Abstract
The aim of this essay is to sketch Viléma Flussers theory of posthistory with an accent on the concepts of writing and critique in posthistory. Article is meant to expose the paradoxes which are inherent part of Flusser theory and to show how does the theory, its realization and rhetorics fit each other in spite of the paradoxes. Theory of posthistory is shown to be mainly a critique of critique, a philosophical, ethical and political gesture meant to give meaning to our contemporary, postmodern situation, through an act of philosophical science fiction. Such a gesture stands in a stark opposition to the gesture of critique, which, through success of enlightenment, annihilated meaning via penetration. At the end of the article I try to show that even such an interpretation does not make it possible to write about writing after history in any meaningful manner. One would need to change perspective in order to answer the question of the future of writing.
Abstrakt
Niniejszy artykuł ma za zadanie przedstawić koncepcję pisma i krytyki w ramach teorii posthistorii Viléma Flussera. Pojęcia pisma, krytyki i posthistorii odnoszą się nawzajem do siebie. Zadanie, którego się podejmuję, jest samozwrotne. Prowadzi ono do nieuniknionych paradosków. Paradoksy te są jednocześnie żartami i poważnymi kłopotami. W ramach radzenia sobie z paradoksami pisania o posthistorii przedstawię następujące tezy. Po pierwsze, koncepcja posthistorii jest wymierzona w nastawienie krytyczne, stanowi próbę wyjścia z impasu krytyki, jest opowieścią o zmierzchu myśli krytycznej. Po drugie, w ramach opowieści o posthistorii nie jesteśmy w stanie napisać wiarygodnej opowieści o przyszłości pisma w posthistorii. Jest to problem wynikający ze struktury opowieści.
Opowieść o posthistorii nie jest opowieścią o końcu stawania się, a opowieścią o zmianie modeli postrzegania, wartościowania i działania w świecie. Zmiana ta odbywa się poprzez zastąpienie jednych kodów kulturowych innymi. Cztery tysiące lat temu pismo zaczęło wypierać stare kody kulturowe (Flusser 2011b, 7). Aktualnie przechodzimy od kultury pisma do kultury generowanych syntetycznie obrazów technicznych. Mamy powody przypuszczać, że samo pismo alfabetyczne utraci na znaczeniu (Flusser 2002d, 36).
Posthistoria jest opowieścią o tym, co nowe kody kulturowe mogą oznaczać dla naszej kultury. Pytanie o krytykę i pismo posthistorii jest pytaniem o przyszłość pisma i myśli krytycznej oraz o ich wzajemny stosunek.
Posthistoria jest paradoksalną koncepcją (Flusser 2002c, 144), gdyż każda opowieść, również opowieść o posthistorii stanowi linię, opis procesu, należy więc do tego, co posthistoria nazywa historią. Należąc do historii, przeczy ideii posthistorii. Posthistoria zakłada możliwość opisu tego, co jest po lewej i prawej stronie muru oddzielającego historię od tego, co jeszcze nią jest i tego, co przestało nią być. Opowiadając o tym, co przed i po historii, włączamy prehistorię i posthistorię do wspólnej narracji historycznej. Historia posthistorii zdaje się być jedynym możliwym i jednocześnie wewnętrznie sprzecznym opisem naszej sytuacji. Opowieść ma swój początek i koniec. Opowieść o początku i końcu jest ostatecznie częścią pierwotnej opowieści. Z tej perspektywy opowieść o posthistorii jest niemożliwa, gdyż stanowi ona cześć historii. Jeżeli istnieje przyszłość naszej opowieści, historia zdaje się mieć całkiem dobrze.
Moglibyśmy ten paradoks uznać za krytykę koncepcji posthistorii. Krytyka ta, jako należąca do sposobu działania człowieka historycznego, krytycznego, jest jeszcze bardziej paradoksalnym przedsięwzięciem. Sama możliwość gestu krytyki wobec posthistorii stawia ją w jeszcze mniej korzystnym świetle niż wcześniejsza paradoksalność. Nie tylko istnieje pismo, lecz jest ono krytyczne. Krytyka według koncepcji posthistorii jest tą cechą pisma, która gruntuje historyczność. Krytyka myślenia mitycznego, obrazu, rozpoczyna historię (Flusser 2007, 20). Jeżeli krytyka posthistorii ma jakikolwiek sens, historia zdaje się mieć doskonale.
Obydwa paradoksy wynikają z faktu, że opowieść o posthistorii stanowi próbę opisu naszej sytuacji z punktu widzenia człowieka pisma, czyli z punktu widzenia historii. Posthistoria jest, z punktu widzenia historii, kresem historycznej opowieści. Pismo o posthistorii jest zawsze ostatnim pismem (Flusser 2011a, 161).
Opis pisma dokonany w ramach kultury pisma, w ramach filozofii stanowiącej najbardziej krytyczny projekt kultury pisanej, w ramach nauk bazujących na tekście, musi pozostać ograniczony. Być może, czego chce Flusser i w co wierzy Brian Cantwell-Smith, w nowej epoce, za pomocą nowych praktyk wyobraźni, myślenia i znaczenia, obeznani w matematyce alchemicy znaczenia stworzą lepsze modele (Flusser 2011a, 164) (Cantwell-Smith 1998, 16). Być może, jakiś alchemik, imaginatyk nowego typu, wyposażony w procesory, lutownice, ekrany i język C++ wyczaruje nową wyobraźnię i nowe modele postrzegania, wartościowania i działania w świecie. Być może, jakiś teoretyk zrozumie i opisze zaproponowane modele. Być może taki opis nie będzie potrzebny. Na razie jednak piszemy i tylko pismo może nam przybliżyć naszą sytuację. Jest to sytuacja wyrzutków historii, starających się pojąć sytuację, w jakiej się znaleźli. Jest to sytuacja z natury paradoksalna, sytuacja pisma po historii.Pojęcie posthistorii należy do podstawowych elementów teorii Viléma Flussera. Posthistoria nie jest końcem dziania się. Posthistoria jest kryzysem bycia-w-świecie zakorzenionego w piśmie. Obecny ład psychiczny, polityczny, społeczny i medialny nie jest postrzegany przez Flussera jako ostateczny i nienaruszalny porządek ustanowiony przez historię, która dobiegła kresu. Obecny ład jest efektem kryzysu, w jakim znaleźliśmy się w wyniku rozwoju mediów. Jest to kryzys historycznego sposobu postępowania. To nie dzieje dobiegły końca, a sposób stawania się uległ przekształceniu. Musimy nauczyć się postrzegać, wartościować i działać podług nowych zasadach. Posthistoria nie jest stanem kresu czy też końca. Jest początkiem. Teoria posthistorii stawia sobie za zadanie opisać nowe, a nie wieszczyć stan końca (Joiste 2008, 1).
Do najważniejszych książek Flussera poświęconych koncepcji posthistorii należą: Post-History, Ku filozofii fotografii, Into the Universe of Technical Images oraz Does writing have a future.
Według Flussera do posthistorii doprowadził nas długi proces wspinania się po kolejnych szczeblach drabiny. Pełny, acz uproszczony, opis pięciu szczebli, po których przeszliśmy od zwierzęcia do tego, co jest obecnie, znajduje się w Into the Universe of technical images. Proponowany przez Flussera model składa się z człowieka i drabiny. Kolejne kroki po szczeblach drabiny stanowią redukcję wymiarów świata od czterowymiarowego świata zwierzęcia do zero wymiarowego obrazu technicznego (Flusser 2011b, 6).
Zaproponowana opowieść o posthistorii stanowi syntezę zbudowaną na szkielecie drabiny z Into the Universe of technical images, a uzupełnionej o wspomniane prace. Jest to opowieść o drabinie prowadzącej od konkretnego doświadczenia do posthistorii.
Grunt, na którym spoczywa nasza drabina, jej pierwszy szczebel, w zasadzie grunt przedczłowieka, jest czterowymiarowym światem konkretnego doświadczenia. Człowiek utracił grunt, spadając z drzewa (Flusser 2014a, 1). Ludzka małpa spadając z drzewa, stała się małpą upadłą. Aby się podnieść, być może by wejść z powrotem na drzewo, użyła gałęzi. Punkt oparcia w czterowymiarowym świecie konkretnego doświadczenia pozwolił gałęzi stać się dźwignią i postawić upadłą małpę do pionu.
Dźwignia, maszyna prosta, stanowi drugi stopień drabiny. Jest to stopień powołania trójwymiarowego świata, powstałego poprzez zawieszenie czasowości. Stopień ten wyrywa nas ze stanu zwierzęcego. Odrzucenie czasowości dokonuje się poprzez uchwycenie narzędzia w celu wykonania działania. Gest chwytania skierowany na obiekt sprawia, że stajemy się podmiotami wobec przedmiotów, które stają się dla nas uchwytne i pozwalają nam działać w świecie. Uchwycony przedmiot jest wyrwany konkretnemu światu, wyrwany czasowości. Gdy pytamy się o inteligentne użycie narzędzi przez zwierzęta, interesuje nas, czy zabierają je ze sobą. Wyciągnięcie przedmiotu z rzeki czasu jest pierwszym krokiem na drugi stopień drabiny prowadzącej człowieka ku posthistorii. Człowiek zaczyna informować świat (Flusser 2011b, 8).
Kiedy małpa zagarnęła narzędzia, zapragnęła uchwycić świat. Do tego potrzebne są obrazy. Obrazy, jako przedstawienie, stawiają siebie pomiędzy światem i człowiekiem pozwalając antropoidowi uchwycić świat jako scenę, stanowią modele do działania w świecie (Flusser 2011b, 8). Jednocześnie obrazy przedstawiają świat człowiekowi i stawiają się przed światem alienując człowieka ze świata. Myślenie obrazowe stanowi trzeci stopień drabiny prowadzącej ku posthistorii. Jest to myślenie magiczne, wodzące wzrokiem po obrazie i tym samym wpadające w cyrkularną pętlę.
Na następny, czwarty stopień drabiny wkroczyliśmy około cztery tysiące lat temu wraz z wynalezieniem pisma. Stało się tak, gdy obrazy zaczęły zasłaniać świat (Flusser 2011b, 8) poprzez utrzymanie procesu patrzenia w granicach swojego cyrkularnego ruchu. W celu oderwania wzroku od obrazu i opanowania procesu patrzenia powstało pismo. Gest pisania pozwolił uchwycić obraz zasłaniający świat za jego elementy i odrzucić zasłonę. Pozwolił uchwycić, opanować i usystematyzować proces postrzegania. Tym samym pismo posłużyło do przezwyciężenia alienacji obrazu. Pismo uchwyciło elementy obrazu jako koncepcje i ułożyło je w linie. Uporządkowało i skrytykowało obraz.
Zaczyna dominować liniowy kod kulturowy, płaszczyzny zamieniane są w linie. Porządkowanie (układanie w linie), krytykowanie (penetrowanie linią), tworzenie narracji (układanie od początku do końca) i postępowanie (z przeszłości w przyszłości) są podstawowymi figurami spisanej opowieści o piśmie. Ich wspólną wykładnią jest historyczność (Flusser 2011a, 7). Według Flussera historia nie istniała przed pismem, gdyż przed pismem nie było możliwości ujęcia i przetwarzania świata jako procesu. Dopiero pismo pozwoliło tego dokonać . Uchwycenie aktu spoglądania na obraz, zapis procesu patrzenia jako zapisu serii czasowej oglądanych elementów pozwoliło człowiekowi wyobrazić sobie świat jako linię, w której żadne zdarzenie się nie powtarza, a jedno następuje po drugim. Świat stał się opowieścią zawierającą początek i koniec. Początkiem tej opowieści jest upadek, a końcem utopia, która może być rozumiana jako stan niemożliwy, miejsce poza czasem i przestrzenią, bądź jako powrót do stanu sprzed upadku (czyli na drzewo, do czterowymiarowego świata konkretnego doświadczenia).
Piąty i ostatni stopień drabiny pojawił się wraz z fotografią, a swoją finalna wersję znajduje w rozwoju maszyn obliczeniowych. Fotografia i komputeryzacja wprowadzają nowy sposób myślenia. Jest to stopień zapośredniczony przez pismo, jednak stojący w opozycji do niego. Pismo zawierało w sobie obrazy, a aparaty zawierają w sobie pismo. Obraz techniczny jest krokiem w tył w celu uchwycenia pisma, podobnie jak pismo stanowiło krok w tył w celu uchwycenia obrazu (Flusser 2014d, 7). To pismo, w postaci nauki i technologii, stanowi pretekst dla aparatów, które umożliwiają nowe sposoby przetwarzania informacji. Aparaty automatycznie przetwarzają informację rozłożoną na punkty. Tym samym powstaje zero-wymiarowy świat obrazu technicznego (Flusser 2011b, 10), liczonych ziarenek informacji, bitów. Obraz techniczny, tworzony za pomocą aparatów, składa się z pikseli ułożonych poprzez zaprogramowane funkcje, jest mozaiką będącą wynikiem gry z aparatem. Funkcje aparatu mogą być zapisane jako programy w analogowym hardwarze, jak w przypadku analogowego aparatu fotograficznego, bądź w softwarze, jak w przypadku programu komputerowego. Człowiek pisma był człowiekiem rozumnym stojącym wobec historii. Człowiek aparatu jest funkcjonariuszem funkcjonującym w funkcji programu aparatu, który z niego korzysta (Flusser 1986, 330). Używając Facebooka stajemy się wyzwalaczami funkcji ‘like’, toteż ostatecznie musimy polubić wszystko. Owo przejście od liniowego pisma do pojedynczych bitów informacji, od rozumu do funkcji, stanowi ostatni krok na drodze do posthistorii, posthistorię samą.
Wraz z pismem przeskoczyliśmy mur dzielący historię od przed-historii. Wraz z wejściem w epokę obliczeń przeskakujemy mur, za którym znajduje się historia. Co nadchodzi? Tego na razie nie wiemy. Zdajemy sobie natomiast sprawę z tego, iż to, co następuje po historii, nazwać możemy naszą egzystencją posthistoryczną.
Posthistoria jest epoką, w której pismo traci swoją pozycję dominującego kodu kulturowego, a przejmuje ją obraz techniczny wyświetlany na ekranie monitora. Obraz techniczny łączy obliczenia, gry przypadku i zasady, z halucynacyjną mocą mediów optycznych (Flusser 2011b, 10). Historyczne rozróżnienie pomiędzy ikonoklastami i ikonodulami nie działa, gdy obrazy są tworzone jako funkcje pisma, a pisma powstają w funkcji obrazów. Ta cyrkularność jest jednym ze sposobów rozumienia posthistorii (Flusser 2014d, 7).
Zaproponowany model drabiny, po której dotarliśmy do posthistorii, budzi zasadne wątpliwości.
Podstawowa wątpliwość dotyczy kroku od czasu cyrkularnego do liniowego i samej natury drabiny. Jeżeli ujmę epokę pisma jako historyczną, a przed-historię jako cyrkularną, to czyż nie użyję kategorii piśmiennych? Tylko pismem mogę stwierdzić obecność wiecznego powrotu. Przed pismem nie było cykliczności, gdyż nie było możliwości rozpisania, dyskretyzacji procesu czasowego, umożliwiającego stwierdzenie powtórzenia. Rzeczywistość pisma jest bardziej radykalna, niż przyznaje Flusser. Nie tylko nie ma możliwości powrotu do czasu sprzed pisma (Flusser 2014b, 7). W zasadzie nie wiadomo, gdzie mielibyśmy wrócić. Drabina Flussera stanowi linearny obraz procesu. Linearny obraz procesu należy do pisma. Zarzut w stosunku do badacza brzmi następująco: Flusser próbuje wyobrazić sobie pewien proces historyczny tam, gdzie nie ma żadnej linii. Drabina jest związana z wizją linearnego postępu. Mówimy: drabina ewolucji. Oczywiście ewolucja nie używa drabin. Ewolucja jest post historyczną grą szans, prowadzi donikąd. Drabiny prowadzą do nieba bądź z powrotem na drzewo. Z założenia są historyczne. Drabiny wyznaczają postęp historii. Drabina Flussera podparta jest próżnią.
W momencie krytyki obrazu, na swoim trzecim szczeblu, zdaje się dotykać jakiegoś gruntu, jednak o tym gruncie nic nie możemy powiedzieć. Szczebel pomiędzy historią i mitem stanowi, jak sam Flusser przyznaje, płot (Flusser 2014b, 1). Wydaje się nam, że za nim jest festyn, swoista celebracja (Flusser 2014b, 2). To tylko domysły. Nie potrafimy przez niego przeskoczyć ani za niego spojrzeć.
Można wysunąć także pomniejsze, acz istotne zarzuty. Można zaatakować koncepcję linearności pisma. Friedrich Kittler zwraca uwagę na fakt, że książka jest o wiele mniej liniowa i krytyczyna, niżby chciał Flusser. Nielinearny kodeks stanowił według Kittlera konieczny warunek syntezy tradycji filozoficznych i religijnych dokonanych przez Augustyna (Kittler, 2009, 27). Znaczna część książek, w tym dawniej popularna książka telefoniczna, nie służy do bycia liniowo czytanym. Można skrytykować koncepcję krytyczności pisma. Literatura romantyczna, wzorując się na mediach optycznych, stawiała sobie za zadanie nie krytykę, a wywołanie halucynacji (Kittler 2010, 116). Wszyscy znamy opowieści fantastyczne Edgara Allana Poe i E. T. A. Hoffmana. Kota Mruczysława poglądy na życie spełniają inną funkcję niż Rozprawa o metodzie.
Wreszcie można postawić mniej oczywisty, a równie ważny zarzut, dotyczący stosunku między nowymi a starymi mediami. Książka ma większą powierzchnię roboczą i łatwiejszą nawigację niż dokument w formacie PDF na ekranie komputera. W pewnym, acz bardzo konkretnym i istotnym sensie, hipertekst jest bardziej linearny niż książka. Hipertekst wyznacza graf, po którym możemy się przemieszczać. Tym samym sposób poruszania się po hipertekście jest wyznaczony przez autora. Sposób poruszania się po książce jest wyznaczony przez jej materialność. Moglibyśmy wręcz zdefiniować hipertekst jako bardziej linearną, ograniczoną w zakresie możliwości nawigacyjnych, wersję książki. Tym samym pismo zapośredniczone przez obraz techniczny byłoby bardziej linearne, a więc i historyczne, niż chciałby Flusser. Z tej perspektywy opowieść Flussera o posthistorii zdaje się bezpodstawna. Ewentualnie kryzys linii, o którym mówi Flusser, jest czym innym, niż się wydaje.
Pomimo tych zarzutów Flusserowska koncepcja pozostaje istotnym opisem wspołczesności. Nie tylko dlatego, że jest świadoma wspomnianych ograniczeń, lokalnego zakresu myślenia przedhistorycznego, historycznego i posthistorycznego (Flusser 2002b, 117), dzięki temu unika błędu metanarracji. Pozostaje istotna przede wszystkim dlatego, iż tworzy podstawy pod hermeneutykę mediów i kodów kulturowych, torując drogę dla radykalnej teorii mediów. Flusser tworzy opowieść, w której to kody kulturowe, a nie idee, decydują o kształcie ludzkiego świata. Tym samym pozwala spojrzeć poza tradycyjne ograniczenia historii idei w kierunku naszej przyszłości tworzonej przez komputeryzację. Jest to możliwe pomimo tego, że wyznaczane przez Flussera punkty orientacyjne stanowią zaledwie szkice, których przedmiot znajduje się za mgłą, zatem jedynie fikcja może go zastąpić.
W ten sposób należy rozumieć opowieść o posthistorii – jako filozoficzną halucynację, opowieść fantastyczno naukową, która wskazuje drogę we mgle. Tak postrzegana koncepcja posthistorii jest koncepcją dużo bogatszą niż drabina egzystencjalnej alienacji, choć to opisana drabina stanowi jej najważniejszy wyraz. Opowieść o posthistorii, rozumiana jako użyteczna fikcja powierzchni, przeciwstawia się nie tyle historii, ile myśli krytycznej. Flusser jest prowokatorem (Karen 2008, 1), dla którego propagacja doxy, a nie poszukiwanie episteme, jest rolą filozofa. Myślenie jest publikacją prywatnego (Flusser 2013, 158). Publikacja prywatnego oznacza upublicznienie własnej funkcji przetwarzania informacji, próbę przekroczenia automatycznych funkcji produkcji informacji obecnych we współczesnych dyskursach. Filozofia jest gestem tak poznawczym, jak i politycznym. Posthistoria jest zarówno teorią, jak i retorycznym gestem. Zarzuty, jakie można postawić koncepcji posthistorii, stanowią o jej sile.
Użyteczna fikcja powierzchni przeciwstawia się krytyce, stanowi próbę wyjścia z owego impasu nastawienia krytycznego, do którego doprowadziły kolejne meta-krytyki pisma. Oświeceniowa krytyka rozumu (Kantowska krytyka wszystkich pism), marksistowska (krytyka uwarunkowań ekonomicznych), psychoanalityczna (krytyka libidalna pisarza), czy wreszcie frankfurcka ‘masakra mająca na celu skończyć wszystkie kłamstwa za pomocą kłamstw’ (Flusser 2013, 92), dotarły do momentu absolutnego prześwietlenia znaczenia. W koncepcji posthistorii nie tyle nieludzka, niewyobrażalna nauka, ile nieludzko krytyczna postawa humanistyczna rozbiła nas o kres pisma. Chociaż, być może, to sukces inżynierów doprowadził humanistykę do aktu desperacji.
Krytyka jest rozrywaniem obrazu i układaniem go w linie. Jedna z pierwszych prób interpretacji filozofii za pomocą mediów, przejścia od oralności do piśmienności dotyczyła bardzo podobnego gestu. Według Erica Havelocka, autora Przedmowy do Platona, pytanie Sokratesa o jedność pojęcia jest wyjściem z zaklętego koła powtórzenia, obecnego w kulturze przedpiśmiennej, ku samoświadomości. Tylko dzięki potędze pisma, platoński Sokrates może, według Havelocka, oddzielić przedmiot od podmiotu poznania (Havelock, 2007) i zacząć poszukiwanie tego jednego znaczenia w zbiorze epickich przekazów. Jest to zadanie nieosiągalne dla epickiego poety zanurzonego w rzece fraz. W Obronie Sokratesa Hoplita prosi przypadkowych ludzi o powtórzenie własnym słowami, co oznaczają poetyckie wersy. Poeci – twierdzi Sokrates – zupełnie nie radzą sobie z tym prostym zadaniem (Platon 1845). Linia oddzielająca epickiego poetę od filozofa stanowi linię pomiędzy myśleniem oralnym i piśmiennym, pomiędzy myśleniem bezkrytycznym i krytycznym. Dopiero piśmienny filozof oddziela podmiot od przedmiotu, potrafi poszukać jedności pojęcia i jego kryteriów.
Posthistoryczny kryzys jest kryzysem krytyki i kryteriów (Flusser 2002a, 43). Jest to kryzys wpisany w sam krytyczny gest. Nadziewając ziarenka obrazu na linię, musimy wybrać pierwsze ziarenkoWybór ten jest zawsze nieuzasadniony, a więc bezkrytyczny, niemożliwy. Karrtezjusz czyni gest radykalnej próby zbudowania krytyki, uzasadnienia krytycznego obrazu świata u progu nowoczesności. Poszukuje kandydata na pierwszy element łańcuszka pewnego obrazu. Cogito ergo sum stanowi absurdalny początek końca Platońskich poszukiwań.
Flusser wybiera fikcję. Stawia Kota mruczysława pogłądy na życie przed Rozprawę o metodzie. W Vampyroteuthis Infernalis łączy naukę z poezją, filozofią i politykę. Jest to decyzja filozoficzna, polityczna i etyczna.
Wymiar etyczny tej decyzji widoczny jest w Post-history. Flusser koncentruje się na problemie zaufania do Innego, który okazuje się funkcjonariuszem egzystującym i działającym w funkcji aparatury. Funkcjonariuszem wypełniającym funkcję uprzedmiotawiania ludzi w proch (przykładowo w Auschwitz) bądź – w barbarzyństwie bardziej cywilizowanym – uprzedmiotawiającym ludzi w społeczeństwo zrobotyzowanych funkcjonariuszy (Flusser 2013, 9), w elementy liczonej mozaiki (przykładowo w elementy baz danych USOSa). Auschwitz jest, według Flussera, charakterystyczną realizacją programu naszej kultury (Flusser 2013, 4). Skoro nie możemy ufać Innemu i nie możemy ufać historii, jak mamy stąpać po gruncie naszej kultury? W The future of writing Flusser pyta o to jak mamy żyć, my, którzy żujemy papier w świecie, w którym krytyka dotarła do poziomu szkoły francuskiej. Stała się wężem żrącym własny ogon, cięciem dla cięcia, wbijaniem szpilki w szpikulce. Krytyka miała tworzyć historię, a naostrzyła swe ostrze do granicy, w której nadaje się ono jedynie do nadziewania kolejnych ziarnek piasku w bezsensownym geście izolacji od świata. Humaniści chcą układać mozaiki, podczas gdy lepiej – i bardziej wydajnie – robią to od nich maszyny liczące. Humanistyka, pismo, okazały się nieskuteczne. Oświecenie okazało się, według Flussera projektem zwycięskim (Flusser 2011a, 85). Jedyny problem polega na tym, że wyprodukowało zbyt jasne światło, tym samym wypalając wzrok sobie i wszystkim postronnym. Światło mierzone w kilotonach.
Tym samym znajdujemy się w końcówce gry, nasza etyka jest etyką ‘endgamu’. Naszą etyką jest poddanie się byciu informowanym, zamiast informowania (Flusser 2013, 158). Jest to etyka rezygnacji z oślepiania, wrażliwości na cudze światło. Etyka końca oznacza koniec krytyki rozumianej jako prześwietlanie i penetrowanie.
Namysł nad posthistorią stawia humanistyce za cel wyjście poza schemat oślepiania przez kolejne fazy krytyki. Oznacza potrzebę publikacji prywatnego. Posthistoria jest taką właśnie upublicznioną, acz prywatną opowieścią. Ma za zadanie tłumaczyć Flusserowi i jego Innym świat, w którym żyją. Jest ufundowana w wyobraźni i wrażliwości, a nie odporna na krytykę. Tak rozumiana koncepcja posthistorii stanowi próbę porzucenie tego, co Fredrich Adolf Kittler nazwie onanizmem tekstualnym (Winthrop-Young 2011, 85). Oznacza próbę zawarcia sojuszu pomiędzy nauką, sztuka i filozofią. Próbę przywrócenia polityczności, rozumianej jako możliwości zmiany, jako wolność.
Posthistoria jest opowieścią o końcu strategii krytycznych. Zdaje się, że opowiada o końcu pisma. W taki sposób widzi to Vilém Flusser. W Does writing have a future Flusser pisze, że to czytanie poprzedza pisanie. (Flusser 2011a, 79). Co ciekawe, czytanie nawet hipertekstu lub zwykłe kartkowanie książki, jest procesem, który zawsze zarysowuje linie. Dla pisma ruch czytania jest ważniejszy od gestu pisania. Zostajemy zatem z ostatnim i zarazem najważniejszym pytaniem posthistorii: czy istnieje lektura, która nie jest krytyczna (nie będąc jednocześnie komentarzem ani aktem posłuszeństwa)? Pytanie, czy zachowamy ostrość wzroku w lekturze, kiedy utracimy postawę krytyczną. Musimy ją utracić z tej prostej przyczyny, że okazało się przeciwskuteczna.Pytanie o przetrwanie gestu czytania jest podstawowym pytaniem posthistorii.
Dotąd można było bronić koncepcji posthistorii przed jej samozwrotnością, przemalowując jej paradoksy w zalety. Pytając o przetrwanie pisma, nawet zawężonego do koncepcji czytania, nie możemy tego uczynić.
Z oczywistych powodów zbudowanie przez Flussera narracji o posthistorii w oparciu o pismo rozumiane jako krytykę i podstawę historyczności uniemożliwia pozytywną odpowiedź na pytanie o przetrwanie gestu czytania w posthistorii. Jeżeli pismo jest z natury krytyczne, a krytyka jest skompromitowanym gestem, sprawa pisma jest przesądzona. Jeżeli pismo jest z natury historyczne, a historia dobiega końca, kwestia pisma pozostaje przysłonięta przez mgłę.
Samozwrotność teorii posthistorii uniemożliwia jej odpowiedź na pytanie o los pisma po historii. Do tego potrzebowalibyśmy innego oświetlenia, innej fikcji, która musiałaby nie dostrzegać różnic pomiędzy pismem i obrazem, obliczaniem i liniowością. Fikcja ta jest zaimplementowana w architekturze naszych komputerów, działa na smartfonach i w centrach danych.
Stanowi ona jednak zupełnie inną opowieść, inny rodzaj oświetlania. Nie tworzy historycznej opowieść o posthistorii, a posthistoryczną opowieść o historii. Jako opowieść o historii popełniałaby wszystkie błędy oryginału. Żyjemy w epoce krzywych świateł.
Historia posthistorii. Krytyka i pismo w posthistorii
Celem tekstu jest przedstawienie teorii posthistorii Viléma Flussera ze szczególnym uwzględnieniem miejsca pisma i krytyki w posthistorii. Tekst ma za zadanie podkreślić sprzeczności zawarte w teorii fenomenologa oraz pokazać, w jaki sposób, pomimo licznych paradoksów, teoria, jej realizacja i retoryka pozostają spójne. Teoria posthistorii zostaje przedstawiona przede wszystkim jako krytyka krytyki, gest filozoficzny, etyczny i polityczny opowiadający się za nadawaniem sensu światu poprzez filozoficzną fikcję naukową. Jest to nastawienie przeciwstawne krytyce, która według Flussera, w ramach własnego sukcesu doprowadziła do unicestwienia znaczenia. Na końcu artykułu pokazuję, że nawet tak zinterpretowana teoria posthistorii, jako gest sprzeciwu wobec penetracji znaczenia przez krytykę, nie jest w stanie objąć sobą przyszłości pisma. Pytanie o przyszłość pisma pozostaje w jej ramach nierozstrzygalne. Do odpowiedzi na nie potrzeba innej perspektywy.
Bibliografia:
Cantwell-Smith, Brian; 1998, God, Approximately; http://www.ageofsignificance.org/people/bcsmith/print/smith-godapprox4.pdf
Flusser, Vilém; 1986, The Photograph as Post-Industrial Object: An Essay on the Ontological Standing of Photographs; w: Leonardo, nr 4 (19), ss. 329-332.
———; 2002a, Criteria – Crisis – Criticism, przeł. Erik Eisel; w: Andreas Ströhl (red.), Writings, Minneapolis: University of Minnesota Press, ss. 42-50.
———; 2002b, Mythical, Historical and Posthistorical Existence, przeł. Erik Eisel; w: Andreas Ströhl (red.), Writings, Minneapolis: University of Minnesota Press, ss. 117-125.
———; 2002c, On the End of History, przeł. Erik Eisel; w: Andreas Ströhl (red.), Writings, Minneapolis: University of Minnesota Press, ss. 143-159.
———; 2002d, The Codified World, przeł. Erik Eisel; w: Andreas Ströhl (red.), Writings, Minneapolis: University of Minnesota Press, ss. 35-41.
———; 2007, Crisis of linearity, przeł. Adelheid Mers; w: Boot Print, nr 1
———; 2010, Photo Production; w: Flusser Studies, nr 10, http://www.flusserstudies.net/pag/10/flusser-photo-production.pdf.
———; 2011a, Does writing have a future?, przeł. Nancy Ann Roth, Minneapolis: University of Minnesota Press.
———; 2011b, Into the Universe of Technical Images, przeł. Nancy Ann Roth, Minneapolis: University of Minnesota Press.
———; 2013, Post-History, przeł. Rodrigo Maltez Novaes; Minneapolis: Univocal Publishing.
———; 2014a, About levers; tekst pozyskany z Flusser Archive.
———; 2014b, Feast time; tekst pozyskany z Flusser Archive.
———; 2014c, How we face the future; tekst pozyskany z Flusser Archive.
———; 2014d, Images and texts; tekst pozyskany z Flusser Archive.
Havelock, Eric A.; 2007, Przedmowa do Platona przeł. P. Majewski; Warszawa: Wydawnictwo UW.
Joisten, Karen; 2008, Vilém Flusser’s Trans-Anthropocentrism and the Turn “from
Subject to Project”
; w: Flusser Studies, nr 7, http://www.flusserstudies.net/pag/07/joisten-flussers-trans-anthropocentrism.pdf
Kittler, Friedrich A.; 2009, Towards an Ontology of Media; w: Theory, Culture & Society, nr 2-3 (26). ss 23-31.
———; 2010, Optical Media, przeł, Antony Enns; Cambridge: Polity Press.
Platon; 1845, Apologia, czyli obrona Sokratesa, przeł. Felicjan A. Kozłowski; w: Dzieła Platona; Warszawa : S. Orgelbrand.
Winthrop-Young, Geoffrey; 2011, Kittler and the Media; Cambridge: Polity Press.