Abstrakt
Artykuł przedstawia kariery dwóch wybitnych dowódców cesarza Marka Aureliusza – Marcusa Bassaeusa Rufusa i Luciusa Iuliusa Vehiliusa Gallusa Iulianusa. Wykorzystana przez autora artykułu metoda prozopograficzna jest niezwykle przydatna w badaniach nad jednostkami społeczeństwa Imperium Romanum. Zestawienie cursus honorum dwóch oficerów wojskowych, działających w drugiej połowie II wieku po narodzeniu Chrystusa ukazuje dwie drogi awansu, które choć różne, doprowadziły do osiągnięcia najwyższego stanowiska w ekwickim cursus – prefektury pretorianów.
Abstrakt
The article presents the careers of two prominent officers of the Emperor Marcus Aurelius – Marcus Bassaeus Rufus and Lucius Iulius Vehilius Gallus Iulianus. The prosopographical method used by the author of the article is extremely useful in the studies on individuals in the society of Imperium Romanum. The comparison of cursus honorum of two military commanders who were active in the second half of the second century after Christ’s birth shows two different careers which are concluded with the achievement of the highest post in equestrian cursus – the praetorian prefecture.
Już w drugiej połowie XIX wieku uczeni docenili zalety metody prozopograficznej i onomastyki w badaniach nad poszczególnymi jednostkami społeczeństwa Imperium Romanum[1]. Drogi awansu jednostek oraz poszczególne szczeble ich karier, obejmujące zarówno stanowiska wojskowe jak i cywilne zostały przedstawione głównie w treści antycznych inskrypcji, które – będąc bezpośrednim źródłem przeszłości – są niezwykle ważne w badaniach prozopograficznych[2]. Jedynie na podstawie tego typu badań możemy poznać wszelkie procesy kształtowania się cursus honorum osób pochodzących ze stanu ekwickiego (ordo equester).
Skuteczność badania grupy osób jest uzależniona od reprezentatywności materiału historycznego[3]. H. Devijver wyliczył, że na okres między 30 r. p.n.e, a 268 r. przypada jedynie od 2000 do 2100 ekwickich oficerów na 50.000, których prawdopodobnie istniało, co stanowi zaledwie około 4%[4]. Natomiast według R. Sablayrollesa z epoki pryncypatu znamy stu jeden prefektów gwardii pretoriańskiej (praefecti praetorio) i stu dwudziestu trzech prefektów Egiptu (praefecti Aegypti), ale tylko trzydziestu ośmiu prefektów wigilów (praefecti vigilum) i trzydziestu dwóch prefektów odpowiedzialnych za dostawy zboża do Rzymu (praefecti annonae)[5]. Z tego też wynika, że znamy około trzy czwarte najwyższych urzędników rangi ekwickiej okresu pryncypatu (praefecti praetorio 70%, praefecti Aegypti 78%)[6].
Jak więc widzimy, elita polityczna i administracyjna Cesarstwa jest znakomicie prezentowana przez źródła, dlatego też omówienie w niniejszym szkicu dwóch różnych dróg awansu prefektów pretorianów nie jest przypadkowe. Tym bardziej, że kariery Marcusa Bassaeusa Rufusa oraz Luciusa Iuliusa Vehiliusa Gallusa Iulianusa są niezwykle reprezentatywne dla drugiej połowy II wieku[7].
Hans-Georg Pflaum, wybitny francuski uczony, wyliczył, że od końca panowania Wespazjana do czasów Kommodusa utworzono osiemdziesiąt dwa nowe stanowiska prokuratorskie[8]. Z kolei Géza Alföldy uważał, że w drugiej połowie II wieku nastąpiło zrównanie znaczenia i prestiżu urzędniczego ekwitów i senatorów, by ostatecznie w III wieku liczba ekwickich stanowisk stała się większa od liczby stanowisk senatorskich[9]. Z tego wynika, że immanentnie związana osobami z ordo equester imperialna administracja Cesarstwa Rzymskiego stale się rozwijała w II wieku. Członkowie drugiego stanu poprzez sprawowanie wielu stanowisk zarówno cywilnych, jak i wojskowych stanowili bardzo ważny filar funkcjonowania administracji cesarskiej w Imperium Romanum.
Jedynie służba wojskowa pozwalała ekwitom na osiągnięcie stanowisk prokuratorskich oraz wielkich prefektur. Wojskowy cursus honorum ekwitów kształtował się stopniowo[10]. Przed panowaniem Klaudiusza ekwici mogli sprawować dwa stanowiska wojskowe: tribunus militum augusticlavius oraz praefectus alae[11]. Za panowania Klaudiusza upowszechniła się służba wojskowa (militia), która została zorganizowana w system tres militiae[12]. Ekwici dowodzili oddziałami pomocniczymi (auxilia) – na początku kohortą (praefectus cohortis), liczącym pięćset osób oddziałem piechoty, następnie skrzydłem jazdy (praefectus alae), liczącą pięćset osób jednostką kawalerii. Na końcu tej hierarchicznej struktury ekwici przechodzili do legionu by sprawować stanowisko trybunów wojskowych (tribuni augusticlavii). Po śmierci Klaudiusza prefektura jazdy powróciła na szczyt tres militiae equestres[13]. Ten system awansu wojskowego, poprzedzony prefekturą fabrum, upowszechnił się za cesarzy z dynastii flawijskiej[14]. Prawdopodobnie za panowania Hadriana dołączyła quarta militia (praefectus alae milliariae)[15]. Hubert Devijver stworzył piramidę militiae equestres, która obowiązywała w połowie drugiego wieku[16]:
Militia I: praefectus cohortis quingenariae/tribunus cohortis voluntariorum – ok. 300 stanowisk.
Militia II: tribunus militum legionis augusticlavius/tribunus cohortis milliariae – ok. 190 stanowisk.
Militia III: praefectus alae quingenariae – ok. 90 stanowisk.
Militia IV: praefectus alae milliariae – ok. 9 stanowisk.
Należy stwierdzić, że niewielu ekwitów mogło awansować w ramach czterech militiae. Około 3% ekwickich dowódców, którzy ukończyli militia prima mogło liczyć na osiągnięcie militia quarta, gdyż na około trzysta stanowisk, wchodzących w skład militia prima tylko około dziewięć było dostępnych w ramach militia quarta[17]. P. A. Brunt uważał, że każde ze stanowisk w ramach militiae było sprawowane przez ekwitów tylko jeden rok[18]. Z kolei Y. Le Bohec i M. Hassall twierdzili, że każdy z etapów kariery wojskowej ekwity trwał trzy lata[19]. Natomiast G. Webster i P. Southern sądzili, że każde ze stanowisk w ramach militiae było sprawowane przez trzy lub cztery lata[20].
Od czasów Klaudiusza doświadczeni żołnierze po odbyciu primipilatu mogli liczyć na stanowiska trybunów w kohortach wigilów, miejskich i pretoriańskich[21]. Cursus honorum najwybitniejszych trybunów oddziałów garnizonu rzymskiego wieńczyły stanowiska prokuratorskie[22]. Z tego wynika, że istniała duża zbieżność między rezultatem ich karier i karier oficerów ekwickich, którzy odbyli militiae[23].
Prokuratorzy majątków cesarza i jego rodziny w prowincjach (procurator patrimonii, rationis privatae), prokuratorzy finansowi w prowincjach, namiestnicy prowincji, urzędnicy sprawujący wyspecjalizowane urzędy (np. procurator ludi magni) oraz sekretarze kancelarii cesarskiej (ab epistulis, a libellis, a rationibus, a cognitionibus, a studiis, a memoria, a commentariis) wchodzili w skład stanowisk prokuratorskich. Wszystkie te stanowiska (za Augusta było ich 25, a za Septymiusz Sewera 178 urzędów senatorskich) dzieliły się według wysokości rocznej płacy na: sexagenarii – 60.000 sestercji, centenarii – 100.000 sestercji, ducenarii – 200.000 sestercji, trecenarii (od Marka Aureliusza) – 300.000 sestercji[24]. Od czasów Marka Aureliusza ekwitom w zależności od rangi i urzędu przysługiwały tytuły[25]. Wysocy, a później także niżsi prokuratorzy cesarscy posiadali tytuł vir egregius, prefekci – od prefektury classis do prefektury annonae oraz później wysocy prokuratorzy tytuł vir perfectissimus, natomiast prefekci pretorianów i od III wieku prefekci wigilów tytuł vir eminentissimus[26].
Prefektury vigilum, annonae, Aegypti oraz praetorio stały na szczycie ekwickiego cursus honorum. W II wieku prefekturę Egiptu częściej obejmowali byli prefekci annonae i w mniejszym stopniu vigilum[27]. Z kolei prefektura gwardii pretoriańskiej w epoce pryncypatu była najwyższą godnością w ekwickim cursus honorum[28]. W latach 70-235 dla czternastu prefektów Egiptu prefektura gwardii pretoriańskiej stanowiła najwyższy szczebel w ekwickiej karierze. Natomiast przed rokiem 70 dla czerech prefektów gwardii pretoriańskiej prefektura Egiptu stanowiła najwyższe stanowisko[29]. O ogromnym znaczeniu prefektów gwardii pretoriańskiej świadczy również fakt, że ich roczne wynagrodzenie, wynoszące w połowie II wieku jeden milion sestercji było najwyższym w całej cesarskiej administracji[30]. Ekwiccy prokuratorzy wysokiej rangi oraz wielcy prefekci tworzyli niejako, używając terminologii Tacyta, equestris nobilitas[31].
Inskrypcja[32] z Rzymu, inskrypcja[33] z antycznej Ostii (Lacjum i Kampania – Regio I) oraz odkryta w 1957 roku Tabula Banasitana[34] z Afryki (Mauretania Tingitana) przedstawiają pełne tria nomina Marcusa Bassaeusa Rufusa. Bassaeus Rufus to nomen gentile i cognomen, które ukazuje inskrypcja z Saepinum w Samnium (Regio IV)[35]. Częściowe gentilicium i pełne cognomen Rufusa zachowało się w inskrypcji[36] z Celeia w Noricum. Marcus Bassaeus Rufus pochodził z Italii[37]. Cognomen Rufus jest licznie spotykane wśród legionistów rzymskich[38].
W treści inskrypcji z Rzymu w sposób zstępujący (cursus inversus) została ukazana kariera Rufusa – CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326:
M(arco) Bassaeo M(arci) f(ilio) St[el(atina)] / Rufo pr(aefecto) pr(aetorio) / [Im]peratorum M(arci) Aureli Antonini et / [L(uci)] Aureli Veri et L(uci) Aureli Commodi Auggg(ustorum) / [c]onsularibus ornamentis honorato / [e]t ob victoriam Germanicam et Sarmatic(am) / [A]ntonini et Commodi Augg(ustorum) corona / [m]urali vallari aurea hastis puris IIII / [to]tidemque vexillis obsidionalibus / [ab iisdem] donato praef(ecto) Aegypti praef(ecto) / [vig(ilum)] proc(uratori) a rationibus proc(uratori) Belg[icae et] / [d]uarum Germaniarum proc(uratori) regni [No]/[ri]ci proc(uratori) Asturiae et Gallaeciae trib(uno) [coh(ortis)] / [] pr(aetoriae) trib(uno) coh(ortis) X urb(anae) trib(uno) coh(ortis) V vigul(um!) p(rimo) p(ilo) bis / [huic se]natus auctoribus Impp(eratoribus) Antonino et / [Comm]odo Augg(ustis) statuam armatam in foro / [divi Traia]ni et aliam civili amictu in templo / [divi Pii et] tertiam loricatam in tem/[plo po]nendas [censuit] …
„Marcusowi Bassaeusowi, synowi Marka, tribus Stellatina, Rufusowi, prefektowi gwardii pretoriańskiej Imperatorów i Augustów Marka Aureliusza i Lucjusza Werusa i Kommodusa, uhonorowanemu insygniami konsularnymi, za zwycięską wojnę z Germanami i Sarmatami przez Augustów Marka Aureliusza i Kommodusa obdarowanemu złotym wieńcem murowym, srebrną włócznią czterokrotnie, podobnie obdarowanemu za oblężone oddziały, prefektowi Egiptu, prefektowi wigilów, prokuratorowi od spraw rachunkowości w kancelarii cesarskiej, prokuratorowi prowincji Galii Belgijskiej, prokuratorowi obu Germanii, rządzącemu Noricum, prokuratorowi Asturii i Galicji, trybunowi kohorty […] pretorianów, trybunowi kohorty X miejskiej, trybunowi kohorty V wigilów, centurionowi pierwszej centurii w pierwszej kohorcie po raz drugi, temu decyzją senatu, Imperatorów i Augustów Aureliusza i Kommodusa, postawiono okryty pancerzem posąg na forum boskiego Trajana i drugi dzięki obywatelom ufundowany w świątyni boskiego Piusa i trzeci odziany w pancerz w świątyni Marsa Mściciela uczyniono postawić […] (tłum. K. Kłodziński)”
Spośród pięciu prefektów gwardii pretoriańskiej cesarzy dynastii Antoninów, których pełen cursus honorum jest znany, jedynie Marcius Turbo[39] i właśnie Bassaeus Rufus osiągnęli prefekturę praetorio, nie odbywając wcześniej ekwickich tres militiae[40]. Co więcej, poprzez primipilat, obydwaj uzyskali awans do ordo equester[41]. Hans Georg Pflaum podaje, że obok Rufusa jedynie pięciu prokuratorów było na początku swej kariery primipili[42]. Następnie Rufus był trybunem kohort garnizonu rzymskiego, by wreszcie zostać primipilus bis[43]. Kolejnym stanowiskiem w jego karierze była posada prokuratora prowincji Asturii i Galicji w randze ducenarius[44]. W II wieku, na stu dwudziestu prokuratorów oprócz Rufusa, jedynie siedem osób bezpośrednio przed pełnieniem prokuratury było primipilares bis[45]. Dalej przed 161 rokiem Bassaeus Rufus był prokuratorem Noricum[46], a następnie prokuratorem Belgicae i duarum Germaniarum. Kolejno Rufus trafił do pałacu cesarskiego, gdzie sprawował stanowisko a rationibus w randze trecenarius[47]. Kolejnym szczeblem w jego karierze była prefektura wigilów[48]. Z pewnością Rufus sprawował ten urząd 10 marca 168 roku[49]. Po 10 marca 168 roku, przez kilka miesięcy Rufus piastował urząd prefekta Egiptu[50]. Rufus poprzez otrzymanie ornamenta consularia uzyskał rangę byłego konsula[51]. Ostatni szczebel w jego cursus honorum stanowiła prefektura pretorianów, którą sprawował w latach 168-177[52]. Bassaeus Rufus jako praefectus praetorio towarzyszył cesarzowi w trakcie wojen markomańskich[53].
Na podstawie zestawień statystycznych Richard Saller stwierdził, że „mniej niż jeden na stu centurionów mógł osiągnąć szczyt kariery ekwickiej – prefekturę pretorianów”[54]. Powyższe rozważania i przytoczone zestawienia statystyczne przedstawiają wyjątkową jednostkę, która nie dzięki świetnemu urodzeniu, lecz głównie wybitnym dokonaniom militarnym, osiągnęła szczyt kariery ekwickiej. W przypadku Rufusa zasługi wojskowe stanowiły niewątpliwie ważny czynnik mobilności społecznej.
Równie doświadczony w dziedzinie wojskowości i administracji był inny dowódca cesarza Marka Aureliusza, ekwicki oficer L. Iulius Vehilius Gallus Iulianus, którego zwieńczona prefekturą praetorio kariera w porównaniu z cursus honorum Rufusa przedstawia się z goła odmiennie.
Jego imię, czyli L. Iulius Vehilius Gratus Iulianus podaje inskrypcja[55] pochodząca z Rzymu, która została odkryta w 1887 roku. T. Iulius Iulianus to tria nomina, które prezentuje inskrypcja z antycznej Brixii (dzisiejsza Brescia)[56]. Jego nomen gentile i cognomen, czyli Iulius Iulianus jest również zaadoptowane w treści inskrypcji z antycznej Ostii[57]. Te same elementy imienia, czyli Іούλιος Іουλιανός, przytacza inskrypcja z Palmyry[58]. Ostatnio, CIL VI 41271 (Roma 2000) ukazuje nieco odmienną, lecz moim zdaniem, bardziej trafną formę jego onomastyki – L. Iulius Vehilius Ga[llus?] Iulianus. Cesarskie gentilicium Iulianusa jest najliczniej reprezentowane wśród ekwickich oficerów posiadających cesarskie nomen gentile[59]. Natomiast cognomen Iulianus było bardzo popularne wśród legionistów rzymskich[60]. Przypuszczalnie Iulianus urodził się około 127 roku[61]. Stąd też możemy stwierdzić, że objął prefekturę praetorio w wieku 62 lat. Uczeni spierają się w kwestii pochodzenia Iulianusa[62].
Inskrypcja, która podaje jego pełną onomastykę, przedstawia również niezwykle bogaty ekwicki cursus honorum Iulianusa, który stanowi niewątpliwie błyskotliwą karierę – CIL VI 31856 = ILS 1327:
L. Iulio Veh[il]io Gr[ato] Iuliano, pra[ef(ecto)] pr(aetorio), praef(ecto) ann(onae), a rationib(us), praef(ecto) c[lassis p]raet(oriae) Misenat(is), pra[ef(ecto)] classis praet(oriae) Raven[nat(is), proc(uratori)] Aug(usti) et praep(osito) vexil[la]tion(ibus) tempore belli [Britannici, pr]oc(uratori) Aug(usti) provinc[iae] Lusit[aniae] et Vett[oniae], proc(uratori) A]ug(usti) et praeposit(o) vexillationis per[…] proc(uratori) Aug(usti) et praef(ecto) classis Po[ntic]a[e, proc(uratori) Aug(ustorum) e]t pra[ep(osito)] vexillationis per Achaiam et Macedoniam et in Hispanias, adversus Castabocas et Mauros rebelles, praeposito vexillationibus tempore belli Germanici et Sarmat(ici), praef(ecto) alae Tampianae, praef(ecto) alae Herculanae, trib(uno) cohort(is) primae Ulpiae Pannoniorum, praef(ecto) cohort(is) tertiae August(ae) Thracum, donis militaribus donato ab Impe[rato]ribus Antonio et Vero ab victoriam [belli Parthi]ci, item ab Antonio et [Commodo ob vic]tor(iam) belli Germ[a]nic(i) [et Sarmatici …
„Luciusowi Iuliusowi Vehiliusowi Gratusowi Iulianusowi, prefektowi gwardii pretoriańskiej, prefektowi odpowiedzialnemu za dostawy zboża do Rzymu, sekretarzowi od spraw rachunkowości w kancelarii cesarskiej, prefektowi floty pretorskiej z Misenum, prefektowi floty pretorskiej z Rawenny, prokuratorowi Augusta i dowódcy oddziałów wydzielonych z legionu w czasach wojny w Brytanii, prokuratorowi prowincji Luzytanii i Wettonii, prokuratorowi Augusta i dowódcy oddziału wydzielonego z legionu przez […], prefektowi floty z Pontu, prokuratorowi Augusta i dowódcy oddziału wydzielonego z legionu w Grecji, Macedonii i w Hiszpanii, walczącemu przeciw Kostobokom i rebelii Maurów, dowódcy oddziałów wydzielonych z legionu z czasów wojny z Germanami i Sarmatami, prefektowi skrzydła jazdy Tampianae, prefektowi skrzydła jazdy Herculanae, trybunowi kohorty pierwszej Ulpiae Pannoniorum, prefektowi kohorty trzeciej Augusta Thracum, obdarowanemu wojskową nagrodą pieniężną przez Imperatorów Marka Aureliusza i Lucjusza Werusa za zwycięską wojnę partyjską, podobnie przez Marka Aureliusza i Kommodusa za zwycięstwo w wojnie z Germanami i Sarmatami […] (tłum. K. Kłodziński)”
Podobnie jak w przypadku Bassaeusa Rufusa, cursus Iulianusa został przedstawiony w sposób „zstępujący”. W przeciwieństwie do Rufusa L. Iulius Vehilius Gratus Iulianus odbył cztery militiae – praefectus cohortis tertiae Augustae Thracum (quingenariae)[63], tribunus cohortis primae Ulpiae Pannoniorum (milliariae)[64], praefectus alae Herculanae (quingenariae)[65], praefectus alae Tampianae (milliariae)[66].
Między 157 a 160 rokiem Iulianus był prefektem kohorty III Augustae Thracum w Syrii[67]. Między 160 a 163 Iulianus sprawował trybunat kohorty I Ulpiae Pannoniorum w Pannonii Superior[68]. Podczas pełnienia tego stanowiska, T. Iulius Iulianus wystawił inskrypcję praesidi optimo oraz M. Noniusowi Macrinusowi (cos. suff. roku 154), legatowi Augusta rangi pretorskiej prowincji Pannonia Superior[69]. Na tej inskrypcji praenomen Iulianusa brzmi Titus, a nie Lucius jak podaje późniejsza inskrypcja (CIL VI 31856 = ILS 1327). W 167 roku Iulianus jako prefekt alae Herculanae w wojnie partyjskiej otrzymał dona militaria[70]. Następnie w 167 lub 168 roku Iulianus był prefektem alae I Pannoniorum Tampianae w Noricum[71]. Pomiędzy 166 a 180 rokiem Iulianus został czterokrotnie wyznaczony do dowodzenia vexillationes[72]. Iulianus jako procurator Augusti (ducenarius) posiadał nadzwyczajne uprawnienia dowódcze[73]. Iulianus bronił prawdopodobnie północnego limesu przed Germanami i Sarmatami[74]. L. Iulius Vehilius Gratus Iulianus walczył też przeciw Kostobokom, którzy dokonali inwazji na Bałkany w 170 roku[75]. Około 171 roku został wysłany do Hiszpanii by walczyć z Maurami[76], następnie w 173 roku Iulianus został prokuratorem Augusti oraz prefektem prowincjonalnej classis Ponticae (centenarius)[77]. W dodatku, Iulianus był prokuratorem jednej z prowincji oraz dowodził flotami z Misenum i Rawenny[78]. W 177 roku został prokuratorem Augusti provinciae Lusitaniae i Vettoniae (ducenarius)[79]. Możliwe, że dzięki Iulianusowi zostały zlikwidowane niepokoje w Luzytanii (HA, Marcus Aurelius 22, 11).
Kolejno Iulianus był proc(urator)] Aug(usti) et praep(ositus) vexil[la]tion(ibus) tempore belli ……….[80]. Lakuna w tym miejscu była w dwojaki sposób uzupełniana. Borghesi 1897, 72 = CIL VI 31856 = ILS 1327 przytoczyli Britannici jako uzupełnienie. Stąd też według V. Chapota i B. Borghesiego Iulianus dowodził jednym vexillatio podczas wojny w Brytanii w latach 183-184[81]. Możliwe, że Ulpius Marcellus[82] był wspierany przez jednostki wojskowe Iulianusa podczas wojny w Brytanii[83]. Natomiast CIL VI 41271 (Roma 2000) przedstawił Germanici II jako uzupełnienie tej lakuny. M. Żyromski uważał, że między 178 a 180 rokiem Iulianus był prucurator Augusti et preapositus vexillationis tempore belli Germanici II donis militaribus donatus ab Impp. Antonino et Commodo ob victoriam belli Germanici et Sarmatici[84]. To stwierdzenie wydaje się być bliższe prawdy, gdyż jest zgodne z chronologiczną kolejnością sprawowania urzędów przez tego ekwitę. Iulianus nie mógł walczyć w Brytanii w latach 183-184, będąc jednocześnie prefektem floty pretorskiej z Misenum i Rawenny. Te stanowiska stanowiły bowiem kolejne szczeble ekwickiego cursus honorum Iulianusa.
Tylko jeden rok Iulianus dowodził każdą z flot, które stacjonowały w Italii. Między 183 a 184 Iulianus sprawował stanowisko prefekta floty z Misenum (ducenarius), natomiast między 184 a 185 prefekta floty z Rawenny (ducenarius)[85]. Sprawowanie tylu stanowisk doprowadziło nie tylko do posiadania umiejętności i doświadczenia wojskowego przez Iulianusa, ale i zaznajomienia się w materii cywilnej, a dokładanie administracyjno-finansowej[86]. Kolejno Iulianus sprawował stanowisko cywilne w kancelarii cesarskiej (a rationibus) oraz dwie wielkie prefektury, prefekturę annonae w 189 roku i praetorio w latach 189-190. Prawdopodobnie Iulianus piastował stanowisko prefekta annonae przed Marcusem Aureliusem Papirusem Dionysiusem[87]. Iulianus jako jedyny prefekt annonae osiągnął kolejno stanowisko praefectus praetorio[88].
Pełnienie prefektury praetorio przez Iuliusa Iulianusa potwierdzone jest również przez fragment innej inskrypcji[89]. Inskrypcja ta datowana jest na 15 lipca 190 roku ([ded(icata) I]d(us) Iul(ias) Commo(do) Aug(usto) VI / [[[M(arco) Pe]tronio Septimiano]] co(n)s(ulibus)). Dzięki tej inskrypcji wiemy, że 15 lipca 190 roku Iulianus sprawował z reguły kolegialne stanowisko prefekta pretorianów bez kolegi na urzędzie.
Iulianus został skazany przez Kommodusa na śmierć (Cass. Dio, 72, 14, 1; HA, Commodus 7, 4) i potępiony poprzez damnatio memoriae (CIL XIV 4378). Według Kasjusza Diona Iulianus był jednym z wybitnych ludzi, którzy zgineli z rozkazu Kommodusa. Kommodusa i Iulianusa musiała łączyć więź głębokiej przyjaźni, gdyż Kommodus zwracał się do niego, nazywając go nawet publicznie „ojcem” (Cass. Dio, 72, 14, 1). Prawdopodobnie datą post quem zamordowania Iulianusa jest 15 lipca 190 roku.
Yann Le Bohec trafnie określił, że prefekt gwardii pretoriańskiej sprawował jednocześnie funkcję pierwszego ministra i ministra wojny[90]. Zestawienie cursus honorum dwóch oficerów wojskowych ukazuje dwie drogi awansu, które choć różne, doprowadziły do osiągnięcia stanowiska prefektury gwardii pretoriańskiej. Na koniec można zadać pytanie, czy jedynie zasługi wojskowe i administracyjne wpłynęły na przebieg kariery tych dwóch dowódców? Niewątpliwie te czynniki miały duże znaczenie, lecz to w ostateczności wola cesarza była dźwignią kariery i decydowała o tym, jaki urząd i przez kogo ma zostać objęty [91].
WYKAZ CYTOWANEJ LITERATURY
Absil 1997 – M. Absil, Les Préfets du prétoire d’Auguste à Commode 2 avant Jésus-Christ 192 aprés Jésus-Christ, Paris 1997.
Alföldy 1981 – G. Alföldy, Die Stellung der Ritter in der Führungsschicht des Imperium Romanum, „Chiron. Mitteilungen der Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts”, 11, 1981, 169-215.
Alföldy 2003 – G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu, tłum. pol. A. Gierlińska, Poznań 2003.
Balbuza 2005 – K. Balbuza, Triumfator. Triumf i ideologia zwycięstwa w starożytnym Rzymie epoki cesarstwa, Poznań 2005.
Birley 2000 – A. R. Birley, Hadrian to the Antonines [in:] „Cambridge Ancient History, vol. XI: The High Empire, A.D. 70-192”, Cambridge 2000, 132-194.
Borghesi, Cuq 1897 – B. Borghesi, Oeuvres complètes de Bartolomeo Borghesi, ed. É. Cuq, t. X: Les préfets du prétoire, Paris 1897.
Bravo, Trynkowski 1982 – B. Bravo, J. Trynkowski, Epigrafika [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, pod red. E. Wipszyckiej, I, Warszawa 1982, 155-212.
Brunt 1975 – P. A. Brunt, The Administrators of Roman Egypt, „The Journal of Roman Studies”, 65, 1975, 124-147.
Brunt 1983 – P. A. Brunt, Princeps and Equites, „The Journal of Roman Studies”, 73, 1983, 42-75.
Cagnat 1890 – R. Cagnat, Cours d’épigraphie latine, Paris 1890.
Campbell 1984 – J. B. Campbell, The Emperor and the Roman Army, 31 BC – AD 235, Oxford 1984.
Chapot 1896 – V. Chapot, La Flotte de Misène. Son histoire, son reclutement, son régime administratif, Paris 1896.
Cheesman 1914 – G. L. Cheesman, The Auxilia of the Roman Imperial Army, Oxford 1914.
Crook 1955 – J. Crook, Consilium principis. Imperial counsils and counsellors from Augustus to Diocletian, Cambridge 1955.
Cuq 1884 – É. Cuq, Le Conseil des Empereurs d’Auguste à Dioclétien, Extrait des Mémoires présentés par divers savants à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, I Sér. IX, 2, Paris 1884, 311-502.
Dąbrowa 1990 – E. Dąbrowa, Rozwój i organizacja armii rzymskiej, „Filomata”, 399, 1990, 328-423.
Dean 1916 – L. R. Dean, A Study of the Cognomina of Soldiers in the Roman Legions, Princeton-New Jersey 1916.
Demougin 1988 – S. Demougin, L’ordre équestre sous les julio-claudiens, Collection de l’École Française de Rome 108, Roma 1988.
de Souza – P. de Souza, Piraci w świecie grecko-rzymskim, tłum. pol. Jacek Lang, Zakrzewo 2008.
Devijver 1992 – H. Devijver, Equestrian Officers in the East [in:] H. Devijver, The Equestrian Officers of the Roman Imperial Army (Mavors IX), Stuttgart 1992, 66-100.
Domaszewski, Dobson 1967 – A. von Domaszewski, Die Rangordnung des römischen Heeres, 2. durchgesehene Auflage. Einführung, Berichtigungen und Nächtrage von Brian Dobson, Köln-Graz 1967.
Durry 1954 – M. Durry, s. v. Praetoriae Cohortes, Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft XXII, 2, 1954, col. 1607-1634.
Eck, Lieb 1993 – W. Eck, H. Lieb, Ein diplom für die classis Ravennas vom 22. November 206, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik”, 96, 1993, 75-88.
Eck 2003 – W. Eck, The Prosopographia Imperii Romani and Prosopographical Method, [in:] Fifty Years of Prosopography: the Later Roman Empire, Byzantium and Beyond, ed. A. Cameron, Oxford-New York 2003, 11-22.
Ensslin 1954 – W. Ensslin, s. v. Praefectus praetorio, Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft XXII, 2, 1954, col. 2391-2426.
Friedlaender 1888 – L. Friedlaender, Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms in der Zeit: Von August bis zum Ausgang der Antonine, t. I, Leipzig 1888 (6 Aufl.).
Hanslik 1970 – R. Hanslik, s. v. L. Iulius Veh[il]ius Gr[atus] Iulianus, Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft Suppl. XII, 1970, col. 509-510.
Hassall 2000 – M. Hassall, The Army [in:] „Cambridge Ancient History, vol. XI: The High Empire, A.D. 70-192”, Cambridge 2000, 320-343.
Hirschfeld 1877 – O. Hirschfeld, Untersuchungen auf dem Gebiete der römischen Verwaltungsgeschichte, I: Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Diocletian, Berlin-Weidmann 1877.
Hirschfeld 1905 – O. Hirschfeld, Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Diocletian, Berlin-Weidmann 1905 (2 Aufl.).
Klein 1881 – J. Klein, Fasti consulares inde a Ceasaris nece usque ad imperium Diocletiani, Lipsiae 1881 (Bibliotheca Teubneriana).
Kłodziński 2010 – K. Kłodziński, Publius Taruttienus Paternus jako wybitny jurysta i praefectus praetorio cesarzy Marka Aureliusza i Kommodusa, „Studenckie Zapiski Historyczne”, z. 5, Toruń 2010, s. 53-64.
Kolendo, Żelazowski 2003 – J. Kolendo, J. Żelazowski, Teksty i pomniki. Zarys epigrafiki rzymskiej okresu Cesarstwa Rzymskiego, Warszawa 2003.
Le Bohec 1994 – Y. Le Bohec, The Imperial Roman Army, London 1994.
Łuć 2008 – I. Łuć, Prozopografia w badaniach nad karierami żołnierzy wojsk rzymskich [w:] Dzieje biurokracji na ziemiach polskich, t. I, pod red. A. Góraka, I. Łucia i D. Magiera, Lublin–Siedlce 2008, 13-27.
Marquardt, Mommsen 1876 – J. Marquardt, T. Mommsen, Handbuch der römischen alterthümer, Bd. I; T. Mommsen, Römisches Staatsrecht, Bd. I, Leipzig 1876.
Nicolet 1970 – C. Nicolet, Prosopographie et histoire sociale: Rome et l’Italie à l’époque républicaine, „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 25, 1970, 1209-1228.
Oliver 1972 – J. H. Oliver, Text of the Tabula Banasitana, A. D. 177, „The American Journal of Philology”, 93, 1972, 336-340.
Passerini 1939 – A. Passerini, Le coorti pretorie, Roma 1939.
Peaks 1907 – M. B. Peaks, The general civil and military administration of Noricum and Raetia, Chicago 1907.
Pflaum 1950 – H. G. Pflaum, Les procurateurs équestres sous le Haut – Empire romain, Paris 1950.
Pflaum 1974 – H.-G. Pflaum, Les progrès des recherches prosopographiques concernant l’époque du Haut-Empire durant le dernier quart de siècle (1945-1970), [in:] „Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt”, t. 2, 1, New York 1974, 113-135.
Premerstein 1912 – A. von Premerstein, Untersuchungen zur Geschichte des Kaisers Marcus [in:] „Klio. Beiträge zur alten Geschichte”, Bd. XII, Leipzig 1912, 139-178.
Rohden 1896 – P. von Rohden, s.v. M. Aurelius Papirius Dionysius, Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft II, 1896, col. 2515-2516.
Rohden 1897 – P. von Rohden, s. v. M. Bassaeus M. f. Stellatina Rufus, Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft III, 1, 1897, col. 103-104.
Rostovtseff, Mattingly 1923 – M. Rostovtseff, H. Mattingly, Commodus-Hercules in Britain, „The Journal of Roman Studies”, 13, 1923, 91-109.
Sablayrolles 1999- R. Sablayrolles, Fastigum equestre. Les grandes préfectures équestres [dans] L’ Ordre Equestre. Historie d’une aristocratie (II siècle av.J.C. – IIIe siècle ap.J.C.). Actes du colloque international organize par S. Demougin, H. Devijver et M.-Th. Raepsaet-Charlier (Bruxelles-Leuven, 5-7 octobre 1995), Rome 1999, 351-389.
Saller 1980 – R. Saller, Promotion and Patronage in Equestrian Careers, „The Journal of Roman Studies”, 70, 1980, 44-63.
Saller 2008 – R. Saller, Rodzina i społeczeństwo [w:] Świadectwa epigraficzne. Historia starożytna w świetle inskrypcji, pod red. J. Bodela, Poznań 2008, 100-122.
Salomies 2008 – O. Salomies, Imię i tożsamość. Onomastyka i prozopografia [w:] Świadectwa epigraficzne. Historia starożytna w świetle inskrypcji, pod red. J. Bodela, Poznań 2008, 77-99.
Salway 1994 – B. Salway, What’s in a Name? A Survey of Roman Onomastic Practice from c. 700 B.C. to A.D. 700, „The Journal of Roman Studies”, 84, 1994, 124-145.
Sherk 1957 – R. K. Sherk, Roman imperial troops in Macedonia and Achaea, „The American Journal of Philology”, 78, 1, 1957, 52-62.
Sherwin-White 1973 – A. N. Sherwin-White, The Tabula of Banasa and the Constitutio Antoniniana, „The Journal of Roman Studies”, 63, 1973, 86-98.
Smith 1979 – R. E. Smith, Dux, praepositus, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik”, 36, 1979, 263-278.
Stein 1930 – A. Stein, s. v. Q. Marcius Turbo [G]allonius Fronto Publicius Severus [I]ul(ius) Priscus, Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft XIV, 2, 1930, col. 1597-1600.
Southern 2007 – P. Southern, The Roman Army. A Social and Institutional History, Oxford 2007.
Syme 1980 – R. Syme, Guard Prefects of Trajan and Hadrian, „The Journal of Roman Studies”, 70, 1980, 64-80.
Walser 1993 – G. Walser, Römische Inschrift-Kunst. Römische Inschriften für den akademischen Unterricht und ah Einführung in die lateinische Epigraphik, Stuttgart 1993.
Weaver 1967 – P. R. C. Weaver, Social Mobility in the Early Roman Empire: The Evidence of the Imperial Freedmen and Slaves, „Past and Present”, 37, 1967, 3-20.
Webster 1998 – G. Webster, The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D., Oklahoma-London 1998.
Ziółkowski 2005 – A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2005.
Żyromski 1994 – M. Żyromski, Specialization – The hidden feature of the Roman provincial administration, „Pomoerium”, 1, 1994, 63-68.
Żyromski 2001 – M. Żyromski, Praefectus Classis: the Commanders of Roman Imperial Navy during the Principate, Poznań 2001.
Karol Kłodziński, mgr – historyk starożytności, Zakład Historii Starożytnej Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
[1] PIR – Prosopographia Imperii Romani, ed. P. de Rohden et H. Dessau, Berolini 1897; Nicolet 1970, 1209-1228; Pflaum 1974, 113-135; Salway 1994, 124-125; Eck 2003, 11-22; Kolendo, Żelazowski 2003, 151-152; Łuć 2008, 13-18; Salomies 2008, 78-81.
[2] Mniej optymistycznie w tej kwestii – Saller 2008, 119.
[3] Por. Salomies 2008, 80-81.
[4] Podaję za Żyromski 2001, 18. Pojawiające się w niniejszym artykule daty, jeśli nie zaznaczono, że jest inaczej, odnoszą się do czasów po narodzeniu Chrystusa.
[5] Sablayrolles 1999, 352.
[6] Sablayrolles 1999, 354.
[7] Absil 1997, 39-41.
[8] Pflaum 1950, 78.
[9] Alföldy 1981, 212-213.
[10] Na temat ekwickiego cursus honorum – zob. Cagnat 1890, 109-125; Bravo, Trynkowski 1982, 196-198; Le Bohec 1994, 40-42; Webster 1998, 112-118; Kolendo, Żelazowski 2003, 143-148; Southern 2007, 128-129.
[11] Przed Klaudiuszem funkcjonowała również forma praefectus equitum, Demougin 1988. Na prefektów jazdy mianowano osoby z kilkuletnim doświadczeniem wojskowym, Demougin 1988, 340.
[12] Suet., Claudius 25: Equestris militias ita ordinavit, ut post cohortem alam, post alam tribunatum legionis daret.
[13] Demougin 1988, 297.
[14] Demougin 1988, 353-355.
[15] Żyromski 2001, 26.
[16] Devijver 1992, 67.
[17] Devijver 1992, 67.
[18] Brunt 1983, 47.
[19] Le Bohec 1994, 41; Hassall 2000, 335. Y. Le Bohec (Le Bohec 1994, 41, przypis 35) opiera się w tym stwierdzeniu na relacji Historia Augusta (HA, Maximinus 5, 1).
[20] Webster 1998, 113; Southern 2007, 129.
[21] Demougin 1988, 293-298; 366-385.
[22] Pflaum 1950, 327-328.
[23] Demougin 1988, 380-382.
[24] Znakomitym studium na temat prokuratorów ekwickich w okresie pryncypatu jest praca H. G. Pflauma pt. Les procurateurs équestres sous le Haut – Empire romain, Pflaum 1950, passim.
[25] Hirschfeld 1905, 451-457; Alföldy 1981, 190-191.
[26] T. Flavius Constans był pierwszym, potwierdzonym w treści inskrypcji prefektem pretorianów z tytułem vir eminentissimus, CIL XIII 12057 = ILS 9000; Walser 1993, 102.
[27] Por. Sablayrolles 1999, passim.
[28] Alföldy 2003, 171.
[29] Brunt 1975, 124; por. Demougin 1988, 733.
[30] Żyromski 2001, 19. Dla porównania praefectus Aegypti otrzymywał 500.000 sestercji, a praefectus vigilum 300.000 sestercji. Wynagrodzenie prefekta pretorianów było identyczne z wynagrodzeniem najwyższych urzędników rangi senatorskiej (proconsul provinciae Africae/Asiae), Żyromski 2001, 19. Por. Alföldy 1981, 187-188.
[31] Tacitus, Agr. 4, 1.
[32] CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326: M(arco) Bassaeo M(arci) f(ilio) St[el(atina)] / Rufo.
[33] CIL XIV 4500: M(arco) Bassaeo Rufo.
[34] AE 1971, 534: M(arcus) Bassaeus M. f(ilius) Stel(atina tribu) Rufus.Na temat inskrypcji Tabula Banasitana – zob. m. in. Oliver 1972, passim; Sherwin-White 1973, passim.
[35] AE 1983, 331 = ILS IX 2438: Bassaeus Rufus. Te części onomastyki występują na tej inskrypcji trzykrotnie.
[36] CIL III 5171: [M(arci) Ba]ssaei Rufi.
[37] Pflaum 1950, 183; Absil 1997, 28.
[38] Dean 1916, 46-47.
[39] Q. Marciu Turbo Fronto Publicius Severus, PIR2 M 249; Stein, 1930, 1597-1600; Absil 1997, 166-167.
[40] Absil 1997, 39-41.
[41] Por. Absil 1997, 32; 39-40. Kasjusz Dion (Cass. Dio 71, 5, 3) oraz Historia Augusta (HA, Avidius Cassius 14, 5) wspominają o niskiej pozycji społecznej Bassaeusa Rufusa. Odbycie rocznego primipilatu było drogą do osiągnięcia rangi ekwickiej, por. Pflaum 1950, 179; Dąbrowa 1990, 354; Le Bohec 1994, 43-44; Alföldy 2003, 170; Ziółkowski 2005, 451; Southern 2007, 130.
[42] Pflaum 1950, 230, przypis 4.
[43] Absil 1997, 40;
[44] Pflaum 1950, 327. H. G. Pflaum (Pflaum 1950, 228) zaliczył to stanowisko do les procuratèles provinciales ducénaires exclusivement en Occident. Przed objęciem pierwszej prokuratury Rufus sprawował pięć stanowisk wojskowych, por. Peaks 1907, 172.
[45] Pflaum 1950, 224, 238-239. Francuski badacz określa te kariery jako la premier type de cursus, Pflaum 1950, 237.
[46] Peaks 1907, 172.
[47] Za panowania Marka Aureliusza a rationibus otrzymywał rocznie 300.000 sestercji, Pflaum 1950, 74; Alföldy 1981, 185, 212.
[48] Passerini 1939, 303; PIR2 B 69; por. Rohden 1897, 103.
[49] CIL XIV 4500. L. Vanuleius Apronianus II i L. Sergius Paullus II byli konsulami w 168 roku, Klein 1881, 77. Por. Passerini 1939, 303; Brunt 1975, 146.
[50] Brunt 1975, 146.
[51] Należy zgodzić się z tezą Otto Hirschfelda (Hirschfeld 1905, 450), który twierdzi, że nadawanie przez cesarzy ornamenta consularia prefektom praetorio stało się regułą w II wieku. W II wieku cesarze przyznali czterem prefektom gwardii pretoriańskiej ornamenta consularia, natomiast w I wieku jedynie trzem, przy czym dwaj inni uzyskali ornamenta praetoria, Marquardt, Mommsen 1876, 447; Ensslin 1954, 2399. Natomiast według Michela Absila (Absil 1997, 47) na II wiek przypada nawet dziesięciu prefektów pretorianów, którzy otrzymali ornamenta consularia.
[52] Hirschfeld 1877, 226; Borghesi, Cuq 1897, 57-60; PIR2 B 69; Rohden 1899, 103-104; Passerini 1939, 303-304; Crook 1955, 154, nr 58; Absil 1997, 178-179. 6 lipca 177 roku Marcus Bassaeus Rufus był jedynym prefektem pretorianów Marka Aureliusza, AE 1971, 534; por. Kłodziński 2010, passim.
[53] Philostr., V. Soph. 2, 1, 28.
[54] Saller 2008, 119.
[55] CIL VI 31856 = ILS 1327.
[56] CIL V 4343.
[57] CIL XIV 4378.
[58] ILS 8869.
[59] Żyromski 2001, 25. Blisko jedna czwarta ekwickich oficerów posiada cesarskie gentilicium. Podobna sytuacja może być zauważona w przypadku dowódców flot, Żyromski 2001, 25.
[60] Dean 1916, 33-34.
[61] Żyromski 2001, 102.
[62] Jedni uznają Palmyrę (ILS 8869) za miejsce pochodzenia Iulianusa, natomiast inni wskazują na Italię – zob. Żyromski 2001, 102.
[63] W II wieku cohors III Augusta Thracum stacjonowała w Syrii, Cheesman 1914, 162.
[64] W II wieku cohors I Ulpia Pannoniorum stacjonowała w prowincji Pannonia Superior, Cheesman 1914, 153.
[65] W II wieku ala I Thracum Herculania stacjonowała w Syrii, Cheesman 1914, 161.
[66] Ala I Pannoniorum Tampiana stacjonowała w Norikum, Hanslik 1970, 510; Żyromski 2001, 102.
[67] Premerstein 1912, 155; Hanslik 1970, 509; Żyromski 2001, 102.
[68] Premerstein 1912, 155; Hanslik 1970, 509; Żyromski 2001, 102.
[69] CIL V 4343.
[70] Premerstein 1912, 156; Żyromski 2001, 102. R. Hanslik nie określa konkretnej daty sprawowania militia tertia przez Iulianusa, Hanslik 1970, 509. Również inskrypcja z Palmyry stwierdza sprawowanie tego stanowiska przez Iualinusa, ILS 8869.
[71] Premerstein 1912, 156; Żyromski 2001, 102. W tym przypadku R. Hanslik (Hanslik 1970, 510) wskazuje na 167 rok jak datę sprawowania militia quarta przez Iulianusa. Lecz nie można zgodzić się z tą weryfikacją chronologiczną, gdyż zachowanie się na inskrypcji zwrotu ab victoriam belli Parthici poświadcza rok 167 jako datę sprawowania militia tertia przez Iulianusa, choć możliwe, że jeszcze w tym samym roku Iulianus objął prefekturę w Noricum.
[72] Smith 1979, 267. H. G. Pflaum (Pflaum 1950, 129) wskazuje, iż określone na tej inskrypcji pojedyncze vexillatio, a nie vexillationes w liczbie mnogiej (CIL III 10471-73=ILS 1097; CIL VI 1408=ILS 1142; CIL VI 1551), exercitus, czy też legiones, jest wyjątkiem.
[73] Pflaum 1950, 245: Tout comme le commandement militaire extraordinaire etc.
[74] Żyromski 2001, 102.
[75] Premerstein 1912, 158; Sherk 1957, 54; Birley 2000, 190; Żyromski 2001, 102. Również Pauzaniasz wspomina o najeździe Kostoboków na Grecję (Pausanias 10, 34, 5).
[76] Również Historia Augusta wspomina o pokonaniu Maurów w Hiszpanii przez legatów cesarza Marka Aureliusza (HA, Marcus Aurelius 21, 1-2).
[77] Premerstein 1912, 156; Hanslik 1970, 510; Żyromski 2001, 102.
[78] Z pośród trzynastu prefektów flot pretorskich z Misenum i Rawenny, których kariery są znane, tylko dwóch, L. Iulius Vehilius Gratus Iulianus oraz Q. Baienus Blassianus dowodziło flotami prowincjonalnymi, Saller 1980, 54, przypis 63; Żyromski 2001, 33. Q. Baienus Blassianus oprócz classis praetoriae Ravennatis dowodził classis Britannica, CIL XIV 5341; Żyromski 1994, 68; Żyromski 2001, 33, 79.
[79] Hanslik 1970, 510; Żyromski 2001, 102.
[80] Premerstein 1912, 159.
[81] Chapot 1896, 155: Chef d’une vexillatio pendant la guerre de Bretagne (183-184) etc.; Borghesi, Cuq 1897, 73: en 183-184, il combat en Bretagne etc.
[82] L. Ulpius Marcellus, PIR2 V 557.
[83] Rostovtseff, Mattingly 1923, 96.
[84] CIL VI 41271; Żyromski 2001, 102. Możliwe, że niezachowaną wzmianką na końcu inskrypcji było uhonorowanie Iulianusa z okazji odbyciu triumfu (triumphus felicissimus Germanicus secundus) przez Kommodusa po zakończeniu wojny z Germanami i Sarmatami, CIL VI 41271; Premerstein 1912, 159. Kommodus odbył triumf najprawdopodobniej 22 października 180 roku, czyli siedem miesięcy po śmierci swojego ojca, Balbuza 2005, 125, 241; HA, Commodus 3, 6; ILS 1420.
[85] Eck, Lieb 1993, 86-87; Żyromski 2001, 102.
[86] Saller 1980, 55.
[87] PIR A 883; PIR2 A 1567; Cuq 1884, 365; Friedlaender 1888, 179; Rohden 1896, 2515; Crook 1955, nr 53.
[88] Pflaum 1950, 258.
[89] CIL XIV 4378: [[Iulio Iulian(o)]] pr(aefecto) pr(aetorio)].
[90] Le Bohec 1994, 37.
[91] Pflaum 1950, 295-296; Weaver 1967, 17; Saller 1980, 44; Syme 1980, 77; Brunt 1983, 42; Campbell 1984, 116.