczenie. Sposób przekazywania treści ma bowiem daleko idący wpływ na formę i sens wypowiedzi.
Zmiany jakie zaszły dzięki nowym mediom we współczesnej kulturze, przeniosły ogromną część działalności człowieka ze świata fizycznego do środowiska elektronicznego. Powstałe rozgraniczenie zmieniło postrzeganie rzeczywistości, a tym samym przekształciło sposób komunikacji ludzi ze światem.
Słowo
Słowo przez długi czas było podstawowym narzędziem komunikacyjnym. Obecnie jego pozycja została zachwiana, a to przez złożoną relację słowa i obrazu. Na czym polega ta złożoność? Choć niektórzy badacze podkreślają fakt, że we współczesnej kulturze dominuje obraz, to sprawa wydaje się być bardziej skomplikowana.
W środowisku elektronicznym struktura słów i zdań jest dynamiczna, mogą się one przemieszczać, mogą tworzyć nowe układy. Słowu często towarzyszy dźwięk i obraz, grając niejako rolę dopełnienia. Można zaryzykować stwierdzenie, że słowo wzmocnione dźwiękiem i obrazem, poszukuje nowej formy. Podkreślenia wart jest też fakt zwiększenia roli innych poza wzrokiem zmysłów w odbiorze tekstu. Tych powiązań nie sposób ignorować, gdyż mają istotny wpływ na znaczenie i recepcję tekstu/komunikatu. Granica między znaczeniem a przedstawieniem ulega zatarciu. Co ciekawe, zarówno pojedyncze słowa jak i fragmenty tekstu są potencjalnie autonomiczne. Mogą zatem (ale nie muszą) występować w dowolnej konfiguracji i kolejności.
Bez wątpienia system komunikacji został wzbogacony, przede wszystkim o nowe możliwości. Jeśli chodzi o warstwę językową to nie ma w tym względzie jednolitego stanowiska. Z jednej strony system językowy rozwija nowe terminy np. blogowanie, hejt. Z drugiej strony warstwa językowa ulega zubożeniu ze względu na dominację obrazu.
Możliwości jakie oferują nowe technologie sprzyjają tworzeniu wielu przekazów o zróżnicowanym charakterze. Ich wspólnym wyróżnikiem jest nielinearność i interaktywność, a także intermedialność – możliwa dzięki zaangażowaniu różnego rodzaju mediów do sporządzenia jednego tekstu. To nagromadzenie przeróżnych zjawisk, w warstwie stylistycznej, sytuuje te teksty w kręgu oddziaływań estetyki typowej dla postmodernizmu. Poza tym sprzyja również zacieraniu granic nie tylko między różnymi mediami, ale także sposobami komunikacji. Wspomniany typ tworzenia, zasadzający się na łączeniu, mieszaniu, swobodnym przepływie fragmentów różnych utworów jest znamienny dla twórczości i komunikacji dokonujących się za pośrednictwem nowych technologii (Szczęsna, 2007, 209-234). Łatwość modelowania i przekształcania tekstów sprzyja ich nadprodukcji. Dostrzegalne jest powstawanie ogromnych ilości tekstów. Te specyficzne praktyki zakładają także mieszanie cech kultury wysokiej i niskiej.
Specyficzny typ kultury, jaką wykształciły nowe technologie, charakteryzuje egalitarność i otwartość. Zatem dostęp do niej nie jest warunkowany posiadaniem specjalnych kompetencji. To z kolei wpływa na formę uczestnictwa w kulturze odbiorcy. Dlatego zmiany dostrzegalne w komunikacji ( codziennej i w postaci tekstu literackiego ) są powodowane także wyjściem naprzeciw masowemu odbiorcy. W związku z tym powstały przekaz literacki zmienia diametralnie swą postać.
Odbiorca
Przy takich uwarunkowaniach komunikacji zmienia się też status odbiorcy. Ściślej rzecz biorąc, zostaje poszerzony repertuar jego potencjalnych działań. Z postaci biernej przeistacza się w aktywną – współdecydującą o kształcie tekstu/ komunikatu. Wyzwaniem dla odbiorcy może być sposób uruchomienia zapisu czy też złożona struktura hipertekstu. Ruchomość pewnych elementów składowych, możliwość ich przestawiania, dekomponowania lub scalania – to wszystko otwiera nowe pole aktywności odbiorcy. Może się on poruszać swobodnie po tekście, może modyfikować pierwowzór, jednym słowem – indywidualnie sterować odbiorem dzieła. Zdaniem Kluszczyńskiego, odbiorcy sztuki nowych mediów, która jest w przeważającej części interaktywna ( a więc także literatury ), są uczestnikami doświadczeń multisensorycznych (Kluszczyński, 2005, 19).
Wzrost rangi odbiorcy idzie w parze z osłabieniem roli autora. W środowisku cyfrowym istnieją czasami liczne wersje jednego tekstu – pierwotna i jej poszczególne modyfikacje, autor jednostkowy jest mniej ważny. Oryginał przestaje być nietykalny a pozycja autora-twórcy nie cieszy się już taką estymą. Niejednokrotnie czytelnik/odbiorca staje się twórcą, współautorem tekstu. Dowodem na utratę doniosłości roli autora jest bezproblemowość z jaką można uzyskać ten status. Warto zauważyć, że ta swoista reorganizacja stylu odbioru narusza tradycyjne elementy schematu komunikacyjnego (nadawca – odbiorca). Dewaluacja roli autora jest sprzężona z dowartościowaniem roli odbiorcy.
Wnioski
Pojawienie się internetu zapoczątkowało nowy rozdział w komunikacji, literaturze i wielu innych dziedzinach życia. Ogólnodostępna sieć, której rdzeniem jest interaktywna komunikacja, postrzegana jest jako rezerwuar wiedzy, obszar wolności i niczym nieskrępowanej twórczości. Ta ostatnia pozbawiona jest fizycznej formy i często umyka próbom klasyfikacji gatunkowej. Tekst/komunikat w środowisku elektronicznym bazuje nie tylko na słowie, ale i grafice czy dźwięku. Zazwyczaj w pełni wykorzystuje wszystkie właściwości tego środowiska, jego multimedialność. Cechy typowe dla kultury cybernetycznej jak: hipertekstualność, nieliniowość, interaktywność, intermedialność, globalizacja zjawisk – również znajdują odbicie w komunikacji (Szczęsna, 2007, 209-234).
Niewątpliwie literaturę cyfrową można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia – jako tekst i jako symptom współczesnej stechnicyzowanej kultury. Teksty w kulturze cyfrowej z jednej strony prezentują się jako jej części składowe, a z drugiej są środkiem do jej poznania. Nowe rozumienie tekstu i jego nowa formuła są bezpośrednią przyczyną pojawienia się nowych kontekstów w badaniach literatury. Nowe zjawiska i towarzyszące im dyskursy wymagają nowych kompetencji zarówno od odbiorców, teoretyków, jak i artystów.
Technologie cyfrowe odcisnęły swe piętno nie tylko na kształcie tekstów o charakterze literackim. Ich rewolucjonizująca rola dostrzegalna jest również w obszarze komunikacji międzyludzkiej, a co za tym idzie organizacji życia społecznego. Dlatego niektórzy teoretycy wspominają o kształtowaniu się nowego typu cywilizacji. Przełom ten jest porównywany do tych związanych z wynalezieniem pisma czy pojawieniem się druku. Pójdźmy o krok dalej – niektórzy naukowcy już od dawna zgłaszają postulat cyborgizacji komunikacji. Jednym z nich jest profesor Kevin Warwick z Uniwersytetu w Reading (Maj, 2010, 533-532). W swoich wypowiedziach roztacza interesujący obraz przyszłej rzeczywistości komunikacyjnej. Według niego komunikacja za pomocą języka, tekstu jest mało wyszukana. Dopiero wyposażenie człowieka w odpowiednią technologię ( cyborgizacja ) sprawiłoby, że komunikacja stałaby się szybsza, łatwiejsza, a jednocześnie bardziej wyrafinowana. Wiązałoby się to z eliminacją mowy, a do mózgu człowieka byłyby bezpośrednio przekazywane sugestywne obrazy przez interfejs człowiek-maszyna. Na razie jest to jednak wizja przyszłości.
Nowa formuła tekstu, wbrew opinii pesymistów, przyciąga nowych czytelników-odbiorców. Elektroniczna postać utworu dla wielu z nich jest bardziej atrakcyjna. Zastosowanie nowych nośników, nowych kanałów komunikacji stwarza dogodne warunki dla eksploracji cyfrowej przestrzeni i komunikacji kulturowej. Pojawiają się nowe zachowania odbiorcze i nowe preferencje czytelnicze. Naprzeciw nim wychodzą autorzy żywo czerpiący inspiracje z estetyki nowych mediów. Współczesny odbiorca tekstu (zwłaszcza ten młodszy ) dysponuje odmiennym typem percepcji. Kluczową rolę odgrywa w nim nastawienie na dynamikę, połączenie słów z grafiką i dźwiękiem. Sposób prezentowania świata przedstawionego czy prowadzenia narracji także uwzględnia istnienie odmiennych styli odbioru. Popularyzacja hipertekstu i przekazów audiowizualnych w wielu wypadkach wyeliminowała linearną lekturę, zastępując ją czymś na kształt gry komunikacyjnej ( Miczka, 2002,115-129).
Nowy typ relacji między nadawcą i odbiorcą (czyli między autorem i czytelnikiem) wskazuje na fakt, że wszyscy są uczestnikami procesu tworzenia i kształtowania kultury. Doniosła dawniej rola autora schodzi na plan dalszy. Natomiast odbiorca zyskując nowe prerogatywy, staje się aktywnym współtwórcą.
Cechą charakterystyczną wypowiedzi artystycznych we współczesnej kulturze komunikacyjnej jest także mieszanie elementów kultury wysokiej i niskiej. Owe zapożyczenia mają niekiedy charakter mimowolny, a niekiedy są punktem wyjścia do artystycznych eksperymentów.
Zacieranie granic między różnymi rodzajami mediów masowych, określane mianem konwergencji mediów, niewątpliwie wprowadza nową jakość. To samo zjawisko obserwujemy na styku literatury i mediów. Konsekwencje owego łączenia doprowadziły do znaczącej zmiany kulturowej, do redefinicji niektórych pojęć i powstania całkiem nowych zjawisk. Zapowiada to konieczność przekształcenia pewnych nawyków i wypracowania nowych narzędzi adekwatnych do badania i opisu pojawiających się innowacji. Kwestią zasadniczą wydaje się tu być dostrzeżenie obopólnego oddziaływania – człowieka i technologii. To człowiek stworzył, upowszechnił i wciąż doskonali media. Jednocześnie media mają niebagatelny wpływ na jego odbiór świata, wyznawane wartości, na jego świadomość i wrażliwość, sposób ekspresji i komunikacji. Należy zaznaczyć, że opisana transformacja ma charakter nieodwracalny. Co ciekawe, zmiany pojawiły się nawet w sposobie myślenia o granicach ludzkiego bytu czy w sferze odczuwania przestrzeni i czasu. Symptomy tej nowej świadomości można odnaleźć w wytworach pisarzy i artystów. W tworzeniu tych prac mają często swój udział naukowcy np. twórcy programów komputerowych. I tak postęp technologiczny przyczynił się do stworzenia nie tylko nowych narzędzi, ale i nowej świadomości i nowego typu wrażliwości estetycznej.
Tekst literacki od zawsze „poszukiwał” nowej formy wyrazu, nowych nośników dla swej treści. Jest to niejako wpisane w jego istotę. Teraz tę rolę spełniają nowe technologie informacyjno-komunikacyjne. Dla współczesnego tekstu znamienne staje się otwarcie na warstwę pozajęzykową np. na grafikę, muzykę. Obecnie narracja często wzbogacana jest fotografią, filmem itp. Zauważalna jest tendencja do rozszerzania literatury o inne zjawiska generowane przez nowe technologie. Tym samym tekst nabiera charakteru interdyscyplinarnego. Warto dodać, że współcześnie pomimo dominacji przekazów audiowizualnych funkcjonują też tradycyjne formy wypowiedzi. To współistnienie starych i nowych sposobów komunikacji jest jedynie dowodem na ciągłość kultury. Znaczenie jakie mają technologie cyfrowe dla komunikacji, dla rozwoju form tekstualności, a także organizacji życia społecznego jest porównywalne z przełomem jaki dokonał się przy wynalezieniu pisma czy druku. Warty uwagi jest też fakt, że szybkie tempo rozwoju tych technologii przeszkadza w dokonaniu kompleksowej oceny tego wpływu.
Część odbiorców i badaczy zdaje się nie doceniać roli nowych mediów jakie te odegrały i odgrywają w przeobrażeniach literatury i komunikacji. Zapewne jest to spowodowane ( przynajmniej częściowo ) przywiązaniem do tradycyjnych form uczestnictwa w kulturze, do tzw. kultury druku. Niemniej przyjęty dystans nie może stać na drodze uważnemu i czujnemu spoglądaniu w stronę nowych tendencji i nowatorskich rozwiązań. To warunek ewolucji i rozwoju. Jak będzie wyglądał tekst ( czy w ogóle będzie) i komunikacja w dalekiej przyszłości? Tego nie wie nikt.
Bibliografia :
- Bakke M.: Bio- transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Poznań 2012.
- Bodzioch-Bryła B., Pietruszewska- Kobiela G., Regiewicz A.: Literatura – nowe Homo irretitus w kulturze literackiej XX i XXI wieku, Toruń 2015.
- Bolter J. D., Grusin R.: Understanding media, Cambridge 2000.
- Castells M.: Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, tłum. T. Hornowski, Poznań 2003.
- Celiński P.: Cyfrowy kod i bazydanych, http://www.postmedia.umcs.lublin.pl/, Lublin 2013.
- Fiedorczuk : Cyborg w ogrodzie. Wprowadzenie do ekokrytyki, Gdańsk 2015.
- Floridi L.: The fourth revolution. How the infosphere is reshaping human reality, Oxford 2014.
- Gleick J.: Informacja. Bit, wszechświat, rewolucja, tłum. G. Siwek, Kraków 2012
- Hopfinger M.: Kultura współczesna – audiowizualność, Warszawa 1985.
- Kamińska M.: Niecne memy. Dwanaście wykładów o kulturze internetu, Poznań 2011.
- Kluszczyński R.W.: Światy możliwe – światy wirtualne – światy sztuki. Fragmenty teorii doświadczenia rzeczywistości wirtualnej, w: Estetyka wirtualności, Ostrowicki (red.), Kraków 2006.
- Maj A.: Paratekstualność, cyborgizacja komunikacji i telefonia mobilna. Konteksty antropologii mediów, w: Pogranicza audiowizualności, Gwóźdź (red.), Kraków 2010.
- Manovich L.: Język nowych mediów, tłum. P. Cypryański, Warszawa 2006.
- Miczka T.: O zmianie zachowań komunikacyjnych. Konsumenci w nowych sytuacjach audiowizualnych, Katowice 2002.
- Ostrowicki M.: Wirtualne realis. Estetyka w epoce elektroniki, Kraków 2006.
- Postman N.: Technopol.Triumf techniki nad kulturą, tłum. A.Tanalska-Dulęba,Warszawa 2004.
- Radomski A.: Humanistyka w świecie Informacjonalizmu, http://e-naukowiec.pl/, Lublin 2014.
- Szczęsna E.: Poetyka mediów: polisemiotyczność, digitalizacja, reklama, Warszawa 2007.
- Wilk E., Górska-Olesińska M. (red.), Od liberatury do e-literatury, Opole 2011.
- Zawojski P.: Syntopia sztuki, nauki i technologii, Warszawa 2010.