Kultura i Historia nr 5/2003
Agnieszka Kolasa-Nowak
Władza w społeczeństwie: Współczesna refleksja socjologiczna o relacjach władzy
Nie tylko w refleksji naukowej, ale także w powszechnej świadomości ugruntowało się przekonanie, że relacje władzy są w życiu społeczeństw zjawiskiem powszechnym, warunkującym wiele obszarów, a jednocześnie ukrytym i umykającym świadomości uczestników. Funkcjonowanie i źródła władzy w sferze publicznej stały się dzisiaj przedmiotem dynamicznie rozwijających się nauk politycznych. Socjologia natomiast poszukuje dzisiaj relacji dominacji i podległości w obszarach wykraczających poza tę sferę, przyjmując ich powszechność i rozproszenie w świecie stosunków społecznych.
Problemy nowoczesnych państw, działanie demokracji, uczestnictwo polityczne obywateli, legitymizacja i sieci władzy w dobie globalizacji – to niektóre z tematów, korzeniami sięgające klasycznej refleksji socjologicznej, a obecnie będące w centrum analiz politologicznych. Takie łatwo dostrzegalne przejmowanie zagadnień tradycyjnie należących do obszaru socjologów przez politologów, można uznać za symptom zmniejszania się we współczesnych społeczeństwach zakresu tego, co swoiście społeczne na rzecz domeny polityki i rozszerzających się funkcji państwa (Szacki 1999:108; zob. też Luhmann 1994).
Wydaje się jednak, że refleksja socjologiczna ciągle ma wiele do powiedzenia na temat relacji władzy, jej źródeł i legitymizacji, zwłaszcza we współczesnych realiach [1]. Wyodrębnione i opisane w sferze publicznej, nie przestały przecież istnieć poza nią, w codziennych kontaktach społecznych. Zagadnienie władzy wiąże się ściśle z pytaniem o fundamenty porządku społecznego. Dotyka też problemu miejsca jednostki wobec ograniczeń i konieczności społecznych. Temat ten zachęca do pytań o granice i charakter wolności – wobec innych ludzi oraz wobec zobowiązań i nacisków społecznych.
Celem artykułu jest przegląd obecnych we współczesnej socjologii sposobów ujmowania tego zagadnienia. Pośród wielości tradycji teoretycznych oraz wobec wyraźnych tendencji przekraczania granic dyscypliny, problem władzy pojawia się na wiele różnych sposobów. Istotny wpływ na różne jego konceptualizacje ma coraz bardziej złożona we współczesnych społeczeństwach faktyczna sieć stosunków władzy. Postaram się naszkicować główne odmiany i najważniejsze różnice jakie występują w przedstawionych ujęciach. Różnice między nimi otwierają odmienne obszary zastosowań i przydatności do opisu tego wszechobecnego zjawiska.
Można bowiem pytając o władzę oddzielić problem podmiotowości i zakresu panowania ludzi nad skutkami swoich działań od strukturalnego wymiaru władzy, rozumianego jako zdolność systemu do kontroli zachowań ludzi. Nieco inaczej należy opisywać władzę, jeśli uzna się ją jako właściwość wobec człowieka zewnętrzną, stawiając kwestię “jednostki wobec władzy”, a inaczej gdy spojrzeć na nią jako na stały, wewnętrzny, choć często ukryty aspekt relacji między ludźmi. Można wreszcie oddzielić “władzę do czegoś” od “władzy nad kimś”. W pierwszym przypadku akcent pada na zdolność osiągania celów. Właściwość tę można przypisywać jednostkom (wtedy pojawia się m.in. problem niezamierzonych skutków działań i granic ich świadomego kontrolowania), ale i grupom i instytucjom. Tutaj władza jest zdolnością do kolektywnego osiągania celów (jak ujmował to Talcott Parsons), czy w innym sformułowaniu – racjonalnym środkiem koordynowania działań (Ziółkowski, Pawłowska, Drozdowski 1994:12-14). “Władza nad kimś” natomiast zakłada istnienie konfliktu i dominacji. To ujęcie jest również często spotykane w tradycji socjologicznej.
Trzej klasycy myśli socjologicznej: Emile Durkheim, Karol Marks i Max Weber wyznaczyli aktualny do dziś krąg problemów i kierunki wyjaśnień naszego zagadnienia, które warto na początku pokrótce przypomnieć.
Emil Durkheim, kładąc podwaliny naukowej refleksji socjologicznej, przyjmował założenie, że rzeczywistość społeczna jest dla człowieka faktem zastanym, zewnętrznym i przymusowym. Władzę wiązał z ograniczającymi, regulacyjnymi funkcjami zbiorowości wobec jednostki. W słynnej pracy o samobójstwach pisał, że “kiedy społeczeństwo jest mocno zintegrowane, trzyma ono jednostki pod swoją kontrolą, uważa, że są do jego usług i nie pozwala im rozporządzać sobą podług ich własnych fantazji.” (Szacki 1964:164). Rozumiał więc realność władzy jako wynikającą z potrzeby społecznej regulacji i kontroli i, podobnie jak inne właściwości życia zbiorowego, uważał ją za fakt zewnętrzny i konieczny.
W socjologii marksowskiej natomiast można znaleźć powiązanie pojęcia władzy z kategorią działania i praktyki, a zatem z aktywnością jednostek. Oznacza ono zdolność podmiotu do zmobilizowania zasobów potrzebnych do podjęcia działania. (Giddens 2002:160) Jest to własność, która istnieje nie tylko w momencie swojej realizacji, ale również pomiędzy wyrażającymi ją działaniami. Można więc ją przechowywać i gromadzić, by móc użyć w przyszłości. Jest cechą każdej interakcji, ma charakter relacyjny, choć w węższym rozumieniu oznacza tylko władzę nad innymi, czyli zdolność do realizacji własnych celów gdy są one uzależnione od działań innych. (Giddens 2002:162)
Max Weber natomiast, prowadząc fundamentalne analizy zjawiska władzy, panowania i legitymizacji rozpatrywał je od strony intencjonalności, społecznego przyzwolenia i społecznej akceptacji. Wprowadził do opisu tych zjawisk problematykę wartości, rozumienia i interpretacji. Skierował uwagę socjologów na subiektywny i konstruowany charakter stosunków władzy. (Krasnodębski 1999, Bendix 1975). Rozróżnił pojęcia władzy i panowania. Pierwsze oznacza wszelką możliwość narzucenia swojej woli innym. Panowaniem natomiast “nazywamy szansę posłuszeństwa pewnych osób wobec rozkazu o określonej treści.” (Weber 2002:39) Wyróżnia się ono elementem intencjonalności, zgody i przyzwolenia. Stosunek panowania jest wsparty społecznie przez zasady prawowitości. Musi być on usprawiedliwiony, zaakceptowany zarówno przez poddanych jak i panujących. (Krasnodębski 1999:s.78).
Dorobek klasyków myśli socjologicznej wyznacza istotne pola badawcze. Współczesne kierunki rozwoju tej myśli są zróżnicowane i różnorodne. Przegląd kilku znaczących i wpływowych obecnie odmian teorii socjologicznych, rozpocznę od stanowiącej podstawę dla współczesnej socjologii, zarówno chronologicznie jak i merytorycznie, perspektywy funkcjonalnej.
W początkach tego nurtu, szczególnie we wczesnych pracach Talcotta Parsonsa, uwidoczniało się staranie połączenia w modelu teoretycznym aspektu strukturalnego, systemowego ze specyfiką działań jednostkowych. Podkreślając subiektywny charakter procesów podejmowania decyzji, Parsons wskazywał na rolę nacisków i ograniczeń, zarówno sytuacyjnych, jak i normatywnych. Z czasem rozwinięta analiza funkcjonalna skupiła się na cechach systemu, przyjmując, że interakcja wielu jednostek skutkuje powstaniem istotnych, nowych i trwałych właściwości strukturalnych. One stały się głównym obszarem studiów teoretycznych (Parsons 1969, 1972, 1975).
W dorobku Parsonsa władza jest traktowana nie tylko jako forma ograniczeń i nacisków wywieranych przez ludzi i przez system. W ślad za Weberem opisywał także znaczenie legitymizacji i oparcia stosunków władzy w społecznie podzielanym systemie wartości. Wtedy władza ma charakter procesu społecznego, którego funkcjonalnym uzasadnieniem jest określanie i realizacja celów wspólnotowych. (Bourricaud 1981:140) Cele te mogą dotyczyć trzech obszarów: wspólnych zasobów, podzielanego społecznie poczucia bezpieczeństwa oraz zdolności uzyskania consensusu. System wartości i wzory kulturowe dokonują ich przełożenia na działania jednostkowe. Legitymizacja opiera się na zobowiązaniu. Stąd kluczową rolę odgrywa tutaj komunikacja symboliczna, choć zawsze pozostaje ostateczne odwołanie do przemocy.
W modelu funkcjonalnym władza jest społecznie uzasadniona, gdyż zapewnia efektywne współdziałanie i wzajemne dostosowanie działań jednostek. Ponieważ ma ona cechy procesu symbolicznego, może wyrażać się poprzez manipulowanie nie tylko sytuacją, lecz także intencjami ludzi. W drugim przypadku, przez użycie symboli, dominacja wyraża się przez perswazję lub uaktywnienie przekonań i postaw, np. moralnych. Ta pozycja jest oparta na posiadanych zasobach, głównie instytucjonalnych, oraz na oczekiwaniach związanych z pełnionymi rolami społecznymi. Za przykład takiej relacji władzy może służyć interakcja między lekarzem a pacjentem. Sprawowanie władzy może zakładać współpracę obu stron, złączonych wspólnym celem, lecz ma również postać dystrybutywną, polegającą na narzucaniu własnych preferencji bez kooperacji. (Wróbel 2001:79)
Teoria funkcjonalna proponuje ujęcie relacji władzy w typowy dla niej sposób. Opisywanie i wyjaśnianie funkcji systemu łączy się z analizą procesów socjalizacji jednostek, z akcentem jednak na wymogi systemu. Dostrzega głównie stabilizujący i koordynujący, wręcz porządkujący aspekt mechanizmów władzy, natomiast konflikty i brak zgody dla stosunków dominacji pozostawia na uboczu refleksji. Nurt funkcjonalny kładzie nacisk na uprawomocnienie władzy i jej symboliczny wymiar. Skupia się na wpływie, perswazji, oparciu w przekonaniach – “słabych” postaciach relacji władzy i to władzy systemu, rozumianej jako element efektywnego koordynowania działań jednostek. Ponad racjonalnością podmiotów stawia racjonalność systemu społecznego rozumianego jako funkcjonalna całość. Także neofunkcjonalizm akcentuje wymagania różnicującego się systemu i ich coraz głębszą ingerencję w życie ludzi, jak u Niklasa Luhmanna w opisie inkluzji politycznej i jurydyzacji życia społecznego (Luhmann 1994). Rozwój nowoczesnego państwa oraz wzrost znaczenia prawa i innych formalnych regulatorów systemowych przeanalizowany jest nie tyle politologicznie, ale z akcentem na zmiany w świecie relacji, instytucji i wartości społecznych.
Inną, oryginalną interpretację stosunków władzy można odnaleźć w różnych wersjach teorii wymiany. Podstawowym twierdzeniem jest tam teza, że procesy wymiany różnicują grupy lub jednostki w kategoriach ich względnego dostępu do wartościowych dóbr. Prowadzi to do różnic władzy, prestiżu lub przywilejów (Turner 1985:270). Stąd władza, obok wymiany, należy do podstawowych kategorii tej perspektywy teoretycznej.
George Homans w swojej behawioralnej wersji tej teorii zwracał uwagę na dwie tendencje rządzące postępowaniem ludzi. Jedną jest dążenie do wchodzenia w wymianę z tymi, którzy są równi w społecznej skali, co owocuje zrównoważonym charakterem wymiany. Druga, odwrotna tendencja, kieruje ludzi ku wymianie z tymi, którzy są usytuowani wyżej, ponieważ jest to źródłem cennych nagród, którym jednak towarzyszą większe nakłady. Władza jest zatem związana z wpływaniem na zachowania większej liczby ludzi. Jest rezultatem możliwości nagradzania większej liczby osób. Stąd także bierze się u Homansa dość zdroworozsądkowa zasada “najmniejszej postrzeganej korzyści”, która stanowi, że ten może dyktować warunki w relacji społecznej, kto jest słabiej zainteresowany w jej kontynuowaniu (Homans 1992:198). Ta indywidualistyczna i behawioralna perspektywa skupia się głównie na historii wzmocnień, pomijając strukturę wzajemnych stosunków i kontekst towarzyszący wymianie. Z tego bierze się także ignorowanie znaczenia negatywnych sankcji w sprawowaniu władzy. Pomija się w ten sposób wiele istotnych obszarów, jak choćby społeczny wymiar działania państwa. Propozycja Homansa koncentruje się na układach między jednostkami, które mogą wytwarzać relacje władzy. Systemowy charakter tego zjawiska zostaje pominięty.
Peter Blau, formułując strukturalną wersję teorii wymiany, interesował się czynnikami stabilizującymi interakcje. Odwoływał się do szerszych układów normatywnych i wartości zewnętrznych wobec badanego układu wymiany. Mocno skupił się w swoich pracach na problemach władzy, autorytetu i opozycji, a także konfliktu (por: Blau 1964). Wskazywał na uległość jako nagrodę szczególnie wartościową i jednocześnie uniwersalną. Władza ma swoje źródło w możliwości oferowania cennych i rzadkich usług.
“Kontynuacja jednostronnego świadczenia potrzebnych innym usług tworzy zasób zobowiązań, z którego wyświadczający może dowolnie czerpać. Te nagromadzone zobowiązania stosowania się do jego żądań dają mu władzę nad innymi.” (Blau 1992b:450).
Integracja społeczna jest wynikiem legitymizowania władzy, to znaczy szerokiego uznania jej autorytetu. Jeśli posiadający władzę przestrzegają norm regulujących wymianę swoich usług na uległość, to powstają wtedy wśród podległych im ludzi normy akcentujące uległość i potępiające działania opozycyjne.
“Normatywne oczekiwania określają, które z żądań władzy są słuszne i sprawiedliwe, a które są zbyt uciążliwe i przesadne w stosunku do materialnych lub ideologicznych korzyści uzyskiwanych od sprawujących władzę.” (Blau 1992c:256)
Potrzebny jest więc ogólny układ odniesienia, który normatywnie reguluje zróżnicowanie władzy. Stanowią go normy i wartości pośredniczące. Ich opis pozwala na przejście z badania interakcji do analizy makrostrukturalnej (Blau 1992a). Pośród wartości pośredniczących znajdują się uprawomocniające, a więc takie, które zdejmują z jednostek konieczność regulowania stosunków władzy w wymianie, przenosząc akcent na pozycje i urzędy. Władza nie tylko ulega stabilizacji, lecz także rozszerza się, wykraczając daleko poza osobisty wpływ. Ponadto wzrasta integracja i stabilność grupy, gdyż władza nie opiera się już na współzawodnictwie jednostek i coraz wyraźniej liczą się formalne statusy członków oraz ich lojalność (Turner 1985:323). Takie ujęcie ma wszelkie cechy analizy funkcjonalnej. Jednocześnie można dostrzec wpływ myśli Ralfa Dahrendorfa w kwestiach konfliktu i powstawania opozycji. Zdaniem Petera Blaua we wszystkich stosunkach wymiany tkwią źródła nierównowagi, biorące się z ich wielości i różnorodności, które cyklicznie doprowadzają do powstania opozycji i wybuchu konfliktu. Zatem konflikt jest zjawiskiem powszechnie towarzyszącym władzy.
Ten sam problem nierównoważności wymiany stanowi istotną część propozycji teoretycznej Richarda Emersona. Władza rodzi się z uzależnienia jednego podmiotu od innego, lecz z biegiem czasu wymiany takie dążą do odzyskania równowagi. (Turner 1985:364) Inne współczesne wersje sieciowej teorii wymiany także podejmują analizę podziału zasobów i relacji władzy (Markowsky, Willer, Patton, 1988).
Podobne spojrzenie, przyjmujące założenie, że władza nie jest cechą aktorów, lecz własnością zachodzących między nimi relacji, proponuje perspektywa teorii gier oraz modele wyborów racjonalnych. Przedmiotem uwagi są tutaj działania zespołowe i konieczność wzajemnego dostosowywania się uczestników. Władza ma charakter strategicznego zasobu w świecie racjonalnych działań jednostek. Jest więc powiązana ze zjawiskiem negocjacji. (Lalman, Oppenheimer, Świstak, 1994; Swedberg, 2001). Podobnie nowa analiza instytucjonalna koncentruje uwagę na rozwiązywaniu dylematów kolektywnego działania w drodze projektowania efektywnych instytucji (Chmielewski 1994; Pawlak 1993).
Zdaniem Michela Croziera, wybitnego socjologa organizacji, “każda konstrukcja działania zespołowego zbudowana wokół “naturalnej” niepewności, wynikającej z cech rozwiązywanych problemów, konstytuuje się jako system władzy.” (Crozier, Friedberg 1982:31) Badając instytucje krytykuje podejście funkcjonalne za ignorowanie ich aktywnego, strategicznego wymiaru. Każdy system społeczny wymyka się pełnej kontroli i regulacji, ponieważ aktorzy dysponują marginesem swobody. Władza rodzi się więc w rezultacie wykorzystywania źródeł niepewności, które kontrolują aktorzy w strukturze danej gry. Stąd struktura władzy jest powiązana ze strukturą danej gry, co oznacza że jest osadzona w kontekście społecznym.
Relacje władzy mają cztery właściwości. Są instrumentalne, nieprzechodnie, wzajemne i nierównoważne (Crozier, Friedberg 1982:69). Pisząc o instrumentalności, czyli nakierowaniu na cel, nie neguje jednak znaczenia niezamierzonych skutków władzy lub też biernego dostosowania. Władza może wyrażać się nie tylko przez to co można uzyskać, lecz także przez możliwości skutecznego zablokowania działań innych. Ponadto relacje władzy są wzajemne, ale nie są równoważne. Podobnie jak u Blaua i Emersona, są one oparte na jednostronnie korzystnej wymianie.
W grach społecznych partnerzy są nierówni, ponieważ różnią ich pozycje w strukturze społecznej, a co za tym idzie – zasoby i możliwości ich wykorzystania. W identycznych relacjach władzy różni aktorzy mają różne możliwości strategicznego rozegrania sytuacji. Zasoby muszą jednak być adekwatne i możliwe do wykorzystania w danym momencie. Istotną rolę odgrywają więc ograniczenia strukturalne i sytuacyjne. W ten sposób analiza gier społecznych dochodzi do badania organizacji. Crozier zwraca uwagę na fakt, że w organizacjach relacje władzy występują na dwóch planach: w oficjalnej strukturze organizacyjnej oraz w równoległej, nieoficjalnej strukturze związanej z marginesem wolności aktorów i kontrolowaniem przez nich ważnych dla całej organizacji źródeł niepewności. Jego zdaniem “największe niebezpieczeństwo nadużyć z tytułu władzy tkwi nie w możliwościach swobodnego przejawiania inicjatywy przez aktora, ale w zniesieniu tej swobody przez innych aktorów, najczęściej kierowników, którym udało się uzyskać monopol na inicjatywę” (Crozier, Friedberg 1982:405).
Zasługą tej analizy jest zwrócenie uwagi na rolę działań ludzi w sformalizowanych strukturach jakimi są współczesne organizacje. Jednak Crozier rozszerza swoje wnioski na ogół stosunków społecznych. Relacje władzy pełnią rolę szczególną przez swoją powszechność i niezdeterminowany, otwarty charakter.
“Nie przestaliśmy też doszukiwać się i demaskować rzeczywistego charakteru takich rozpowszechnionych form władzy jak rodzina, kościół, szkoła, medycyna, psychiatria itp. Okazuje się bowiem, że są one zawsze oparte na stosunkach siły i dominacji, a jako takie mają nieuchronnie charakter przypadkowy, tj. podstawą ich nie jest żadne prawo, żadna transhistoryczna czy metakulturowa konieczność” (Crozier, Friedberg 1982:32).
Znaczenie stosunków władzy polega nie tylko na ich powszechności w życiu społecznym, ale także na ich decydującej roli w kształtowaniu osobowości i dochodzenia do własnej tożsamości każdego z aktorów społecznych. Natomiast problem tożsamości wiąże się ściśle z rolą symboli i ich interpretacji. Stąd krok już do tradycji socjologii humanistycznej.
Wątek symbolicznych wyobrażeń zbiorowych datuje się w refleksji socjologicznej od analiz Durkheima. Nie tylko zresztą zachowania zbiorowe, ale i instytucje funkcjonują za pomocą społecznie wytworzonych obrazów i metafor. Procesy symbolizacji wytwarzają porządek społeczny przez to, że wyrażają znaczenia i kontrolują działania (Hałas, 2001:34). Widać w nich wyraźną tendencję do wpływania na innych ludzi. Nawet jeśli współcześnie mówi się o kresie ideologii, to ciągle istotna, może coraz ważniejsza staje się rywalizacja o panowanie nad procesami symbolicznej koordynacji działań. Można więc postawić tezę w duchu socjologii interpretacyjnej, że symbole stanowią ważny, a nawet główny sposób sprawowania władzy społecznej. W obu podstawowych formach przejawiania się władzy: przymusie i wpływie uwidacznia się potrzeba symbolizacji jako narzędzia oddziaływania. Nawet przemoc fizyczna ma równolegle wymiar symboliczny, często będący głównym celem jej użycia.
Istnieją różne perspektywy teoretyczne w nurcie socjologii interpretacyjnej. Interakcjonizm symboliczny zwraca uwagę na tworzenie i funkcjonowanie wspólnych interpretacji i definicji sytuacji opartych na podzielanych symbolach i obrazach rzeczywistości. Na tej podstawie dokonuje się konstruowanie osobowości, wzajemna prezentacja i budowanie interakcji w ramach uprzednio zdefiniowanych ról społecznych. Można patrzeć na interakcje jako na gry z dużym marginesem swobody ludzi, lub jak na jednoznacznie rozpisane role aktorów w spektaklu. Są one wtedy wysoce ustrukturalizowane, określone przez konformizm względem norm, innych aktorów, publiczności oraz wobec osób posiadających władzę i znaczenie. Niemniej w każdym przypadku odgrywanie ról społecznych jest obszarem kreacji, choć nie jest ona ani całkiem swobodna ani dowolna. Tożsamość społeczna ludzi jest wynikiem dostosowania do oczekiwań otoczenia i, jak pokazywał w swoich pracach Erving Goffman, inni wpływają znacząco na zachowanie człowieka. Każdy buduje swój obraz na wrażeniach, jakie wywiera na obserwatorach. Wrażenia te są kruche i poddane przypadkom. (Goffman, 1981:44, 111; Krzemiński, 1992:150) Niemniej oczekiwania społeczne, wyobrażenia o intencjach i zachowaniach człowieka w istotny sposób wpływają na jego zachowania. Takie ujęcie jest bliskie znanej z funkcjonalizmu zasady, że system określa i kontroluje ludzi. Jego władza trwa i choć wyobrażona, realizuje się w konkretnych sytuacjach.
George Herbert Mead zwracał uwagę na proces socjalizacji i występującą w socjalizacji pierwotnej przemoc symboliczną. Narzucane rozstrzygnięcia mają charakter arbitralnych konwencji społecznych. Przykładem takiego mechanizmu jest przyswajanie języka. Sprawując nad nami władzę i ograniczając możliwości postrzegania i działania, jest równocześnie narzędziem wprowadzania kolejnych pokoleń w kulturę i reprodukowania społeczeństwa. W relacjach pomiędzy jednostkami jest podstawowym środkiem nawiązania kontaktu i podjęcia działania. (Ziółkowski, 1994:74)
Jedną z tez, leżących u podstaw podejścia etnometodologicznego, fenomenologicznego i w istocie całej socjologii interpretacyjnej jest stwierdzenie, że “porządek społeczny nie jest częścią natury rzeczy i nie może być wywiedziony z praw przyrody.” (Berger, Luckman, s.93) Refleksyjność stanowi, zdaniem Harolda Garfinkela, najistotniejszą cechę człowieka w świecie społecznym. Porządek naszych działań nie jest ich właściwością wewnętrzną i naturalną, którą badacz odsłania i opisuje, lecz jest nadawany na bieżąco przez uczestników życia społecznego. (Garfinkel 1989:324-342) Takie stanowisko jest diametralnie różne od tradycji funkcjonalistycznej i badania systemów. Także teoria wymiany i teoria gier koncentrują się raczej na opisie relacji i ich obiektywnych charakterystyk, podczas gdy socjologia humanistyczna kwestionuje ten niezależny i niezmienny status rzeczywistości społecznej. Porządek społeczny, a raczej jego poczucie jest praktycznym osiągnięciem uczestników życia społecznego. Jego konstruowanie składa się z procesów podejmowania przez aktorów decyzji. Podstawowym budulcem są jednak społecznie wytworzone wersje rzeczywistości, sposoby działania i oceny faktów. Można więc oprócz zwracania uwagi na autonomię działań podmiotów dostrzegać uwikłanie w “społeczno-kulturową maszynerię reprodukcji kontekstów”.(Manterys 1997:128) Etnometodologia dodała do rozważań nad przymusowym charakterem socjalizacji wątki przypadkowości, konwencjonalności i konstruowanego charakteru tego procesu. Przyswajanie sobie kultury, uczenie się pojęć jest przymusowe, lecz ponadto “pojęcia poprzedzają poznanie, [..] trzymają ludzi w swym uścisku, kierują nimi i ograniczają ich działania i oczekiwania” (Gellner 1991:56-57; cyt. za: Zybertowicz 1995:169).
Pytaniem szczególnie ważkim jest kwestia pochodzenia ładu społecznego. Tradycja fenomenologiczna odpowiada, że to konsensus komunikacyjny stanowi tę podstawę, choć można także poszukiwać mechanizmów dominacji i podległości w procesach ustanawiania znaczeń. Rysuje się wtedy pytanie czy przemoc, a zatem i relacje władzy, nie leżą u źródeł organizacji społecznej, czy z nich nie wyrasta możliwość kultury i komunikacji (Zybertowicz 1995:163).
Tradycja hermeneutyczna, która wywarła pewien wpływ na socjologię współczesną, rozwija tę myśl. Rozumienie i interpretację można widzieć jako formę dominacji i wywierania przemocy, zatem i komunikacja nie jest spokojną konwersacją, neutralną wymianą znaczeń. Ma raczej charakter wzajemnego uwikłania uczestników w grę interpretacji, a nawet ich walkę. (Markowski 2001:57) Ponadto rzeczywistość społeczna, rozumiana jako przestrzeń społecznej komunikacji, jest sferą zachowań skonwencjonalizowanych, bo wspólnych i powszechnie zrozumiałych. W ten sposób autentyczność zachowań zostaje przesłonięta, co powoduje, że rozumienie nie może być w pełni adekwatne i stąd także interpretacja jest jedynie przybliżeniem sensu oryginału. Należy dodać, że przybliżeniem będącym narzuceniem jednej z wielu możliwych wersji, uwikłanej w historię i w kontekst społeczny. (Krasnodębski 1986:88)
Nowe propozycje, usiłujące dokonać syntezy tego subiektywistycznego ujęcia z klasycznym stanowiskiem socjologicznym, zawierają prace Pierre’a Bourdieu. W jego teorii problematyka władzy i konfliktu zajmuje poczesne miejsce. Bada on bowiem społeczną genezę znaczeń i symboli od strony praktyk zbiorowych i praktyk dyskursywnych. Jedną z podstawowych tez Bourdieu jest stwierdzenie, że w życiu społecznym mamy do czynienia z nieustanną rywalizacją i walką o znaczenie rzeczywistości społecznej dla uczestników interakcji. Nieco odmiennie niż fenomenologowie, którzy poszukiwali uniwersalnych składników potocznej wiedzy, Bourdieu przyjmuje, że schematy poznawcze i wartościowanie są uwarunkowane historycznie i w pewnym stopniu arbitralne. Widać tu wpływ tradycji hermeneutycznej. Wartości i wiedza są rezultatem narzucenia przez przemoc symboliczną, a siła i głębia internalizacji nadaje im prawie instynktowny, bezrefleksyjny charakter. (Kłoskowska 1990:10) Ludzie są wyposażeni w praktyczne schematy działania, które ukierunkowują postrzeganie sytuacji i reagowanie w sposób historycznie wytworzony. To właśnie oznacza pojęcie habitusu, tej “społecznie ustanowionej natury” (Bourdieu 1987:20; cyt. za: Kłoskowska 1990:10). Pełni on rolę pośrednika między strukturą społeczną a pojedynczymi ludźmi. Co nie mniej ważne, różne warunki życia, a zatem różna przynależność klasowa, różnicują habitusy. (Hałas 1999:81)
Szczególne, uprzywilejowane miejsce w rywalizacji o uprawomocnioną i ogólnie obowiązującą wizję świata społecznego posiada państwo. Ten “monopol na zdrowy rozsądek” opiera się na dominacji oficjalnego, powszechnie przyjętego języka i oficjalnej wiedzy, uniwersalnego dyskursu. Przemoc symboliczna realizuje się w systemie edukacji i systemie prawnym, ale także w kształceniu gustów estetycznych i “wyrabianiu” poczucia piękna. Co więcej, nawet socjalizacja pierwotna ma dla Bourdieu charakter przemocy symbolicznej, najbardziej nierozpoznanej, ukrytej, bo pozbawionej podkładu wcześniejszego habitusu. Takie stanowisko rodzi jednak wątpliwość czy jest możliwa jakaś alternatywa tej socjalizującej pierwotnej przemocy symbolicznej i czy zatem można jej uniknąć, pominąć, lub też wyzwolić się z niej. (Bourdieu, Posseron 1990). To pytanie nabiera wagi, jeśli dodamy zadania, jakie Bourdieu stawia przed socjologami. Nie mogą być obojętni wobec przemocy symbolicznej, powinni być burzycielami mitów i próbować ograniczać monopol na uniwersalny, dominujący dyskurs. Jednym z takich uniwersalnych pól jest przestrzeń nauki, która Bourdieu poddaje krytycznej analizie w książce Homo academicus. (Bourdieu 1984) Praca ta jest kolejną egzemplifikacją tezy, że “podstawowy wymiar życia społecznego stanowią walki o uznanie”. (Bourdieu 1987:32; cyt. za: Kłoskowska 1990:35)
Procesy konstruowania obrazu świata są uwikłane w walkę o panowanie. Nie negując istnienia obiektywnych właściwości i relacji, Bourdieu wskazuje, że mogą one zaistnieć społecznie tylko kiedy zostaną dostrzeżone, czyli uznane za znaczące. (Hałas 1999:88) Swoboda działań ludzi w świecie symboli i autoteliczność świata kultury jest oparta na istnieniu ukrytej siły, niedostrzeżonej lub zapomnianej. W swoich pracach Bourdieu często przywołuje tradycję interakcjonizmu symbolicznego i dokonań Ervinga Goffmana, choć wpływy Durkheima, Webera a także Marksa są widoczne w uznaniu obiektywności i prawidłowości rzeczywistości społecznej (Szacki, 2002, s.893).
Wreszcie najbardziej chyba znanym współczesnym myślicielem, oddanym problemom władzy i jej związkom z poznaniem jest Michel Foucault. Wywodzi się z tej samej tradycji humanistyki francuskiej co Bourdieu. Uprawiał historię myśli z zamiarem tropienia i ujawniania porządków konstytuowania się wiedzy, zbadania fundamentalnych kodów kultury. W socjologii ceniony jest szczególnie za koncepcję związku władzy i wiedzy. W swoich książkach analizuje różne rodziny wypowiedzi, czy jak je określa “formacje dyskursywne”, które tworzą wiedzę ludzi o świecie. Związek pomiędzy rozwojem wiedzy a relacjami władzy jest w książkach Foucault głęboki i wielokierunkowy. Analizy wykraczają daleko poza grę interesów i ideologii, poza badanie społecznych uwarunkowań rozwoju wiedzy i nauki. Każdy system wiedzy wyrasta ze społecznie ukształtowanej komunikacji. Ten ścisły związek społeczeństwa i wiedzy zakłada powszechność relacji władzy.
“Władza jest wszędzie: nie dlatego, że wszystko obejmuje, ale dlatego że zewsząd się wyłania. Nie jest ani instytucją, ani strukturą, ani czyjąkolwiek potęgą. Jest nazwą użyczoną złożonej sytuacji strategicznej w danym społeczeństwie.” (Foucault 1995:84)
Stąd władza jest nie tylko represyjna, ale także twórcza, produktywna, jako że prowadząca do wiedzy, do przekształceń reguł formowania się wypowiedzi. Dla Foucault praca historyka polega na krytycznym opisie mechanizmów konstytuowania wiedzy przy pomocy technik władzy. (Lemert, Gillan 1999:93). Władza jest rozproszona, oderwana od podmiotów, przejawia się w instrumentach, technikach i procedurach wpływania na innych. Jest też powszechna, a co za tym idzie – każdemu dostępna. Ma charakter struktury działań, wpływającej na działania innych ludzi. Ci inni pozostają jednak wolni, ponieważ sprawować ją można tylko wobec tych, którzy posiadają możliwość wyboru. Tak rozumiana jest raczej wpływem, oddziaływaniem na kierunek dokonywanych przez ludzi wyborów. (Hindess 1999:110)
Wiedza wytwarza efekty władzy, czyli określone praktyki społeczne. Z kolei te praktyki wpływają na kształt możliwych przedmiotów wiedzy. Nauki społeczne także są terenem takiego działania. Legitymizujący władzę charakter tych nauk polega na wzmacnianiu procesów obiektywizacji zjawisk, co może zaciemniać ich kontekstową i historycznie przypadkową naturę. (Bińczyk 2001:91)
W późnym okresie swojej twórczości Foucault zmienił nieco zainteresowania, rezygnując z obrazu władzy jako siły zewnętrznej wobec człowieka i go formującej. Skupił uwagę na władzy jednostki względem własnej osoby i na procesach konstruowania tożsamości. (Koczanowicz 1999:16) Wynikało to zapewne z uświadomienia sobie niebezpieczeństwa, iż pozostanie przy wcześniejszym ujęciu zamykało analizę w modelu jednostronnym, akcentującym represyjny charakter władzy. (Hindess 1999:109) W istocie stosunki władzy są odwracalne i niestałe. Ponadto jest ona nieintencjonalna i bezpodmiotowa, to znaczy nie jest sprawowana przez konkretnych ludzi celowo, lecz reprodukuje się automatycznie, przez wzory codziennego zachowania, mówienia i myślenia. (Bińczyk 2001:89)
Stosunki władzy istnieją w równym stopniu w strukturach państwa, jak i w relacjach życia codziennego. Władza państwowa jest tylko jednym z wielu, wcale nie najważniejszym, sposobem jej działania. (Lemert, Gillan 1999:143) Szczególnymi typami sprawowania władzy są dominacja i rządzenie. Foucault dominację potępiał, jako relację opartą na braku wolności, dużo uwagi poświęcał natomiast rządzeniu. Rozumiał przez nie szeroko wpływ na postępowanie swoje i innych, zarządzanie – sobą, ale także państwem. W tym właśnie wymiarze sprawowania władzy zawiera się racjonalność, techniczna sprawność, skuteczność działania. Właściwość ta jest najwyraźniejszą cechą nowoczesnych państw, skupionych na coraz szerszych zakresach nadzoru nad obywatelami. W swoich analizach historycznych śledził proces rozwoju podstaw racjonalności rządzenia w nowożytnych dziejach Zachodu. Wskazał na trzy składniki: dyscyplinę, władzę pastoralną i myśl liberalną. Przez dyscyplinę rozumiał techniki nadzoru, reglamentacji i klasyfikacji, których rozwój powiązany jest z rozwojem wiedzy. Podstawowym skutkiem tych praktyk było uznanie przewidywalności działań ludzi i zbiorowości i – stąd – ich podatności na manipulację. (por.: Foucault 1993) Władza pastoralna, podobnie jak dyscyplina będąca produktem szczególnych warunków historycznych, współcześnie znajduje wyraz w idei państwa opiekuńczego. Wreszcie liberalizm, wspierając wolność jednostek, w istocie ułatwia sprawowanie nad nimi władzy, na przykład poprzez mechanizmy edukacyjne.
Pogłębiona analiza związku władzy z wiedzą prowadzi także do stwierdzenia, że we współczesnych organizmach państwowych realna władza coraz wyraźniej jest umiejscowiona poza rządem, wykraczając daleko poza politykę, dotyka zasadniczych zrębów kultury. Jest więc w praktyce naukowej, w takich formach ekspertyz wspierających władzę “oficjalną” jak ekonomia, psychiatria czy medycyna, socjologii zapewne nie wyłączając. (Foucault 1984; 1993, 1995)
Swoje zadanie Foucault upatrywał nie tyle w konstruowaniu ogólnej teorii władzy, lecz w rekonstrukcji niektórych, fragmentarycznych, zmiennych splotów relacji władzy/wiedzy. Usiłował śledzić te związki, i demaskować, odsłaniać ich istotę.
“Usiłuję wywołać swego rodzaju sprzężenie pomiędzy naszą rzeczywistością a wiedzą o naszych dziejach. Mój ewentualny sukces zaowocowałby realnymi skutkami w naszej obecnej historii. Mam nadzieję, że moje książki stają się prawdziwe dopiero po ich napisaniu – nie wcześniej.” (Foucault 1980:5; cyt. za: Lemert, Gillan 1999:116)
Zaakcentowane przez Foucaulta, choć obecne i u innych badaczy, rozumienie władzy w szerokim kontekście relacji społecznych i mechanizmów tworzących kulturę, wyjście daleko poza płaszczyznę polityczną, stanowią charakterystyczną cechę myślenia o władzy we współczesnej refleksji socjologicznej. W obszarze socjologii wiedzy wyodrębnia się coraz wyraźniej stanowisko określane mianem konstruktywizmu. Zajmuje się on “rolą w procesach tworzenia wiedzy takich zjawisk społecznych jak: tradycja, autorytet, władza, zasoby, zaufanie, decydowanie, negocjacje, dyskryminacja, style myślowe, paradygmaty, perswazja, dominacja, interesy/cele badaczy. (Zybertowicz 2001:)
Ostatnią omawianą tutaj perspektywą teoretyczną, która dokonuje syntezy tradycyjnych problemów i ujęć socjologicznych z konstruktywistyczną wizją życia społecznego jest propozycja Anthony’ego Giddensa. Jego teoria strukturacji należy obecnie do znaczących i wpływowych, głównie dzięki interesującej próbie powiązania ujęcia systemowego z analizą akcentującą działanie jednostek. (Szacki 2002:880) Jedną z podstawowych cech działania społecznego jednostek jest zdolność do przekształcania, co można rozumieć jako możliwość oddziaływania, wywierania wpływu na zachowania innych. Giddens umieszcza więc analizę władzy w centralnym miejscu swojej koncepcji (Giddens 2002:161, Craib 1992:35). Władza, rozumiana jako twórcza zdolność do przekształcania otoczenia, stanowi istotę samego działania, jest zatem składnikiem każdej relacji społecznej. Oznacza to jednak także, że stosunki władzy nie mogą być we współczesnych społeczeństwach absolutne, choć też nie zanikają zupełnie.
W tym modelu strukturalny aspekt rzeczywistości społecznej składa się z reguł i zasobów. Reguły funkcjonują na poziomie interakcji i są powiązane z konstruowaniem znaczeń oraz sankcjonowaniem zachowań. Mają charakter procedur nieuświadomionych i ukrytych. Są formą potocznej wiedzy o radzeniu sobie w różnych sytuacjach. Stoją za nimi rozmaite typy zasobów, które umożliwiają ich realizację w konkretnych praktykach społecznych. Według Giddensa zasoby wytwarzają relacje władzy. Są one rozumiane jako integralny składnik wszelkich struktur, ponieważ z charakteru współdziałania wynika sposób wykorzystania zasobów, ten zaś określa drogi mobilizowania władzy do modelowania działań innych (Giddens 1984:14-1). Zasoby są materiałem dominacji, gdyż pociągają za sobą gromadzenie materialnych i organizacyjnych ułatwień działania. Reguły normatywne są instrumentami legitymizacji, natomiast reguły interpretacyjne tworzą znaczenia i wiążą się z gromadzeniem wiedzy. Władza jest obecna we wszystkich tych analitycznie wyróżnionych obszarach: w systemie komunikacyjnym oraz w mechanizmach uprawomocniających tak samo jak w wykorzystywaniu zasobów. Giddens zauważa że “tworzenie ram znaczenia przebiega jako mediacja działań praktycznych oraz zróżnicowań władzy, jaką aktorzy są w stanie przywołać.” (Giddens 2002:164).
Przekraczając wiele tradycyjnych dychotomii w myśleniu socjologicznym, Giddens niweluje również klasyczne rozróżnienie władzy jako cechy jednostek, i władzy będącej własnością systemu czy struktury. Jest ona równocześnie właściwością działania i systemu. Stosunki władzy zawsze wiążą autonomię i zależność, są zawsze dwojakie, jako że wszyscy posiadamy zdolność działania, przekształcania rzeczywistości, równocześnie podlegając ograniczeniom systemowym oraz tym, płynącym od innych ludzi. (Craib 1992:54)
We współczesnej refleksji socjologicznej dostrzega się coraz wyraźniejszą powszechność stosunków władzy, szczególnie w obszarach wykraczających poza tradycyjną domenę polityki. Są one opisywane jako ważne w określaniu kształtu nowoczesnego świata społecznego. Powszechność i wielokierunkowość relacji władzy jest w modelach teoretycznych powiązana z uznaniem rosnącego zakresu podmiotowości i wolności jednostek. W palecie wielu obowiązujących dzisiaj podejść i teorii socjologicznych rysuje się kierunek ewolucji tego zagadnienia. Część badaczy traktuje władzę jako właściwość relacji społecznych zewnętrzną wobec aktorów, dającą się wyjaśniać przez odniesienie do logiki systemu. Można rzec, że kreślą oni mapy władzy i opisują jej społeczne funkcje. Inne perspektywy teoretyczne sięgają głębiej, poszukując źródeł stosunków władzy. Przyjmują, że działania są koordynowane symbolicznie, i że konstrukcja rzeczywistości społecznej dokonuje się najpierw na poziomie znaczeń. Stąd symbole i manipulacja nimi traktowane są jako główny sposób sprawowania władzy. We współczesnym świecie ten aspekt wydaje się mieć szczególną wagę, wobec coraz bardziej dominującej roli komunikacji symbolicznej, znaczenia wiedzy i istotnego wpływu sposobów myślenia ludzi i ich poglądów na podejmowane działania społeczne.
PRZYPISY
[1]
Władza jest istotnym zagadnieniem także w analizach socjologów historycznych, rekonstruujących genezę nowoczesnego społeczeństwa zachodniego. Interesuje ich jednak głównie w aspekcie rozwoju państwa i sfery publicznej. Rozległość i swoistość tych ujęć nie mieści się w ramach niniejszego artykułu i wymaga osobnego potraktowania. (np.:Mann, The Sources of Social Power.
BIBLIOGRAFIA
Bendix, Reinhard. 1975. Max Weber. Portret uczonego. Warszawa: PWN
Berger, Peter, Luckman, Thomas. 1983. Społeczne tworzenie rzeczywistości. Warszawa: PIW.
Bińczyk, Ewa. 2001. Krytycznie o polskiej socjologii zmiany. “Studia Socjologiczne” 3:73-94.
Blau, Peter. 1992a. Sprawiedliwość w wymianie społecznej. W: Kempny Marian, Szmatka Jacek (red.) Współczesne teorie wymiany społecznej. Zbiór tekstów. Warszawa: PWN.
Blau, Peter. 1992b. Wartości pośredniczące w wymianie w strukturach złożonych. W: Kempny Marian, Szmatka Jacek (red.) Współczesne teorie wymiany społecznej. Zbiór tekstów. Warszawa: PWN.
Blau, Peter. 1992c. Wymiana jako podstawowa siła życia społecznego. W: Kempny Marian, Szmatka Jacek (red.) Współczesne teorie wymiany społecznej. Zbiór tekstów. Warszawa: PWN.
Bourdieu, Pierre. 1984. Homo academicus. Paris: Editions de Minuit.
Bourdieu, Pierre. 1987. Choses dites. Paris: Editions de Minuit.
Bourdieu, Pierre, Posseron, Jean Claude. 1990. Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania. Warszawa: PWN.
Bourricaud, Francois. 1981. The Sociology of Talcott Parsons. Chicago: University of Chicago Press.
Chmielewski, Piotr. 1994. Nowa analiza instytucjonalna. Logika i podstawowe zasady. “Studia Socjologiczne” 217-253.
Craib, Ian. 1992. Anthony Giddens. London, New York: Routledge.
Crozier, Michel. 1982. Człowiek i system. Ograniczenia działania zespołowego. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Foucault, Michel. 1980. Interview [wywiad z Millicent Dillon]. “Three Penny Review” 1:5-10)
Foucault, Michel. 1987. Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu. Warszawa: PIW.
Foucault, Michel. 1993. Nadzorować i karać. Narodziny więzienia. Warszawa: Aletheia.
Foucault, Michel. 1995. Historia seksualności. Warszawa: Czytelnik.
Garfinkel, Harold. 1989. Aspekty problemu potocznej wiedzy o strukturach społecznych. W: Krasnodębski Zdzisław (red.) Fenomenologia i socjologia. Warszawa: PWN.
Gellner, Ernest. 1991. Plough, Sword and Book. The Structure of Human History. London: Paladin Grafton Books.
Giddens, Anthony. 1984. Constitution of Society. An Outline of the Theory of Structuration. Cambridge: Polity Press.
Giddens, Anthony. 2002. Nowe zasady metody socjologicznej. Pozytywna krytyka socjologii interpretatywnych. Kraków: Nomos.
Goffman, Erving. 1981. Człowiek w teatrze życia codziennego. Warszawa: PIW.
Hałas, Elżbieta. 1999. Polityka symbolizacji w ujęciu Perre’a Bourdieu a interakcjonizm symboliczny. “Studia Socjologiczne” 4:77-99.
Hałas, Elżbieta. 2001. Symbole w interakcji. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Hindess, Barry. 1999. Filozofie władzy. Od Hobbesa do Foucaulta. Warszawa: PWN.
Homans, George C. 1992. Podstawowe procesy społeczne. W: Kempny Marian, Szmatka Jacek (red.) Współczesne teorie wymiany społecznej. Zbiór tekstów.
Warszawa: PWN.
Kłoskowska, Antonina. 1990. Teoria socjologiczna Pierre’a Bourdieu. Wstęp do wydania polskiego. W: Bourdieu Pierre, Posseron Jean Claude. Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania. Warszawa: PWN. s.7-41.
Koczanowicz, Leszek. 1999. Wstęp W: Lemert, Charles, Gillan, Garth. Michel Foucault. Teoria społeczna i transgresja. Warszawa: PWN. s.7-17.
Krasnodębski, Zdzisław. 1986. Rozumienie ludzkiego zachowania. Rozważania o filozoficznych podstawach nauk humanistycznych i społecznych. Warszawa: PIW.
Krasnodębski, Zdzisław (red.). 1989. Fenomenologia i socjologia. Warszawa: PWN.
Krasnodębski, Zdzisław. 1999. M.Weber. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Krzemiński, Ireneusz. 1992. Co się dzieje między ludźmi. Warszawa: IS UW.
Lalman, David, Oppenheimer, Joe, Świstak, Piotr. 1994. Formalna teoria wyboru racjonalnego: kumulatywne nauki polityczne. “Studia Socjologiczne” 1:13-71.
PWN.
Luhmann, Niklas. 1994. Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego. Warszawa: PWN.
Mann, Michael. 1986. The Sources of Social Power. A History of Power from the Beginnig to A.D. 1760. Vol.1. Cambridge: Cambridge University Press.
Mann, Michael. 1993. The Sources of Social Power. The Rise of Classes and National States, 1760-1914. Vol.2. Cambridge: Cambridge University Press.
Manterys, Aleksander. 1997. Wielość rzeczywistości w teoriach socjologicznych. Warszawa: PWN.
Markowsky, Barry, Willer, David, Patton, Travis, 1993. Relacje władzy w sieciach wymian. W: Sozański, Tadeusz, Szmatka, Jacek, Kempny, Marian (red.) Struktura,
wymiana, władza. Studia z socjologii teoretycznej. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Markowski, Michał Paweł, 2001. Nietzsche. Filozofia interpretacji. Kraków: Universitas.
Parsons, Talcott. 1969. Struktura społeczna i osobowość. Warszawa: PWN.
Parsons, Talcott. 1972. Szkice z teorii socjologicznej. Warszawa: PWN.
Pawlak, Wojciech. 1993. Instytucje i zmiana instytucjonalna w teorii D.Northa. “Studia Socjologiczne” 1:65-76.
Swedberg, Richard. 2001. Sociology and game theory. Contemporary and historical perspectives. “Theory and Society” 30:301-335.
Szacki, Jerzy. 1964. Durkheim. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Szacki, Jerzy. 1999. Odpowiedzi dla “Studiów Socjologicznych”. “Studia Socjologiczne” 4:105-115.
Turner, Jonathan. 1985. Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: PWN.
Weber, Max. 2002. Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej. Warszawa: PWN.
Wróbel, Szymon. 2001. Problem definiowania władzy społecznej. “Kultura i Społeczeństwo” 1: 75-103.
Ziółkowski, Marek. 1994. Sprawowanie władzy a przekonania ludzkie. “Studia Socjologiczne” 2:55-80.
Ziółkowski, Marek, Pawłowska Barbara, Drozdowski, Rafał. 1994. Jednostka wobec władzy. Poznań: Nakom.
Zybertowicz, Andrzej. 1995. Przemoc i poznanie. Studium z nie-klasycznej socjologii wiedzy. Toruń: Wydawnictwo UMK.
Zybertowicz, Andrzej. Konstruktywizm jako orientacja metodologiczna w badaniach społecznych.
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–