Abstrakt
Tekst jest próbą opisu nurtu badań antropologii literatury. Zaprezentowane w nim zostały podstawowe definicje związane z antropologicznym rozumieniem tekstu literackiego. Badania antropologiczne umożliwiają poszerzenie dyskursu literaturoznawczego, uzupełnienie go o nowe konteksty oraz otwarcie na „coś więcej w literaturze niż sama literatura. W ujęciu antropologii literatury tekst literacki rozumiany jest jako jedno z mediów kultury, jedna z wielu praktyk komunikacyjnych w szerokim układzie kulturowej komunikacji. W kontekście badań antropologicznych literatura przestaje oznaczać zjawisko rządzące się własnymi prawami i poddające się interpretacji jedynie w kategoriach literaturoznawczych, a staje się integralnym elementem kultury, praktyką językową, stanowiącą rodzaj egzemplifikacji kulturowych kategorii interpretowania i odczytywania świata.
Abstract
The text is an attempt to describe current direction in research on literature anthropology, the basic definitions related to the anthropological understanding of literary text were presented. Anthropological study allow expansion of literature discourse, complementing it with new contexts, and openness to “something more in literature than mere literature”.
In terms of literature anthropology, literary text is read as one of a media in culture, one of the many communication practices in a broad system of cultural communication.
In the context of anthropological research literature ceases to mean a phenomenon governed by their own laws and making the interpretation solely in terms of literary and becomes an integral part of culture, language practice, being a kind of exemplification of cultural categories of interpretation and reading of the world.
Współczesna tendencja do wykraczania poza ściśle określony, specjalistyczny obszar badań oraz do poszerzania kontekstu badawczego o osiągnięcia innych dyscyplin naukowych nie ominęła literaturoznawstwa, które już od dość dawna wykorzystuje ustalenia z dziedziny filozofii, psychologii czy antropologii kultury[1]. Jak podkreśla wielu badaczy, to właśnie dziedzina badań antropologicznych, wpisujących dzieło literackie w szeroki kontekst kulturowy, stanowi coraz bardziej popularny obszar zainteresowań literaturoznawczych, przygotowując grunt dla rozwoju nowego sposobu interpretacji dzieła.
Badania antropologiczne umożliwiają poszerzenie tak zwanego dyskursu literaturoznawczego, uzupełnienie go o nowe konteksty oraz otwarcie na „coś więcej w literaturze niż sama literatura (tekst literacki)”[2]. Popularność, jaką cieszy się w ostatnich latach antropologiczny nurt badań literackich, skłania cześć badaczy do konstatacji o zjawisku „antropologicznego przełomu w krytyce literackiej i nauce o literaturze”[3]. Jego punktem zwrotnym miało być pojawienie się dwóch prac Wolfganga Isera: Prospecting. From Reader Response to Literary Antropology (1989) oraz Das Fiktive Und das Imaginare. Perspektiven literarischer Antropologie (1991). Edward Kasperski zauważa, iż publikacja wyżej wymienionych prac Isera przyśpieszyła rozwój badań z pogranicza literatury i antropologii oraz przyczyniła się do powstania wielu ośrodków badawczych zajmujących się problematyką antropologii literatury.
Warto jednak podkreślić, że choć istnieje wiele ośrodków badawczych oraz szkół zajmujących się antropologiczną interpretacją literatury, to pojęcie antropologii literackiej (czy antropologii literatury) pozostaje w dalszym ciągu wieloznaczne i nie podlega jednorodnej definicji. Spróbujmy więc zastanowić się, czym w rzeczywistości jest antropologia literatury (czy też antropologie literatury) oraz jakie możliwości interpretacyjne i konteksty badawcze otwiera ona przed literaturoznawstwem.
Na wstępie należy wspomnieć o niejednoznaczności terminów „antropologia literatury” i „antropologia literacka”. Za przewodnika niech posłuży nam Ryszard Nycz, który w eseju Antropologia literatury – kulturowa teoria literatury – poetyka doświadczenia stwierdza: „(…) jasna jest (…) intencja odróżnienia antropologii literatury (jako nauki o antropologicznych podstawach, funkcjach, uwarunkowaniach literatury i jej uczestników) od literackiej antropologii jako wiedzy o antropologicznych wymiarach i postaciach specyficznie literackich struktur i kategorii”[4]. Z kolei Anna Łebkowska w pracy Między antropologią literatury a antropologią literacką zauważa, że o ile antropologia literatury stanowi analizę tekstu literackiego w kontekście kategorii antropologicznych, o tyle antropologia literacka jest swoistą odmianą antropologii, badającej zjawiska kultury z perspektywy kategorii literaturoznawczych[5].
Znamienne jest, iż, zdaniem części badaczy, pojęcie antropologii literatury stanowi nie tyle koncepcję analizy literackiej, co swego rodzaju interdyscyplinarny projekt o nieokreślonych granicach i wielorakich możliwościach badawczych. W taki sposób definiuje tę dziedzinę badań Magdalena Rembowska-Płuciennk, która w tekście Poetyka i antropologia zaznacza: „Obserwowane w ostatnich dziesięcioleciach zbliżenie literaturoznawstwa i antropologii umożliwia projektowanie nowego przedmiotu badań – antropologii literatury. Ta interdyscyplinarna ziemia obiecana nie doczekała się jeszcze dokładnego ustalenia swych granic, nie jest również pewne, czy rządy w niej mają objąć antropologowie czy literaturoznawcy”[6]. Natomiast Ewa Kosowska uważa, że pojęcie antropologii literatury stanowi efekt swoistej próżni w dziedzinie badań literaturoznawczych i próżnię tę należy wypełnić analizą interdyscyplinarną, poszarzającą zakres interpretacji[7]. O wciąż niezrealizowanym projekcie antropologii literatury pisze również Grzegorz Godlewski w doskonałym opracowaniu Literatura i literatury. O kilku przesłankach możliwej a nawet koniecznej, lecz wciąż jeszcze nieistniejącej antropologii literatury[8].
Nieokreśloność pojęcia antropologii literatury wynika przede wszystkim z wieloznaczności terminu „antropologia” oznaczającego w najszerszym rozumieniu naukę o człowieku, wpisującą się w rozmaite konteksty filozoficzne, biologiczne, kulturowe, psychologiczne itp. Dopiero wybór kontekstu pozwala sprecyzować cel analizy oraz ustalić zakres pytań badawczych, jakie rozmaicie rozumiana antropologia mogłaby stawiać literaturze. Ewa Kosowska uważa, iż, w zależności od definicji pojęcia antropologii, inspirowane nią badania literaturoznawcze mogłyby przebiegać w co najmniej trzech odmiennych kierunkach: „Antropologia literatury mogłaby rozwijać się w co najmniej trzech kierunkach. Każdy z nich byłby efektem wykorzystywania doświadczeń nieco inaczej rozumianej antropologii, (…) Odmienne pytania badawcze stawałyby przed antropologią literatury budowaną wokół dorobku antropologii filozoficznej, zmierzającej w kierunku myślenia abstrakcyjnego, myślenia o człowieku w ogóle, o jego możliwościach mniej lub bardziej uniwersalnych (…) Inspiracje płynące z antropologii społecznej pozwalałyby budować nowy pomost interpretacyjny między ujęciami socjologicznymi i antropologicznymi, natomiast (…) antropologia kulturowa mogłaby, za pośrednictwem odpowiednio zorientowanej analizy tekstu literackiego, pomóc w rozpoznaniu kontekstu kulturowego pod wpływem którego ludzie realizują swój antropologiczny potencjał”[9]. Podejmując próbę definicji pojęcia antropologii literatury, należy zatem przede wszystkim określić obszar badań, cele i pytania, jakie ta nowa dyscyplina przed sobą stawia oraz zastanowić się, jak pojęcie antropologii literatury jest dziś rozumiane w kręgach literaturoznawców.
Na użytek niniejszego tekstu ograniczymy termin „antropologia” do obszaru badań kulturowych, a więc do szeroko rozumianej antropologii kultury. W kontekście badań kulturowych może być antropologia literatury próbą odpowiedzi na pytanie: czym jest literatura jako zjawisko kulturowe[10], czy też w jaki sposób literatura stanowi egzemplifikację kategorii kulturowych i procesów w kulturze zachodzących. Mówiąc o literaturze jako swoistym zjawisku kulturowym, nie sposób nie wymienić nazwiska Michaiła Bachtina. Edward Kasperski, autor pracy Antropologia literatury. Podstawy teoretyczne. Projekt Michaiła Bachtina, zauważa, iż to właśnie Bachtin był twórcą pierwszego projektu wprowadzenia perspektywy antropologicznej w obszar analiz literackich. I choć rosyjski badacz nie używał terminu „antropologia”, problematyka określana dziś jako typowo antropologiczna stanowiła rdzeń jego analiz literaturoznawczych[11]. Również Zofia Mitosek, autorka pracy Teorie badań literackich, twierdzi, że bachtinowskie rozważania nad literaturą mają więcej wspólnego z ogólną teorią kultury niż z poetyką czy jakąkolwiek inną dziedziną literaturoznawstwa[12]. Mając świadomość znacznego uproszczenia poglądów Bachtina, można zaryzykować stwierdzenie, iż ten wybitny badacz interpretował twórczość literacką jako jedną z praktyk kulturowych: specyficzną praktykę wypowiedzi słownej, w ramach której realizują się kategorie i symbole właściwe danej kulturze.
Projektując model przyszłych badań z dziedziny antropologii literatury, współcześni badacze stają przed zadaniem doprecyzowania kilku zasadniczych kwestii. Jaka ma być relacja badawcza między literaturoznawstwem i antropologią kultury? Jaka jest (i czy można to ustalić?) relacja między literaturą a kulturą? Czym jawi się literatura w kontekście kultury? Czym jest kultura i jak należy ją interpretować? Są to pytania niezwykle złożone i, jak można sądzić, dopuszczające wiele alternatywnych rozwiązań metodologicznych.
O problemie relacji między antropologią kultury i literaturą wspomina między innymi Anna Łebkowska w eseju Między antropologią literatury i antropologią literacką. Autorka stwierdza: „(…) pojawia się nieunikniona kwestia wzajemnych relacji między badaniem literatury i antropologią. Relacja ta bywa ujmowana jako dziedzina interdyscyplinarna, pograniczna, sama zaś antropologia literatury zyskała wielorakie eksplikacje: bywa rozumiana po prostu jako analiza i rozumienie literackich tekstów w szerokiej kulturowej perspektywie, (…) antropologia jako dyscyplina zamiast teorii literatury bądź (…) jako nowa wspólnota, tożsamość dwóch dziedzin”[13]. Również Grzegorz Godlewski podkreśla, iż relacje między literaturą a antropologią kultury mogą przybierać różnorodne konfiguracje. Literatura może stanowić narzędzie badań antropologicznych, służyć jako swoista pomoc naukowa w analizie danej formacji kulturowej, czy też stanowić swego rodzaju „dokument kultury”[14].
Bardzo istotnym podejściem we współczesnych badaniach antropologicznych jest również nurt akcentujący literacki charakter antropologii jako nauki. Literackość antropologii implikuje koncepcję „konstrukcyjnego charakteru poznania antropologicznego”[15] oraz hasła „pisania kultury”, „czytania kultury” czy rozumienie „antropologa jako pisarza”. Wymienione wyżej relacje między antropologią a literaturą zakładają dominującą rolę antropologii, wobec której literaturoznawstwo ma pełnić rolę pomocniczą. Godlewski zauważa, iż relacja ta może być również odwrotna, sprowadzająca antropologię i badania kulturowe do roli narzędzia badań literackich. Badacz podkreśla, że najbardziej perspektywiczny i obiecujący projekt antropologii literatury zawiera się w układzie równorzędnym, w którym zarówno literatura, jak i antropologia pozostają autonomiczne i zachowują właściwe sobie perspektywy oraz pola badawcze. W takim ujęciu literatura pozostaje – według określenia Godlewskiego – opartą na słowie praktyką komunikacyjną. Z kolei antropologia nakłada na tak rozumianą literaturę pryzmat kategorii kulturowych i w ramach tych kategorii podejmuje się interpretacji tekstów literackich oraz literatury jako zjawiska kulturowego. W efekcie literatura poddana zostaje interpretacji z zewnętrznej, niejako pozaliterackiej, perspektywy.
Nietrudno dostrzec, iż zbliżenie dziedzin antropologii kultury i literaturoznawstwa pociąga za sobą swoistą „antropologizację” literatury oraz „literalizację antropologii” rozumianej, mówiąc ogólnie, jako badanie „tekstów kultury”. Wydaje się, iż źródeł pojmowania kultury w kategoriach swoistego tekstu należy upatrywać w tak zwanym „zwrocie narratywistycznym” dostrzegalnym w wielu obszarach współczesnej humanistyki[16]. Legitymująca się literacką proweniencją kategoria narracji stała się w drugiej połowie XX wieku pojęciem stosowanym zarówno w badaniach historycznych, filozoficznych, jak i kulturologicznych. Jej z natury konstrukcyjny, zakładający element fikcji, charakter diametralnie zmienił pojmowanie tak fundamentalnych kategorii światopoglądowych, jak tożsamość, historia, prawda itp.[17]. Magdalena Rembowska-Płuciennik twierdzi, iż adaptacja koncepcji narracji stanowi najważniejszy etap rozwoju współczesnej antropologii kulturowej[18]. Kategoria narracji implikuje rozumienie kultury jako tekstu, nadaje jej więc charakter swoiście literacki.
Jedną z najważniejszych koncepcji związanych z interdyscyplinarnym kierunkiem badań łączącym antropologię kultury i literaturę oraz interpretującym kulturę w kategoriach swego rodzaju tekstu wydaje się być metoda zaproponowana przez Wolfganga Isera. Wspominaliśmy już, iż publikacja prac tego właśnie badacza dała asumpt do rozwoju koncepcji antropologii literatury. Spróbujmy w tym miejscu przedstawić zarys teorii Isera. Koncentrując się na kategorii fikcji, badacz określa ją jako antropologiczną, wrodzoną predyspozycję człowieka oraz podkreśla, iż literatura (czy fikcja literacka) stanowi istotne medium wiedzy o tymże człowieku. Literatura w ujęciu Isera to integralna część kultury rozumianej jako system „fikcjonalnych scenariuszy”, mających charakter wyjaśniający i interpretujący rzeczywistość. Poznanie tak rozumianej kultury realizować się może jedynie poprzez odczytanie owych „fikcjonalnych scenariuszy”, a więc, zgodnie ze słowami Isera, poprzez „czytanie kultury”. Badacz uważa, iż czytanie kultury możliwe jest jedynie za pośrednictwem literatury, ponieważ to właśnie w jej obrębie kategoria fikcji jako czynnika modelującego realizuje się najpełniej. Autor stwierdza: „Literatura umożliwia (…) coś, czego nie da się uzyskać w inny sposób: pozwala na czytanie kultury. Tym, co otwiera literaturę na czytanie kultury, jest zdolność odkrywania jej własnej fikcjonalnej natury (…) literatura stanowi tym samym klucz do odszyfrowania procesów zachodzących w kulturze”[19]. Pozwólmy sobie dodatkowo na przytoczenie dłuższego fragmentu opracowania Michała Pawła Markowskiego, który w lapidarny sposób streszcza koncepcję Isera: „Najogólniejsze tezy antropologicznego projektu Isera są następujące. Tym, co określa stanowisko człowieka w świecie jest jego fikcjotwórstwo. Człowiek jest człowiekiem (…) dlatego, że tworzy fikcje, czyli mediacyjne struktury wyobraźni, które pozwalają mu nie tylko zrozumieć świat, ale też zrozumieć samego siebie. Literatura – jako fikcja – to zwierciadło, które pozwala człowiekowi zobaczyć samego siebie, odbitego w swoich wytworach. Jeżeli kultura to odpowiedź człowieka na wyzwanie otoczenia, to fikcja (…) jest scenariuszem działania, według którego człowiek stara się przechytrzyć naturę”[20].
Literatura będąca jednym z mediów kultury, jest zatem jedną z wielu praktyk komunikacyjnych w szerokim, otwartym układzie kulturowej komunikacji. Wydaje się, iż interpretację taką należy uzupełnić o jeszcze jeden niezwykle istotny szczegół, a mianowicie o język i jego rolę w systemie kultury. Nie jest bowiem literatura samoistnym medium kulturowym, lecz praktyką posługująca się medium słowa/języka[21]. Nie wdając się w zawiłe rozważania nad relacją między językiem i kulturą, ograniczmy się do oczywistego stwierdzenia o niemożliwości oddzielenia tych dwóch kategorii. Jak podkreślają autorzy pracy Antropologia słowa, każda kultura jest kulturą mowy, kulturą słowa czy języka. Niemożliwe jest rozgraniczenie językowego i kulturowego obrazu świata[22]. Jasnym staje się więc, iż w kontekście antropologii literatury ta ostatnia przestaje oznaczać zjawisko uprzywilejowane, rządzące się własnymi prawami i poddające się interpretacji jedynie w kategoriach literaturoznawczych. Nie tracąc nic ze swej autonomii i oryginalności, literatura jest w takim ujęciu elementem kultury, praktyką językową stanowiącą rodzaj egzemplifikacji kulturowych kategorii interpretowania i odczytywania świata.
Bibliografia
Antropologia Słowa, zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa, 2003
Burzyńska Anna, Kariera narracji. O zwrocie narratywistycznym w humanistyce, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 7-43
Czaplik-Lityńska Barbara, Coś więcej w literaturze niż literatura, w: Antropologia kultury – antropologia literatury, pod red. Ewy Kosowskiej, Anny Gomóły, Eugeniusza Jaworskiego, Katowice, 2007, str. 27-38
Godlewski Grzegorz, Literatura i literatury. O kilku przesłankach możliwej a nawet koniecznej, lecz wciąż jeszcze nie istniejącej antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 68-101
Kasperski Edward, Antropologia literatury. Podstawy teoretyczne. Projekt Michaiła Bachtina, w: Antropologia kultury – antropologia literatury, red. Ewa Kosowska, Anna Gomóła, Eugeniusz Jaworski, Katowice, 2007, str. 54-71
Kosowska Ewa, O niektórych przesłankach uprawiania antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 101-111
Łebkowska Anna, Między antropologią literatury i antropologią literacką, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 9-24.
Łebkowska Anna, Granice narracji, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 28-43.
Markowski Michał Paweł, Antropologia i literatura, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 24-33
Mitosek Zofia, Teorie badań literackich, Warszawa, 1995
Nycz Ryszard, Antropologia literatury – kulturowa teoria literatury – poetyka doświadczenia, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 34-49
Rembowska-Płuciennik Magdalena, Poetyka i antropologia, w: Antropologia kultury – antropologia literatury, pod red. Ewy Kosowskiej, Anny Gomóły, Eugeniusza Jaworskiego, Katowice, 2007, str. 90-98,
[1] Barbara Czaplik-Lityńska, w artykule Coś więcej w literaturze niż literatura, w: Antropologia kultury – antropologia literatury, pod red. Ewy Kosowskiej, Anny Gomóły, Eugeniusza Jaworskiego, Katowice, 2007, str. 27-38, str. 27
[2] Ibidem, str. 30
[3] Ryszard Nycz, Antropologia literatury – kulturowa teoria literatury – poetyka doświadczenia, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 34-49, str. 35; Edward Kasperski, Antropologia literatury. Podstawy teoretyczne. Projekt Michała Bachtina, w Antropologia kultury – antropologia literatury, pod red. Ewy Kosowskiej, Anny Gomóły, Eugeniusza Jaworskiego, Katowice, 2007, str. 54-71, str. 54
[4] Ryszard Nycz, Antropologia literatury – kulturowa teoria literatury – poetyka doświadczenia, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 34-49, str. 35
[5] Anna Łebkowska, Między antropologią literatury i antropologią literacką, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 9-24, str. 22,23
[6] Magdalena Rembowska-Płuciennik, Poetyka i antropologia, w: Antropologia kultury – antropologia literatury, pod red. Ewy Kosowskiej, Anny Gomóły, Eugeniusza Jaworskiego, Katowice, 2007, str. 90-98, str. 91
[7] Ewa Kosowska, O niektórych przesłankach uprawiania antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 101-111, str. 104.
[8] Grzegorz Godlewski, Literatura i literatury. O kilku przesłankach możliwej, a nawet koniecznej, lecz wciąż jeszcze nie istniejącej antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 68-101
[9] Ewa Kosowska, O niektórych przesłankach uprawiania antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 101-111, str. 104,105
[10]Grzegorz Godlewski, Literatura i literatury. O kilku przesłankach możliwej a nawet koniecznej, lecz wciąż jeszcze nie istniejącej antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str.68-101, str. 71; Ewa Kosowska, Antropologia literatury. Teksty, konteksty, interpretacje, Katowice, 2003, str. 20
[11]Edward Kasperski, Antropologia literatury. Podstawy teoretyczne. Projekt Michaiła Bachtina, w: Antropologia kultur – antropologia literatury, red. Ewa Kosowska, Anna Gomóła, Eugeniusz Jaworski, Katowice, 2007, str. 54-71, str. 58
[12] Zofia Mitosek, Teorie badań literackich, Warszawa, 1995, str. 338
[13] Anna Łebkowska, Między antropologią literatury i antropologią literacką, w: „Teksty Drugie”, 2007 Nr 6, str. 9-24. str. 14
[14]Grzegorz Godlewski, Literatura i literatury. O kilku przesłankach możliwej a nawet koniecznej, lecz wciąż jeszcze nie istniejącej antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 68-101, str. 72
[15] Ibidem, str. 72
[16] Anna Burzyńska, Kariera narracji. O zwrocie narratywistycznym w humanistyce, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 7-43
[17] Anna Łebkowska, Granice narracji, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 28-43.
[18] Anna Łebkowska, Między antropologią literatury i antropologią literacką, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 9-24.
[19] Ibidem, str. 24
[20] Michał Paweł Markowski, Antropologia i literatura, w: „Teksty Drugie”, 2007, Nr 6, str. 24-33, str. 29
[21]„To, co nazywamy literaturą, nie jest samodzielnym medium, lecz szczególną, kulturowo uregulowaną praktyką ludzką, której właściwym medium jest słowo. To ono współwyznacza poziom podstawowych mediów kulturowych, od którego należy rozpoczynać rekonstrukcję wszelkich konkretnych postaci ładu komunikacyjnego kultury”. Grzegorz Godlewski, Literatura i literatury. O kilku przesłankach możliwej a nawet koniecznej, lecz wciąż jeszcze nie istniejącej antropologii literatury, w: Narracja i tożsamość. Narracje w kulturze, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ryszarda Nycza, Warszawa, 2004, str. 68-101, str. 76
[22]Antropologia Słowa, zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa, 2003, wstęp i redakcja Grzegorz Godlewski. Opracowali: Grzegorz Godlewski, Andrzej Mencwel, Roch Sulima, str. 20