Magdalena Dąbrowska
Konwersi w Zakonie Cystersów. Uprzywilejowani czy ciemiężeni?
Abstrakt
Rosnąca popularność zakonu Cystersów, który pracą przemieniał oblicze ziemi, doprowadziła do konieczności powołania tzw. braci świeckich, zwanych także konwersami, których zadaniem było zajmowanie się gospodarką i interesami klasztoru. Wyraźnie podkreślana w dokumentach zakonnych równość pomiędzy braćmi świeckimi a mnichami szybko ustąpiła miejsca ograniczeniom i zakazom, podkreślającym szeroko rozumianą wyższość zakonników nad konwersami. W literaturze spotykamy zarówno entuzjastyczne jak i mniej pochlebne opinie na temat braci świeckich, zaś przykłady ich ogromnego wkładu w rozwój potęgi zakonu, przy podobnej liczbie przypadków wszczynania buntów, zostały udokumentowane. Jacy więc byli konwersi? Uprzywilejowani czy ciemiężeni? Czy jednoznaczna odpowiedź, i co za tym idzie, jednolita ocena braci świeckich w społecznościach cysterskich jest możliwa?
Abstract
Increasing popularity of Cistercian Order, that changed landscapes all over the world, caused a necessity of calling lay brothers (also known as converses). Their task was to manage the cloister finances. The equality of lay brothers and monks, which was underlined primary in the monastic papers, was replaced by restrictions and prohibitions concerning converses. There are both enthusiastic and less flattering opinions about lay brothers in the literature. There are documented many examples of their great contribution to the development of the order, as well as a lot of incidents of rebellious acts. So, how the converses were really like? Is it posible to give the unambiguous answer and uniform opinion about the lay brothers in Cisterscian Orders ?
Święty Bernard tak pisał o cystersach: „Uciekaliśmy od tego, czego świat pożąda i pożądaliśmy tego, przed czym świat uciekał. Podobni do kuglarzy i tancerzy, chodziliśmy na rękach głową w dół a nogami do góry – a oczy świata były na nas zwrócone”. Od czasu wypowiedzenia tych słów minęło już ponad 850 lat, zmieniły się czasy, ludzie a zakon „szarych mnichów” pozostał i trwa do dzisiaj (Wyrwa 2007). Dziedzictwo, które po sobie zostawili zakonnicy, świadczy o tym, jak wielki wpływ wywarli oni na kontynent europejski w wymiarze zarówno kulturowym, duchowym, jak i gospodarczym (Słyszewska 2007).
Ryc. 1
Zgodnie z dewizą „ora et labora” („módl się pracuj”), zaczerpniętą z Reguły św. Benedykta, której zakon zobowiązał się surowo przestrzegać, wspólnoty cysterskie – już od momentu pojawienia się w XII wieku – przemieniały pracą oblicze ziemi (Barciak 2005), (Ryc. 1). Obowiązek pracy w życiu zakonnym wyraźnie podkreślają słowa Reguły: „Mnichami są tylko ci, którzy żyją z pracy rąk swoich jak Ojcowie nasi i Apostołowie” oraz „Lenistwo jest wrogiem duszy”, (Ryc. 2, 3). W efekcie, cystersi jeszcze w średniowieczu znaleźli się w posiadaniu największych, w porównaniu do innych klasztorów, połaci dóbr ziemskich, z licznymi dobrze prosperującymi folwarkami, hodowlami trzody, bydła i owiec, ulami, stawami rybnymi itp.; do nich należały kopalnie, głównie złota i ołowiu, dymarki, huty i koksownie, a także warsztaty budowlane, malarskie i rzeźbiarskie (Stelmach 2005).
Ryc. 2
Ryc. 3
Pracą w klasztorze trudnili się jednak nie tylko mnisi (Borkowska 1998, Stelmach 2005). Zakon cystersów jako pierwszy powołał tak zwanych braci niechórowych, zwanych także laikami, braćmi świeckimi lub konwersami (Borkowska 1998). Dlaczego? Na ten temat istnieją dwa poglądy. Według pierwszego z nich konwersi poprzez zajmowanie się gospodarką i interesami klasztoru mieliby zapewniać mnichom odizolowanie od wpływów świata zewnętrznego i tym samym umożliwić im skupienie się na modlitwie i kontemplacji. Przeciwny pogląd postrzega kategorię braci świeckich jako część systemu, w którym praca konwersów dla zwierzchników-mnichów miałaby odbywać się w bardziej humanitarnych warunkach niż w przypadku chłopów pańszczyźnianych pracujących dla panów ziemskich (Noell 2006).
Bracia świeccy stanowią obecnie problem badawczy wzbudzający liczne kontrowersje (Oliński 2000). W literaturze postrzegani są z jednej strony jako wzór przestrzegania zasad klasztornych, ideał pokory i posłuszeństwa, z drugiej – jako kategoria ludzi zasługujących na krytykę z powodu dumy, nieuczciwości i niemoralnego zachowania. O ile przypadki wszczynania buntów z udziałem konwersów zostały udokumentowane, o tyle zdania co do przyczyny owych buntów są podzielone. Niektórzy dopatrują się jej w skłonności braci świeckich do nieposłuszeństwa, podburzania porządku i braku dyscypliny (Noell 2006 za Knowles 1935, Lekai 1977), podczas gdy inni – w opartej na ucisku polityce zgromadzeń cysterskich, w reżimie, który odbierał wolność braciom i tak pozbawionym możliwości edukacji, odpowiedniego wyżywienia oraz prawa głosu w społeczności zakonnej (Noell 2006 za Van Dijk 1962, Sayers 1990). Jeszcze inni uważają, że akty buntu konwersów inicjowane były w sytuacjach, gdy należne im wynagrodzenie za pomyślne rozporządzanie sprawami opactwa zostawało udaremnione przez zwierzchników zakonnych (Noell 2006).
Pierwsza wzmianka na temat konwersów pojawia się w listach Calixtusa II w 1119 roku, zaś listy Innocentego II do Stefana Hardinga i Bernarda z Clairvaux z 1132 roku podkreślają ważne miejsce zajmowane przez konwersów w społecznościach cysterskich.
Równość pomiędzy braćmi świeckimi a mnichami zostaje wyraźnie zaznaczona przez oficjalny dokument dotyczący powstania Zakonu Cystersów, Exordium parvum sprzed 1147 roku, który wyjaśnia, iż przyjmowanie braci świeckich ma umożliwić mnichom pełniejsze przestrzeganie Reguły Św. Benedykta. W późniejszych dokumentach pojawiają się jednak coraz wyraźniejsze ograniczenia dotyczące miejsca pracy, snu, spożywania posiłków itp. W efekcie doprowadzają one do sytuacji, w której żaden kontakt pomiędzy zakonnikami a laikami nie jest możliwy. Dokument Ursus conversorum opisujący działalność konwersów w latach 1120-1202 zabrania braciom świeckim czytać oraz uczyć się czegokolwiek poza Pater noster, zaś w 1181 r. zostaje odebrane konwersom także prawo czynnego udziału w wyborach opata (Noell 2006).
W istocie konwersów odróżniało od mnichów to, że mieszkali w opactwie w odrębnych pomieszczeniach, nie brali udziału w życiu klasztornym (Stelmach 2005), jedli osobno, a także uczestniczyli w specjalnie dla nich przeznaczonej, okrojonej liturgii. Co więcej, byli ubrani inaczej niż mnisi i w przeciwieństwie do nich, na znak niższego statusu w społeczności zakonnej, nosili brody (Noell 2006), (Ryc. 4).
Ryc. 4
Ze względu na to, iż cystersi przyjmowali do zakonu tylko ludzi dorosłych, trafiał tam znaczny procent osób niewykształconych, nierzadko analfabetów – przyszłych konwersów. Nie starano się ich uczyć, bowiem to ciężka praca fizyczna uznawana była za środek uświęcenia. Tak oto zrodził się obraz cystersa-odludka, często analfabety, który karczuje las na uboczu i przerywa pracę dla krótkiej modlitwy (Borkowska 1998). Czy tacy rzeczywiście byli konwersi?
W literaturze pełno jest historii, z których wyłania się ideał brata świeckiego. Powinien być służalczy, pokorny, o ograniczonych horyzontach myślowych, posłuszny i pełen szacunku. W innym wypadku groziła mu kara, śmierć a nawet wykluczenie z królestwa niebieskiego. Jedna z takich opowieści, zapisana w 1220 roku w Exordium magnum, mówi o posłuszeństwie: wyruszający w podróż opat obiecuje ciężko rannemu w czasie pracy bratu świeckiemu, że ten nie umrze do czasu jego powrotu. Jednakże gdy opat wraca, widzi przygotowania do pogrzebu konwersa. Chłosta więc zmarłego, ganiąc go, za niewykonanie rozkazu. Wtedy zmarły budzi się, by wypełnić obowiązek wobec swego zwierzchnika. Jest mowa także o karze za nieposłuszeństwo, np. jeden z konwersów myje buty bez zezwolenia, za co zostaje ukarany „dwoma tajemniczymi ciosami”. Przyznaje się do popełnionego ustępstwa, ale i tak niedługo potem umiera (Noell 2006).
Tego typu opowieści, wykorzystywane były przez cystersów do zilustrowania korzyści płynących z bycia pobożnym, posłusznym i skromnym oraz do ukazania tragicznych konsekwencji aroganckiego zachowania, pychy oraz dumy. Stanowiły zatem formę przekazu moralnego (Noell 2006).
Oprócz tych – i podobnych im – historii w literaturze spotykamy także przypadki braci świeckich wymykające się wyżej zarysowanemu stereotypowi konwersa. Przykładowo, brat Szymon, właściciel folwarku w belgijskim zakonie w Aulne, został powołany przez papieża Innocenta II do Rzymu, był wysłannikiem biskupa w Kolonii w czasie misji, a także pełnił funkcję doradcy kardynała w sprawach politycznych. Ponadto uważa się, iż posiadał umiejętność przewidywania przyszłości oraz zdolność ujawniania najskrytszych grzechów, dzięki której pomagał innym w szczerym wyznawaniu przewinień podczas spowiedzi. Podobnych przykładów jest co najmniej kilka (Noell 2006).
Cysterskie folwarki, począwszy od połowy XII wieku, coraz bardziej się rozrastały – w pierwszej kolejności o tereny bliskie poszczególnym opactwom, z czasem zaś o ziemie należące do dzierżawców, dla których pracowali chłopi. Przyjmowano ich więc jako konwersów, którzy nie tylko wykonywali prace folwarczne, ale przede wszystkim pełnili funkcję administratorów posiadłości ziemskich, zarządzali młynami, kopalniami, kuźniami itp. Autorytet konwersów wzrastał. Wraz z rozwojem gospodarki klasztornej i wkraczaniem cystersów do miast zaczęto do zakonu przyjmować braci świeckich wywodzących się z mieszczaństwa. Bracia ci oferowali swoje umiejętności oraz doświadczenie jako wysoko kwalifikowani pracownicy i nadzorcy własności zakonnych. Pierwsza wzmianka o konwersie jako zarządcy folwarku w Pontigny pochodzi z 1138 roku, a w Cîteaux – z 1155 roku. W 1184 roku w Le Miroir w Burgundii mowa jest o bracie świeckim, który reprezentował swój klasztor w czasie dysputy z lokalnym panem ziemskim. Takich przykładów, w których konwersi pełnią funkcję doradców opatów albo angażowani są w sprawy szeroko rozumianych interesów opactwa jako przedstawiciele klasztoru, istnieje wiele, od Włoch po Anglię. W następnych dekadach pojawiają się także wzmianki o – przykładowo – konwersie opiekującym się chorymi na dworze króla Ryszarda w Anglii, czy o innym – zajmującym się końmi króla Francji Filipa Augusta, a także o wielu konwersach będących w służbie arystokracji (Noell 2006).
Wobec tego jak istotni stali się konwersi już w drugiej połowie XII wieku, zrozumiałym staje się fakt, iż zapragnęli oni czerpać dodatkowe korzyści z własnej, ciężkiej pracy na rzecz klasztoru. Kapituła potępiła jednak cieplejsze ubrania i pościel braci świeckich, zakazała konwersom zatrzymywania zysków, nadużywania wpływów i określania się mianem fratres, które to określenie wskazywało na wysoki status społeczny. Restrykcje wprowadzane przez Kapitułę nie tylko ograniczały wpływy konwersów. Znane są nawet przypadki degradacji braci świeckich i usunięcia ich z wysokich stanowisk. Wszystko to w efekcie doprowadzało do zamieszek. Pierwsza wzmianka o buncie konwersów pojawiła się około roku 1168 w Exordium magnum, w którym czytamy, że bracia świeccy w opactwie koło Heidelbergu nie otrzymawszy, jak co roku, nowych butów, zniszczyli buty wszystkim mnichom. W angielskich klasztorach wydarzyły się podobne incydenty, np. konwersi ukradli opatowi konia, gdyż ten odmówił im piwa. W innym opactwie bracia świeccy zamordowali opata, który nosił się z zamiarem wprowadzenia zakazu spożywania alkoholu. Bunt mógł wyrażać się także w łagodniejszych formach – częstym jego przejawem była wyraźna niegościnność konwersów w stosunku do opatów odwiedzających folwarki. Miała ona szansę zamanifestować się przy okazji podróży tych ostatnich na zebrania Kapituły do Cîteaux i z powrotem. Taka konfrontacja braci świeckich z wysoką hierarchią zakonną ma wiele cech przywodzących na myśl walkę klas, obecną aż po czasy współczesne (Noell 2006).
Polscy konwersi niestety rzadko stanowili przedmiot zainteresowania historyków (Oliński 2000). Badacze są zgodni co do tego, iż na ziemiach polskich nie stanowili siły roboczej. Pracą na roli trudniła się czeladź najemna, ludność poddańcza a także czynszownicy (Dunin-Wąsowicz 1992). Konwersi natomiast pełnili obowiązki oficjalistów folwarcznych, rzemieślników (byli szewcami, tkaczami, krawcami), jak również należeli do wysoko kwalifikowanych techników (Manteuffel 1950, Dunin-Wąsowicz 1992, Stelmach 2005), którzy – dzięki stosowaniu ówcześnie najnowszych rozwiązań – przyczyniali się do rozbudowy potęgi zakonu (Kołodziejski 2007). Dla XII i XIII wieku brakuje źródeł pozwalających oszacować liczbę braci świeckich w najstarszych polskich konwentach. W sformułowaniu wniosków na ten temat pomogłyby nekrologi klasztorów cysterskich, te jednak – w przypadku wielu zakonów – nie zachowały się (Oliński 2000). Obecnie uważa się, że liczba konwersów w klasztorach polskich była mniejsza niż w Europie Zachodniej (Manteuffel 1950).
Dobrze poznany przykład działalności na terenie Wielkopolski konwersa Bartosza z Łęgu, który w XIII wieku zarządzał posiadłością cysterek trzebnickich, pozwala przypuszczać, że konwersi w polskich klasztorach wywodzili się z miejscowej społeczności. Z kolei mała ich liczebność we wczesnośredniowiecznych zgromadzeniach cystersów może wskazywać na fakt, iż za wstępowaniem do polskich klasztorów przemawiały raczej indywidualne skłonności konwersów niż sytuacja gospodarczo-społeczna (Dunin-Wąsowicz 1992).
Chwaleni i cieszący się autorytetem z jednej strony, pozbawiani przywilejów i surowo karani z drugiej. W literaturze nie brakuje zarówno pochlebnych, jak i mniej entuzjastycznych opinii na temat braci świeckich, a przykłady ich ogromnego wkładu w rozwój potęgi zakonu przy podobnej liczbie przypadków wszczynania buntów są udokumentowane. Jednolita ocena konwersów w klasztorach cysterskich w Europie wydaje się być zatem niemożliwa. Niemniej jednak ich obecność w zakonie kojarzy się raczej z postępem w produkcji, szczególnie produkcji rolnej – nieodłącznie związanej z pracą wszystkich członków wspólnot cysterskich.
Literatura:
1. Barciak A., 2005, Cystersi w górnośląskich dziejach [w:] Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce, t. XXIV, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka,
2. Białoskórska K., 1960, Wąchock. Opactwo Cystersów., Warszawa, Arkady,
3. Borkowska M., 1998, Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, Agencja JP, Kielce,
4. Dobosz J., Wyrwa A.M., 1999, Działalność gospodarcza cystersów na ziemiach polskich – zarys problemu [w:] Monasticion cisterciense Poloniae, t.1, Poznań, s. 189,
5. Dunin-Wąsowicz T., 1992, Rola cystersów w rozwoju kultury materialnej w Polsce wczesnośredniowiecznej [w:] Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Seria Historia nr 165, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań,
6. Kołodziejski P., 2007, „Górniczo-hutnicza działalność cystersów wąchockich (1179-1819) [w]: Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich pod red. A.M. Wyrwa, Biblioteka Śląska, Katowice,
7. Manteuffel T., 1950, Rola cystersów w Polsce w wieku XII, Przegląd Historyczny, T. XLI, Warszawa,
8. Noell B., 2006, Expectation and unrest among Cistercian lay brothers in the twelfth and thirteenth centuries, Journal of Medieval History 32, s. 253-274, Elsevier Ltd.,
9. Oliński P., 2000,Konwersi pelpińscy w świetle klasztornego nekrologu (z badań nad liczebnością konwersów w klasztorach cysterskich w Polsce) [w:] Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej, Materiały z konferencji naukowej w klasztorze oo. Cystersów w Krakowie Mogile, Redakcja naukowa: Wyrwa A. M., Dobosz J., Wydawnictwo Poznańskie, Poznań,
10. Słyszewska A., 2007, Cystersi z Ludem Bożym – wczoraj i dziś, w: [Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich pod red. A.M. Wyrwa], Biblioteka Śląska, Katowice,
11. Stelmach R., 2005, Frater laborant, czyli o etosie pracy w śląskich dokumentach cysterskich [w:] Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce, t. XXIV, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka,
12. Wyrwa A.M., 2007, „Wstęp w: [Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich pod red. A.M. Wyrwa], Biblioteka Śląska, Katowice ,
——————————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
-Na tych samych warunkach 2.5 Polska
——————————————————————————————————–