Abstrakt:
Tematem prezentowanego tekstu jest wpływ mediów społecznościowych oraz nowych mediów na wydarzenia „Arabskiej Wiosny”. Autor tekstu skupia się przede wszystkim na wskazaniu podstawowych przyczyn tych wydarzeń oraz zakresu roli mediów w ich przeprowadzeniu. Autor krytycznie odnosi się do głosów przeceniających ów wpływ, starając się jednocześnie pokazać miejsca, w których nowe media odegrały rolę lub mogą jeszcze ją odegrać. Nowe media i Internet są tu traktowane jako narzędzia potencjalnej zmiany społecznej. Autor tekstu wskazuje, iż uzyskane wyniki badań mogą świadczyć raczej o potencjalnym długofalowym okresie zmian, głównie dotyczących wartości oraz rozwoju sfery publicznej. Nie negując wpływu tych narzędzi na przeprowadzenie przewrotów, autor widzi większą ich rolę w tworzeniu oddolnych ram budowania społeczeństwa obywatelskiego. Do zaprezentowania możliwych zmian długoterminowych autor wykorzystuje podstawowe terminy podejścia morfogenetycznego Margaret Archer.
Abstract:
The subject of the paper is to present an impact of social media and new media on events called ‘The Arab Spring’. The author focuses on the identification of main causes of these events and tries to show the role that media played in their conduct. The new media and the Internet are considered here as a potential tool for social change. The author indicates that researches show a potential long-term social change, especially in a value-system and in a development of the public sphere and civil society, rather than a short-term and unstable change. To demonstrate the possible long-term influence of ‘The Arab Spring’ the author uses terms of Margaret Archer’s morphogenetic approach.
Wstęp
W dyskursie dziennikarskim i publicystycznym często przecenia się rolę, jaką odegrały nowe media, Internet oraz media społecznościowe w wydarzeniach Arabskiej Wiosny. Główna uwaga skupiała się na podkreślaniu roli, jaką media te odegrały w rozbudzeniu świadomości i dążenia do dokonania zmian politycznych i społecznych. Niewątpliwie media te, co także spróbuję pokazać w tym tekście, odegrały taką rolę. Niemniej jednak postaram się tu skupić na wskazaniu strukturalnych przyczyn Arabskiej Wiosny, które stały się podstawą dla chęci dokonania zmian. Nowe media jako narzędzia zmiany społecznej przyczyniły się do wywołania „iskry zapalnej”, rozpoczynającej protesty.
Przyczyny Arabskiej Wiosny
Zacznijmy jednak od przyczyn strukturalnych. Do najważniejszych przyczyn Arabskiej Wiosny należy zaliczyć sytuację demograficzną (wyż demograficzny w kategorii wiekowej 20-30 lat) oraz społeczno-ekonomiczną państw Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. Do przyczyn ekonomicznych należy zaliczyć: wysoką stopę bezrobocia (zwłaszcza wśród młodych ludzi), niskie dochody, wysoką inflację oraz przestarzałe zarządzanie gospodarką. Pozostałe przyczyny, mniej bezpośrednie, to analfabetyzm, korupcja, brak ubezpieczeń społecznych wśród dużej grupy obywateli, brak swobody wypowiedzi i zakaz działalności partii politycznych, a także nierówności społeczne i dyskryminacja wynikająca z rządów mniejszości (wyznaniowej) nad większością.
W związku z tym podstawowymi postulatami uczestników wydarzeń Arabskiej Wiosny były: scedowanie części władzy na wybieralny parlament (wolne wybory), możliwość działania partii politycznych, ustąpienie autorytarnych władz, zniesienie cenzury i ograniczeń swobód obywatelskich oraz reformy społeczno-ekonomiczne.
Wobec powyższego można postawić „hipotezę wyżu demograficznego”, która brzmiałaby: populacje z dużym odsetkiem młodych ludzi w wieku produkcyjnym są bardziej „podatne na ryzyko” buntów społecznych, ze względu na zmniejszone zatrudnienie oraz większą skłonność do podejmowania zmian wśród młodych ludzi.
Oprócz szybkiego tempo wzrostu siły roboczej oraz bezrobocia duże znaczenie ma tu także kultura młodych, która charakteryzuje się eksperymentowaniem, zainteresowaniem nowością, idealizmem, podejmowaniem ryzyka czy kreatywnością, co w przypadku nowych mediów wydaje się być istotnym czynnikiem.
Il. 1 Struktura populacji wg wieku – Tunezja, Egipt, Jemen, Wielka Brytania – 2010 r.
Na powyższym diagramach prezentujących piramidy wieku (2010 rok) dla wybranych czterech krajów ‒ Tunezja, Egipt, Jemen, Wielka Brytania, (źródło: United Nations Organization)[1] widoczny jest znaczący wyż demograficzny w kategorii wiekowej między 20 a 35 rokiem życia w Tunezji i Egipcie. W przypadku Tunezji w młodszych kategoriach wiekowych nastąpiło zatrzymanie wzrostu populacji, co może świadczyć o dokonującym się tam drugim przejściu demograficznym, które wyraźnie widoczne jest w przypadku Wielskiej Brytanii. W przypadku Egiptu mamy ponowny wzrost liczby ludności w kategoriach wiekowych do 10 lat, co świadczy o nie rozpoczęciu się drugiego przejścia demograficznego, podobnie zresztą jak w zobrazowanym tu Jemenie.
Bezrobocie krajach arabskich jest wysokie i wynosi 26 procent i jest wyższe niż w Azji, Ameryce Północnej czy Afryce Południowej. Z kolei w kategorii młodych ludzi dochodzi nawet do 30 procent (Libia) (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012). Powyższe dwa czynniki uważam za podstawowe strukturalne uwarunkowania zapoczątkowanej zmiany w krajach arabskich.
Media społecznościowe i Internet jako narzędzia zmiany społecznej
Jak zostało powiedziane na początku, media społecznościowe i Internet odegrały rolę jako narzędzie wykorzystane przez część uczestników protestów, głównie młodych. Odsetek osób w kategorii wiekowej 15-29 lat w Regionie Arabskim używających Facebooka wynosi w zależności od kraju od 55 do 84 procent (Dubai School of Government, 2012).
Mówiąc o zmianie społecznej należy podkreślać narzędziowy charakter nowych mediów. Należy je tu traktować jako zasób (narzędzie), z którego aktorzy społeczni mogą korzystać w celu realizacji swych celów. Podmiotowość polegać będzie zatem na takim wykorzystaniu dostępnych narzędzi, aby dokonać pożądanej zmiany. W tym miejscu warto wskazać na dwie istotne cechy narzędzi zmiany społecznej. Po pierwsze mają one zwrotny charakter, to znaczy nie tylko mogą być użyte przez aktorów, ale także same poprzez swoją specyfikę zwrotnie wpływają na aktorów, wyznaczając im określony sposób i zakres ich użycia. Drugą cechą narzędzi zmiany społecznej jest ich „agnostyczność”, która wskazuje, iż nie można im przed ich użyciem przypisać cech czy właściwości upodmiatawiających lub nieupodmiatawiających. Każde użycie narzędzi prowadzi do zmiany społecznej, jednakże nie można z góry orzec jaką zmianę one wywołają. To czy narzędzie wywoła pożądaną zmianę i przyczyni się do działania podmiotowego jest zależne od kilku czynników: od kontekstu społecznego (sytuacji społeczno-ekonomicznej i demograficznej, czy na przykład siły aparatu państwowego, mającego duże znaczenie w wydarzeniach Arabskiej Wiosny), od określonej aktywności innych podmiotów (każdy może użyć danego narzędzia w różnych, przeciwnych sobie celach), czy od miejsca podmiotu działającego w strukturze pozycji społecznych, która do pewnego stopnia wyznacza szanse na skuteczne działanie).
W badaniu Dubai School of Government respondentom z Egiptu i Tunezji aktywnie uczestniczącym w dokonujących się przemianach zadano pytanie: „Jakie był główny cel użycia Facebooka podczas społecznych protestów w ich kraju?” (Dubai School of Government, Dubai, 2011). Tylko niecałe 15 procent respondentów przyznało, że tego narzędzia używali w celach rozrywkowych. Pozostałe trzy wskazania podzieliły się wśród respondentów mniej więcej po równo, a dotyczyły one: zwiększania świadomości wewnątrz kraju o głównych przyczynach i celach ruchu społecznego; rozpowszechniania na świecie informacji na temat wydarzeń dziejących się w ich krajach; a także organizowania indywidualnych bądź zbiorowych działań rewolucyjnych.
W tym samym badaniu zapytano respondentów, jaki był główny wpływ blokady Internetu na działania rewolucyjne (Dubai School of Government, Dubai, 2011). Jest to kwestia o tyle ciekawa, iż przeciwnicy przeceniania wpływu nowych mediów na wydarzenia Arabskiej Wiosny podkreślają, że wydarzenia te nasiliły się właśnie wtedy, kiedy pozbawiono protestujących dostępu do internetu, i że to właśnie to spowodowało główny punkt zapalny. Tylko niecałe 16% pytanych wskazało, iż blokada Internetu nie miała żadnego wpływu na działający ruch społeczny, niecałe 30% uważało jednak, że wpływ ten był negatywny, tzn. blokada zlikwidowała główny kanał komunikacyjny używany przy organizacji działań. Blisko 60% uważa, że wpływ blokady był pozytywny, tzn. sprawił, że ludzie stali się bardziej zdeterminowani w działaniu, popchnął niezdecydowanych do działania, a także zmobilizował do znalezienia nowych kreatywnych sposobów organizowania się i komunikowania.
Powyższe statystyki pokazują, że nowe media jako narzędzie zmiany może ją spowodować jedynie będąc użytym, nie gwarantując przy tym pożądanego skutku. Jednocześnie brak użycia tych narzędzi nie przekreśla możliwości zmiany społecznej, która może się dokonać przy użyciu innych narzędzi.
Morfogeneza zmiany społecznej
Powyższą sytuację można przedstawić za pomocą pojęć stosowanych przez Margaret Archer w jej podejściu morfogenetycznym. Jest to koncepcja, która ma na celu integrację opozycyjnych względem siebie struktury i podmiotu (Sztompka, 2005). Punktem wyjścia jej rozważań jest pojęcie morfogenezy wprowadzone przez W. Buckleya. System morfogenetyczny taki system, którego elementy wchodzą ze sobą we wzajemne interakcje, wywołane napięciem wewnątrz systemu. Całość podlega ciągłej zmianie poprzez wymianę z wewnętrznym i zewnętrznym środowiskiem w taki sposób, że to pierwsze znajduje w drugim swoje częściowe odwzorowanie. Morfogeneza dotyczy zatem takich elementów systemu, które mają wpływ na jego zmianę, będąc jego aktywnymi czynnikami, rozwijając go i rozbudowując. Pomimo tych zmian system pozostaje względnie trwałym konstruktem, o stosunkowo stałych właściwościach.
W miejsce opozycji podmiot-struktura autorka stosuje kategorie kultury i struktury. Kulturę definiuje ona jako zjawiska niematerialne i idee, struktury z kolei jako zjawiska materialne i fenomeny (Ryan, 2005). Kultura i struktura są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie wpływają, jednakże autorka wprowadza analityczny dualizm między nimi. Metodologiczny postulat zakłada, że w badaniach kultura i struktura powinny być rozpatrywane jako odrębne. Archer wyraża tu sprzeciw wobec strukturacyjnej teorii A. Giddensa i nazywa ją koncepcją tzw. konflacji centralnej. Brytyjska socjolożka zaznacza, że główną cechą, która odróżnia system społeczny od innych systemów, np. przyrody, jest jego zdolność do dokonywania radykalnych transformacji, które zależą w dużym stopniu od działania podmiotów społecznych. Tym samym podobnie jak Giddens wprowadza ona integrację między działaniem podmiotów a strukturami, nie wprowadza jednak analitycznego czynnika łączącego oba składniki. Morfogeneza odnosi się więc do wymian między podmiotami a strukturami, które prowadzą do zmiany w obrębie jednych, jak i drugich, a także jest nieodłącznie związana z praktyką społeczną.
Margaret Archer w swojej koncepcji wyróżnia trzy zasady morfogenezy, które tu krótko przedstawię (Archer, 1984, 455-483).
Pierwsza zasada morfogenezy dotyczy wspomnianego już „analitycznego dualizmu”. Przyjmuje się, iż struktura i działanie podmiotów wprawdzie zależą od siebie, ale w badaniu rzeczywistości społecznej należy je traktować analizować oddzielnie. Przeciw łączeniu działania i struktury Archer wysuwa dwa argumenty.
- Pierwszym z nich ‒ argumentem metodologicznym – autorka dowodzi, że poprzez połączenie obu elementów nie uzyskuje się sądów empirycznych o relacjach między nimi. Zachowując odrębność obu elementów można uzyskać wiedzę o każdym elemencie z osobna i ewentualnie w następnym kroku próbować pokazać ich wzajemne zależności. Bez posiadania wiedzy na temat obu elementów jako nie wchodzących w żadne relacje, nie jest możliwe, zdaniem autorki, uzyskanie wiedzy na temat sytuacji, w której relacje między nimi zachodzą.
- Drugi z nich ‒ argument ontologiczny – wskazuje na rozdzielność działania i struktury, gdyż zarówno warunki strukturalne jaki i relacje w nich zachodzące, a także ich konsekwencje zachodzą w różnym czasie. Wynika to z faktu diachroniczności społecznej zmiany, zatem istnieje różnica między stanem początkowym, a stanem końcowym interakcji działania i struktury, co stanowi o ich autonomiczności i odrębności. Interakcja elementów struktury w czasie T1 będzie odmienna od tej w czasie T2, ponieważ w międzyczasie zmienią się także same uwarunkowania strukturalne, które na te interakcje wpływają. Badanie wzajemnych relacji miedzy częściami społecznej rzeczywistości nie może ignorować faktu, iż relacje te są wyznaczone przez własności tych części. Każda z nich z osobna ulega nieustannej zmianie, przez co zmianie ulega także charakter relacji między tymi częściami. Ujęcie relacji bez analizy poszczególnych elementów zdaniem brytyjskiej socjolożki prowadzi do braku wiedzy o podstawie ontologicznej, jaką stanowią pojedyncze elementy relacji (bez wchodzenia we wzajemne powiązania).
Druga zasada morfogenezy zakłada wzajemny wpływ struktur na działanie i działania na struktury. Jest to mechanizm wzajemnego przekształcania się w wyniku interakcji między systemem a jego elementami. Mechanizm, w którym podmioty są przekształcane przez struktury systemu jest analogicznie tym samym rodzajem mechanizmu, w którym struktury systemu są przekształcane przez podmioty działania. Archer wyróżnia na podstawie tego dwa typy podmiotowości społecznej – są nimi elementarne jednostki działające oraz zbiorowe jednostki działające. Wchodzą one ze sobą w interakcje, pozostając jednak odrębne i autonomiczne względem siebie. Nie istnieje między nimi ścisłe powiązanie ani bezwarunkowa zależność. Jednocześnie pozostają one także w relacjach do struktur systemu, w którym funkcjonują.
Konsekwencją przedstawionych założeń i twierdzeń jest trzecia zasada morfogenezy. Zakłada ona „podwójną morfogenezę”, czyli proces, w którym zarówno struktura, jak i działające jednostki podlegają morfogenetycznym przekształceniom. Owo rozbudowanie obu elementów jest zatem wynikiem ich wzajemnego wpływu i interakcji. System staje się pośrednikiem we wzajemnym oddziaływaniu struktur i działań społecznych, tworząc dla niego warunki, a równocześnie będąc konsekwencją tejże relacji. Całość rzeczywistości społecznej podlega zatem zmianie poprzez interakcje między jej elementami, które same poprzez tą rzeczywistość podlegają zmianie. Innymi słowy, całość systemu powoduje zmiany w jej elementach, te zaś zwrotnie, poprzez wzajemne oddziaływania między sobą, wpływają na przekształcenie całości. Ta z kolei znów wpływa na zmianę w obrębie jej poszczególnych elementów. Mechanizm tej zmiany powtarza się w czasie, nabierając charakteru ciągłości.
Ważny jest zatem w wyjaśnianiu zmian społecznych moment między T1 a T2 oraz między T3 a T4. Te momenty są istotne w opisywaniu zmian, gdyż prezentują strukturalne uwarunkowanie działań. Archer w ten sposób akcentuje analityczną konieczność rozdzielenia struktur od działań, co stanowi jej główną polemikę z koncepcją strukturacji Anthony’ego Giddensa (Archer, 1984, 455-483).
Il. 2 Schemat zmiany społecznej w koncepcji M. Archer (Archer, 1995, 76)
Zatem z tej perspektywy, dodając do tego opisu narzędziowy charakter nowych mediów i Internetu, dobrze zostaje uwidocznione, że można za ich pomocą dokonywać zmian na różnych poziomach rzeczywistości społecznej, przekształcając właściwości każdej z jej części.
Zmiany możliwe i już zachodzące
Wpływ nowych mediów na zmianę społeczną może dokonywać się na wielu poziomach. Oto kilka moich propozycji:
- przemiana jednostek – wpływ na kompetencje, wartości, poglądy polityczne czy indywidualne wybory i działania jednostek
- relacje grupowe i międzygrupowe – nowe media mogą promować bądź podkopywać więzi między członkami grupy, a także łączyć członków różnych grup
- działanie zbiorowe – nowe media mogą być użyte do rozpoczęcia i organizowania działań zbiorowych takich jak marsze czy demonstracje
- polityki reżimów – cenzura lub kontrpropaganda
- zewnętrzna uwaga – informacje na temat celów ruchów społecznych mogą być przedstawione szerszej publiczności np. w formie manifestów, oświadczeń, żądań, obrazów, filmów video na stronach internetowych lub serwisach społecznościowych. W konsekwencji polityczna sympatia lub wrogość z zewnątrz może być mobilizowana.
- wpływ na zwiększenie zainteresowania uczestnictwem w sferze publicznej.
Wnioski z raportów badań, które zostały przeprowadzone po wydarzeniach Arabskiej Wiosny mogą wskazywać na rozpoczęcie możliwej zmiany długofalowej, czyli takiej, o której pisze Margaret Archer. Zmiany takie nie są jednak łatwo dostrzegalne, dlatego nie należy w tym miejscu przesądzać o ich dalszym kierunku bądź o ich trwałości. Niemniej jednak spróbuję wskazać kilka obszarów, w których moim zdaniem widać zalążki zmian długofalowych, zwłaszcza dotyczących sfery publicznej.
Przede wszystkim badani respondenci deklarowali, iż media społecznościowe wpłynęły na zmianę ich wartości i postrzegania kwestii politycznych oraz swojego miejsca we wspólnocie politycznej. Znaczący odsetek respondentów w badanych krajach wskazał na istotną rolę mediów społecznościowych na zmianę w ich wspólnocie – w zależności od kraju twierdził tak co trzeci bądź co drugi badany (Dubai School of Government, 2012, 3). Duża liczba respondentów stwierdziła, że po wydarzeniach Arabskiej Wiosny stała się bardziej tolerancyjna i otwarta na odmienne punkty widzenia – między 47 a 65 procent wskazań(Dubai School of Government, 2012, 4). W badanych krajach (Egipt, Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie) ponad 80% respondentów stwierdziło, że dzięki narzędziom mediów społecznościowych czują się bardziej włączeni w sprawy ich wspólnoty. Tyle samo respondentów stwierdziło, że lepiej rozumieją problemy społeczne dzięki wymianie informacji z innymi użytkownikami nowych mediów oraz że czują większy wkład w możliwość rozwiązywania tychże problemów (Dubai School of Government, 2012, 4). Pytania dotyczące zwiększenia poczucia tożsamości również otrzymały dużą liczbą wskazań – między 60 a 85 procent. Badani czują się bardziej związani z własnym narodem, ale także z Regionem Arabskim. W takim samym stopniu czują się obywatelami globalnego świata (Dubai School of Government, 2012, 5). Może to wskazywać na rolę nowych mediów w kształtowaniu się procesów glokalizacji w krajach arabskich.
Widoczne jest także przesunięcie w priorytetach respondentów dotyczących kwestii społecznych. O ile w 2011 roku najważniejszym postulatem była chęć życia w demokratycznym kraju (68%), to już w 2012 roku najważniejszym postulatem była uczciwa zapłata za pracę (82%) i posiadanie własnego mieszkania (65%) (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 14) (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 14). Jako najczęstszy problem społeczny badani wskazywali rosnące koszty życia (63%) (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 15) (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 15). Ciekawy jest także wyraźny wzrost zaufania do rządzących w krajach arabskich, który mieści się w przedziale między 51% w Libanie do 86% w Libii, średnia dla badanych krajów wynosi 72% (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 18) (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 18). także ciekawe przesunięcie nastąpiło we wskazaniach dotyczących tradycyjnych wartości wspólnoty. W 2011 dla 83% badanych miały one duże znaczenie, rok później dla 65% (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 20).
Wracając do pytań dotyczących stricte mediów nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania sprawami publicznymi. Respondenci w 52 procentach w 2012 roku deklarują codzienne aktualizowanie bieżących wiadomości z kraju i świata, gdzie w 2011 roku deklarowało tak tylko 18% badanych (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 23). Istotne dla całej debaty dotyczącym nowych mediów są wskazania dotyczące źródeł informacji podczas Arabskiej Wiosny. Należy pamiętać, że w krajach arabskich dostęp do Internetu nie jest tak powszechny jak do telewizji. I to właśnie ta ostatnia była częstszym źródłem informacji. Wprawdzie znaczenie telewizji nieznacznie spadło w stosunku to nowych mediów między 2011 a 2012 rokiem (ASDA’A Burson-Marsteller, 2012, 23), niemniej jednak jest ono wciąż duże. Na przykładzie Arabskiej Wiosny można zaryzykować stwierdzenie, że coraz bardziej zaciera się granica, która fundowała podział na nowe i stare (tradycyjne) media. Powstaje rodzaj powiązania między tymi mediami, tradycyjne media korzystają z tego, co zostaje udostępnione w sieci, następuje współpraca między nimi. Podczas Arabskiej Wiosny dość dobrze uwidoczniła się ta koalicja, a podział dotyczył raczej zaufania do określonych mediów. Dlatego też najczęstszym źródłem informacji były nowe media i telewizja (głównie telewizje zagraniczne), najrzadszym z kolei państwowe media, uznane za propagandowe (Dubai School of Government, 2011, 8).
Wszystkie przedstawione powyżej potencjalne zmiany mają charakter deklaratywny, dlatego wyraźnie uwidacznia się, że tylko długookresowa perspektywa pozwoli na zweryfikowanie kierunku oraz trwałości tych zmian.
Wnioski końcowe
Podsumowując, społeczeństwo sieciowe dostarcza nowych narzędzi (zasobów) podmiotowego działania. Jednakże narzędzia te nie muszą prowadzić do podmiotowości. Internet i media społecznościowe są używane w relacjach społecznych, więc dla jednych może być narzędziem upodmiotawiającym, dla innych nie, w jednych warunkach i w danym czasie może upodmiotawiać, w innych nie.
Najważniejszymi czynnikami powodującymi zmianę są obecność „rewolucyjnych” strukturalnych warunków oraz możliwości aparatu państwowego w powstrzymaniu buntów. Nowe media i internet jako narzędzia nie mogą zatem stanowić wystarczającego warunku dla rozpoczęcia i powodzenia działań rewolucyjnych. Niemniej jednak mogą one odgrywać istotną rolę w kształtowaniu świadomości społecznej i budowaniu otwartego społeczeństwa.
Literatura:
ASDA’A Burson-Marsteller, After the Spring: A White Paper on the Findings of the ASDA’A Burson-Marsteller Arab Youth Survey 2012, http://www.arabyouthsurvey.com/english/pdf/white_paper_ays2012_English.pdf [16.02.2013].
Dubai School of Government, Arab Social Media Report: Social Media in the Arab World: Influencing Societal and Cultural Change?, Dubai 2012, http://www.arabsocialmediareport.com/UserManagement/PDF/ASMR%204%20updated%2029%2008%2012.pdf, [16.02.2013].
Arab Social Media Report: Civil Movements: The Impact of Facebook and Twitter by Dubai School of Government, Dubai 2011, http://www.arabsocialmediareport.com/UserManagement/PDF/ASMR%20Report%202.pdf [16.02.2013].
Archer M., Morphogenesis vs. structuration: on combining structure and action., w: The British Journal of Sociology, Vol. 33 (4), London 1984.
Archer, M., Culture and Agency. The place of culture in social theory. Cambridge University Press, 1988.
Archer, M., Realist social theory: the morphogenetic approach. Cambridge University Press, 1995.
Domecka M., Dualność czy dualism? Relacje pomiędzy strukturą a podmiotowym sprawstwem we współczesnych debatach teoretycznych., w:
http://surrey.academia.edu/MarkietaDomecka/Papers/1401349/Dualnosc_czy_dualizm_Relacje_pomiedzy_struktura_i_podmiotowym_sprawstwem_we_wspolczesnych_debatach_teoretycznych, (09.04.2012).
Dzisiów-Szuszczykiewicz A., „Arabska wiosna” – przyczyny, przebieg i prognozy., w: Bezpieczeństwo narodowe, II/2012.
Ryan M., hasło: Agency-Structure Integration, w: Ritzer G. (red.) Encyclopedia of social theory Vol. 1, Sage Publications, Inc., California 2005.
Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, część III, rozdział 13, tłum. Konieczny J., Wyd. ZNAK, Kraków 2005.
United Nations Population Division 2009, w: http://www.un.org/esa/population/ [16.02.2013].
Biogram:
Łukasz Pomiankiewicz, mgr – doktorant w Instytucie Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.