Kultura i Historia nr 7/2004
Maciej Filipowicz
Otwarcie Japonii na świat;
dylematy pospiesznego rozwoju cywilizacji,
Jego osiągnięcia, koszty. Burzliwe dzieje minionego stulecia.
Fukoku – kyohei oznaczające zapewnienie dobrobytu krajowi i umocnienie jego sił zbrojnych. W myśl tego hasła w 1871 r. daimyo zostali pozbawieni swoich posiadłości, zniesiono klasę samurajów, ogłoszono zasady równości społecznej i wolności jednostki oraz podjęto próbę przekształcenia Japonii według wzorów zachodnich.
Japonia pozostawała w izolacji przez blisko 230 lat. Podczas trwania tego okresu nastąpił szereg zmian społecznych i politycznych, z których każda wpłynęła na sposób dokonywanych przemian w XIX w. w związku z otwarciem się Japonii na świat. Otwarcie na świat po tak długiej dobrowolnej izolacji było procesem bardzo trudnym w każdym aspekcie, dlatego też następowało powoli. Działo się tak również ze względu na upór konserwatywnych, japońskich elit politycznych odnośnie przyjmowania zagranicznych gości.
Okres ekspansji militarnej i terytorialnej imperiów światowych spowodował, że już pod koniec XVIII w. nastąpił wzrost zainteresowania Japonią ze strony państw europejskich. W pierwszych dekadach XIX w. na wodach wokół archipelagu wysp japońskich zaczęły pojawiać się statki pod obcymi banderami. Okręty rosyjskie penetrowały morza na północ od Hokkaido, ale do 1778 r. nie próbowały przybijać do brzegów Japonii. Wtedy to właśnie rosyjski statek przybił do portu w Nemuro. Załoga próbowała nawiązać kontakty handlowe, lecz spotkała się ze stanowczą odprawą. Kolejną próbę nawiązania stosunków z Japonią podjęła Katarzyna II w 1792 r. Pretekstem było odesłanie rybaków z rozbitego kutra. Z misją dyplomatyczną został wysłany gubernator Syberii Adam Kiryłowicz Lexman. Misja ta nie przyniosła rezultatów i Lexman wrócił do Rosji z niczym. W późniejszym okresie Rosjanie jeszcze kilkakrotnie próbowali nawiązać stosunki dyplomatyczne z Japonią, ale bez skutku.
W tym czasie wzrosło również zainteresowanie Japonii Kurylami i nie zasiedloną wyspą Hokkaido. Aby zbadać dokładnie te wyspy, władze japońskie wykorzystały doświadczenie kupca Takadaya Kahei. Zbadał on wyspy Etorofu (Kuryle) oraz Hokkaido a prowadził handel z tymi wyspami w imieniu bakufu. Zainteresowanie Japonii zarówno Kurylami jak i Hokkaido nie wynikało tylko z pobudek ekonomicznych. Próby nawiązania stosunków dyplomatycznych ze strony państw obcych spowodowały lęk Japończyków przed mogącą nastąpić ekspansją terytorialną tych krajów. Stąd chęć zbadania i szybkiego zasiedlenia części Wysp Kurylskich i Hokkaido.
W czasie, gdy Kahei prowadził swą działalność na północy, na południu w Nagasaki również pojawiły się oznaki zainteresowania Japonią ze strony obcych mocarstw. W 1797 r. do portu w Nagasaki wpłynął amerykański statek pod banderą holenderską i do 1817 r. statki przybywające dorocznie w imieniu Holandii na Dejimę należały w rzeczywistości do innych państw. Było to spowodowane toczącą się wojną między Holandią a Anglią, później natomiast między Holandią i Francją. Dopiero w 1814 r. nastąpił pokój. Wtedy też powstało królestwa Niderlandów.
W 1843 r. do Edo dotarła wiadomość, że król Niderlandów Wilhelm II zamierza przysłać oficjalną misję dyplomatyczną. Stało się tak 2 dnia 7 miesiąca 1844 r. Do Nagasaki wpłynął “Palembang” z posłem królewskim na pokładzie. List Wilhelma II zawierał propozycję nawiązania normalnych stosunków handlowych. Sugerował również konieczność otwarcia Japonii dla stosunków zagranicznych. Bakufu zareagowało w sposób tradycyjny – odmawiając.
W latach 1845 i 46 statki angielskie i francuskie przypływały kilkakrotnie na Ryukyu. Bakufu nakazało w związku z tym wzmocnienie czujności hanowi Tatsuma. Do zawiązania jakichkolwiek stosunków nie doszło.
3 Dnia 6 miesiąca 1853 r. do zatoki Uraga wpłynął dowodzący amerykańską misją (cztery statki w tym dwa parowe) komandor Matthew Calbraith Perry. Amerykanie negocjowali z pozycji siły. W związku z tym Japończycy zgodzili się przyjąć listy prezydenta Fillmore’a ale nie kwapili się z odpowiedzią. 12 Dnia 6 miesiąca Perry opuścił zatokę Uraga zapowiadając, że wróci po definitywną odpowiedź za rok. Po odpłynięciu Amerykanów rozgorzała debata w roju na temat wizyty Perry’ego. Roju Abe Masahiro mający duże wpływy od czasu ustąpienia Mizuno optował za otwarciem Japonii. Jego oponentem był Tokugawa Nariaki, który z kolei nawoływał do zbrojenia Japonii i utrzymania izolacji.
17 Dnia 7 miesiąca 1853 r. do Nagasaki wpłynęła flotylla czterech rosyjskich okrętów wojennych. Przywiozła ona list Ministra Spraw Zagranicznych Rosji Karola Nesselrode z propozycjami otwarcia kilku portów dla Rosji i podziale terytorialnym mórz północnych. Ta misja, jak poprzednie zakończyła się fiaskiem. 6 Dnia 1 miesiąca 1854 r. do zatoki Edo powrócił Perry tym razem z dziewięcioma okrętami. Dzięki jego upartości 3 dnia 3 miesiąca (31 III) 1854 r. podpisany został traktat “o pokoju i przyjaźni”, w myśl, którego otwarto dla Ameryki porty Shimoda i Hakodate. Amerykanie uzyskali również klauzulę najwyższego uprzywilejowania. Ponadto jeden z paragrafów mówił, że konsul lub przedstawiciel USA może rezydować w Shimodzie.
W ślad za Amerykanami poszli Anglicy i Rosjanie. 23 Dnia 12 miesiąca 1854 r. (7 II 1855 r.) podpisany został w Shimodzie traktat zgodnie, z którym dla Rosji otwarte zostały porty w Nagasaki, Shimodzie i Hakodate.
W 1854 r. nastąpiło ocieplenie stosunków z Holandią. Japończycy poprosili Holendrów o pomoc w budowie nowoczesnej marynarki wojennej. Wkrótce w Nagasaki otwarta została szkoła marynarki oraz szkoła medyczna. Następnym krokiem w dążeniu do unormowania stosunków japońsko – holenderskich było podpisanie 23 dnia 12 miesiąca 1855 r. (30 I 1856 r.) traktatu o przyjaźni i pokoju.
Była to jednak dopiero pierwsza faza stosunków Japonii z państwami obcymi. Druga faza to chęć uzyskania przez państwa zachodnie traktatów handlowych. Ta faza rozpoczęła się wraz z przybyciem amerykańskiego konsula Harris’a. 26 Dnia 5 miesiąca (17 VI) 1857 r. podpisał on konwencję uzupełniającą traktat z Kanagawy. Po tym zwycięstwie Harris zaczął nalegać na audiencję u shoguna i podpisanie traktatu handlowego. Po długich zabiegach, 16 dnia 10 miesiąca Harris został przyjęty przez shoguna a w 12 miesiącu rozpoczęły się oficjalne rozmowy na temat warunków traktatu. W 1 miesiącu 1858 r. brudnopis był gotowy, ale ku zdumieniu konsula Japończycy zwrócili się z prośbą o zwłokę. Motywowali ją potrzebą uzyskania sankcji cesarskiej na podpisanie traktatu handlowego.
Od przyjazdu Harris’a toczyła się walka między zwolennikami izolacji (tej frakcji przewodził Nariaki z Mito) oraz zwolennikami otwarcia (tu z kolei przewodził Li Naosuke). Abe Masahiro zajął pozycję neutralną i próbował pogodzić oba stronnictwa. Po śmierci Masahiro dużą rolę odgrywać zaczął Hotta Masayoshi. To na niego spadła misja przekonania Harris’a, że do podpisania traktatu potrzebna jest zgoda cesarza, natomiast cesarza Masayoshi miał przekonać, iż podpisanie traktatu jest obecnie najważniejszą sprawą dla Japonii. Niestety zgody cesarskiej nie udało się uzyskać, wobec czego Harris zagroził, że sam pojedzie do Kioto. 26 Dnia 4 miesiąca Masayoshi został zdjęty ze stanowiska a Li Naosuke objął urząd tairo i pod presją Harris’a podpisał bez zgody dairi z Kioto traktat handlowy między Japonią i USA. Stało się to 19 dnia 6 miesiąca (29 VII) 1858 r. Wkrótce potem podobne traktaty podpisano: w 7miesiacu z Holandią, Rosją i Anglią, w 9 miesiącu z Francją (6 dnia 7 miesiąca umarł shogun Iesada a na jego miejsce wybrano Iemochiego z Kishu).
Po podpisaniu tak wielu traktatów w tak krótkim czasie opinia publiczna wzburzyła się. W związku z tym Li Naosuke wprowadził terror i rozpoczął przeprowadzanie czystek w organach państwowych. Jednak na skutek swoich działań 3 dnia 3 miesiąca 1860 r. został zamordowany przez roninów z Mito.
Wśród organów państwowych oraz daimyo nastąpił podział opinii w związku ze stosunkiem do cudzoziemców oraz cesarza. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nastąpiło zaostrzenie relacji z cudzoziemcami, co uwidoczniło się w napaściach i morderstwach a także podpaleniach legacji państw obcych. Kulminacją aktów nienawiści do cudzoziemców stało się w1863 r. ostrzelanie statków holenderskich, francuskich i amerykańskich w cieśninie Shimonoseki. Następnie doszło do potyczki między marynarką angielską i Japończykami w pobliżu miasta Kogoshimu. Baterie i fortyfikacje miasta zostały zniszczone. Pan Shimazu Hisamitsu będąc pod wrażeniem siły marynarki brytyjskiej podpisał tajny (Shimazu Hisamitsu uchodził za zwolennika izolacji i postrzegany był jako bohater po walkach z Anglikami) traktat z Anglikami w 11 miesiącu 1864 r. Han Satsuma zamówił statek u Brytyjczyków i zaprosił instruktorów marynarki w hanie.
24 dnia 10 miesiąca 1867 r., po przewrocie pałacowym na dworze w Kioto, shogun zrezygnował ze stanowiska. Przewrót pałacowy wprowadził na tron nowego cesarza. Był nim Masuhito – pośmiertnie tytułowany Meiji. Wprowadził on nową koncepcję władzy. Planował zjednoczyć ją w jednym ręku i zlikwidować rząd bakufu. 9 Dnia 12 miesiąca 1867 r. (3 I 1868 r.) odbyło się decydujące posiedzenie w pałacu cesarskim. Ustalono definitywne zniesienie urzędów shoguna, kampaku, shoshidai. Wydarzenia te nazwane zostały restauracją Meiji.
Dla ludzi, którzy przeprowadzili restaurację celem najwyższym było wzmocnienie kraju wobec zagrożeń z zewnątrz, dlatego głosili hasło fukoku – kyohei oznaczające zapewnienie dobrobytu krajowi i umocnienie jego sił zbrojnych. W myśl tego hasła w 1871 r. daimyo zostali pozbawieni swoich posiadłości, zniesiono klasę samurajów, ogłoszono zasady równości społecznej i wolności jednostki oraz podjęto próbę przekształcenia Japonii według wzorów zachodnich.
Przywódcy restauracji Meiji odznaczali się wysokim poziomem wykształcenia. Ponadto jako samurajowie odebrali nauki w zakresie konfucjanizmu. Dlatego też cechowała ich – pomimo ambicji osobistych – duża wrażliwość na sprawy państwowe i głęboko zakorzenione poczucie lojalności wobec zwierzchnictwa.
W 1868 r. wyeliminowano marionetkowych dworaków i daimyo z szeregów rządu a ich miejsce zajęli prawdziwi przywódcy. W marcu 1869 r. Okubo doszedł do wniosku, iż należy zcentralizować władzę w jeszcze większym stopniu, co oznaczało likwidację hanów. Nakłonił on wraz z Kido daimyo z czterech największych posiadłości: Satsuma, Choshu, Tosu i Hizen do zwrotu cesarzowi praw do tych posiadłości. Na wiosnę 1871 r. w tajnym posiedzeniu została podjęta decyzja o ostatecznym zniesieniu hanów. Udział w posiedzeniu brali: Kido, Inoue, Yamagata, Okubo, Saigo, Oyama, Sanjo oraz Iwakura. Wcześniej zapewniono sobie zgodę pozostałych daimyo oraz wzmocnienie armii centralnej siłami z pozostałych hanów koalicji. W VIII 1871 r. cesarz przedstawił tą decyzję. W związku z tym Japonia stała się w pełni zcentralizowanym krajem z grupą oligarchiczną u władzy, która była w stanie przeprowadzić reformy do końca.
Już od roku 1868 rząd Meiji starał się zapewnić sobie przychylność narodu. Przeprowadził, więc wśród hanów przysięgę statutową. Był to bardzo ogólny zapis o nowej filozofii rządów w Japonii. Stworzone zostało również ciało doradcze składające się z hanów. Miało ono za zadanie przede wszystkim zastąpić hanom, przynajmniej w minimalnym stopniu, wcześniejsze wpływy na rządzących. Spróbowano również stworzyć konstytucję, która stanowiła dziwną mieszankę tradycji japońskiej i wpływów zachodu. Końcowy projekt konstytucji został uchwalony w 1889 r. i opierał się w znacznej mierze na niemieckiej myśli politycznej. Pod koniec 1868 r. rząd przeniósł się do Edo, ze względu na położenie tego miasta (przemianowano również jego nazwę na Tokio).
W VIII 1869 r. dokonana została rewizja struktury rządu. Przywódcy zrezygnowali z podziału władzy i obrali strukturę jeszcze bardziej zbliżoną do dawnego systemu epoki Nara. Główne funkcje skupiła Rada Doradców oraz sześć a później osiem ministerstw (Ministerstwo Spraw Cywilnych, Finansów, Wojny, Spraw Zagranicznych, Domu Cesarskiego, Sprawiedliwości, Robót Publicznych i Edukacji). System Daijokan został utrzymany w mocy do czasu przyjęcia w 1885 r. systemu gabinetowego.
W 1871 r. hany przekształcono w prefektury. W ciągu kilku miesięcy utworzono ich aż 72.Ponadto stworzono trzy okręgi miejskie. W 1873 r. utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Po 1877 r. prefektury podzielono na gun (powiaty), te zaś na miasteczka (machi) i wioski (mura).
W 1871 i 72 r. Ito i Okuma zreorganizowali system pieniężny opierając go na układzie dziesiętnym i jednostce monetarnej jen. Wprowadzono również system bankowy wzorowany na amerykańskim systemie Rezerwy Federalnej. Uzyskano także pożyczkę od Anglii w wysokości 2 mln 400 tysięcy funtów. W 1873 r. przeprowadzono reformę podatków od ziemi. To zapewniło stabilność finansową Japonii.
Do końca 1873 r. przeprowadzono także reformę w armii. Wojska przeszły pod kontrolę centralną. Zlikwidowano wszelkie lokalne powiązania armii. I wreszcie wprowadzono dekret o powszechnej, obowiązkowej służbie wojskowej. Spowodowało to zatarcie różnic między samurajem a pospolitym człowiekiem. Od obowiązku trzyletniej służby czynnej i sześcioletniej w rezerwie zwolnieni byli mężczyźni wykonujący zawody przewidziane w dekrecie. W zamian zobowiązani byli do zapłacenia 270 jenów na rzecz państwa.
Państwo japońskie wprowadziło rewolucyjne zmiany społeczne. Zlikwidowano system czterech klas. W nowym społeczeństwie opartym na zasadach ekonomicznych miarą poważania stało się bogactwo a także wykształcenie i wpływy polityczne. W 1869 r. uproszczone zostały przepisy dotyczące statusu klasowego, co w praktyce zniosło ograniczenia klasowe. W 1870 r. ludziom z gminu zezwolono na noszenie nazwisk oraz zapewniono swobodę wyboru zawodu oraz miejsca zamieszkania. W 1876 r. odebrano samurajom przywilej noszenia miecza. Z czasem zamieniono również dziedziczne pensje, przyznawane im od czasu zniesienia hanów, na jednorazowe świadczenia. W związku z tym byli samurajowie stracili źródło utrzymania i musieli dawać sobie radę sami. Po dekrecie poborowym stracili oni również status wyższych wojskowych. Wszystkie te zmiany wpływały źle na klasę byłych samurajów. Już w 1871 r. wybuchła rewolta, która skończyła się zbrojnym powstaniem w 1877 r. Powstanie jednak zostało stłumione.
Zmianie uległa również polityka zagraniczna. Wysłano poselstwa, które miały renegocjować niekorzystne dla Japonii traktaty handlowe oraz sprawdzić dystans technologiczny i kulturalny dzielący Japonię od Zachodu. Poselstwa te po powrocie wskazywały na konieczność nauki od państw zachodnich. W 1890 r. rząd zatrudniał już około pięciuset zagranicznych doradców w różnych dziedzinach. Ponadto prywatne osoby skorzystały na otwarciu granic i masowo wyjeżdżały do krajów zachodnich, aby tam się uczyć.
W 1890 r. nastąpił zwrot religijny. Przez dziesięć lat Japończycy pochłaniali Zachód wraz z jego wiarą i kulturą, jednak okazało się, że obce religie nie są gwarantem postępu. Oprócz tego są one także sprzeczne z japońską tradycją.
Z tych problemów egzystencjalnych narodziły się dwa nurty myślowe: pierwszy – czysto zachodni, który uznawał myśl i kulturę Zachodu za autorytet w szukaniu wartości; drugi – za priorytet uznawał powrót do duchowych korzeni shinto i konfucjanizmu.
Na podstawie tego, co napisałem można powiedzieć, że okres restauracji Meiji był kluczowy dla rozwoju Japonii i miał ogromny wpływ na postawę Japończyków pod koniec XIX i na początku XX w. Naród japoński przeszedł w bardzo krótkim czasie rewolucyjne zmiany społeczne i kulturowe. Ponadto Japonia z zacofanego stała się krajem potężnym i zaawansowanym technologicznie. Zwrot religijny z 1890 r. spowodował kształtowanie się nacjonalizmu japońskiego, który w pełni uwidocznił również dążenia Japonii do stania się mocarstwem światowym. Zaowocowało to ekspansją terytorialną a w rezultacie przystąpieniem do II wojny światowej po stronie państw osi. Dziś Japonia to potentat na rynku technologii światowej i Jedno z najbogatszych państw świata.
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–