„Kultura i Historia” nr 9/2005
Witold Adamczyk
Kino uczy, wychowuje, uwodzi
Zbliżająca się 110 rocznica powstania filmu inspiruje do kolejnej refleksji na temat wpływu tego specyficznego rodzaju literatury na społeczeństwo. Perspektywa historyczna pozwoli na prześledzenie opinii na przestrzeni lat. Najnowsze badania z terenu Podbeskidzia dookreślą aktualną funkcję ekranu1.Film oraz jego specyfikę oddziaływania na widza, jako jedna z pierwszych w historii badań nad kinem, omawia w interesujący sposób praca autorstwa Bela Balazsa „Der sichtbare Mensch oder die Kultur des Films” pochodzi z 1924 roku oraz wyraźnie stwierdza ważność filmu jako wizualnego środka oddziaływania na człowieka poprzez portretowanie i prezentacje egzystencjalnych sytuacji dotyczących przedstawianego jak i widza. Uwzględnia ona także element dziedzictwa kultury zawartego w dziele filmowym2.
Kolejna wypowiedż J.P. Mayera „Sociology of film. Studies and documents”3, zawiera relacje z problematyki ilościowego oddziaływania filmu na społeczeństwo, kształtowania jego nastrojów, postaw, wychowywania. Powstała ona na podstawie studiów różnych środowisk angielskich. Głównym wnioskiem z badań jest powszechność oddziaływania kina bez względu na rodzaj środowiska i jego pozycję społeczną.
Edgar Morin w roku 1958 w pracy „Der Mensch und das Kino” prezentuje jedną z pierwszych psychologicznych analiz oddziaływania filmu na człowieka. Jego badania koncentrują się głownie na sferze emocjonalnego odbioru filmu i na poziomach intensywności wywoływanych uczuć. Szczególnie interesuje go zjawisko zbiorowej fascynacji treściami ekranowymi i wzajemnym potęgowaniem się napięcia emocjonalnego u osób zgromadzonych w sali kinowej.
Walter Dadek w „Das Filmmedium , Zur Begrundung einer Allgemeinen filmteorie” twierdzi, że film należy rozumieć szerzej niż tylko jako przykład komunikatu dla mas ale dzięki jego technicznym cechom i jego kulturowym korzeniom posiada nie znany jeszcze i niemożliwy do przewidzenia na dotychczasowym poziomie świadomości zakres oddziaływania społecznego. Sygnalizuje więc już w latach pięćdziesiątych wymiar potencjalnego ewoluowania filmu i dzieł wizualnych wraz z rozwojem społecznym oraz technicznym. Przewiduje więc tym samym żywotność i trwałość filmu w społeczeństwie.
Powszechność oddziaływania filmu tłumaczona była także techniczno-fizjologicznymi procesami , w których uczestniczy widz. P.J.Bouma w pracy „Farbe und Farbwahrnehmung , Eine Einfurung in das Studium der Farbreize und Farbempfindungen”4 podaje powszechne , bo na poziomie fizjologicznym zbadane, reakcje człowieka na postrzegane kolory, ich zestawy oraz częstotliwość wzajemnego modyfikowania. Praca ta stanowi jeden z pierwszych zbiorów dotyczących percepcji kolorów i ich wpływu na stany fizjologiczne widza. Podobnie L.Gericke w „Das Phanomen Farbe – Zur Geschichte und Theorie ihrer Anwendung”5 analizuje rolę koloru w oddziaływaniu na psychikę widza. Przeprowadzono również wiele badań na temat języka filmu czyli środków wyrazu. Zagadnienie to bezpośrednio związane jest z problematyką wpływu dzieła na odbiorcę a także świadomości roli kompozycji filmu jako systemu bodźców dostarczających określonych przez autorów informacji widzowi. W efekcie określonego wstępnie zestawu treści, przewidywana może być reakcja widzów. Możliwe jest więc także uwzględnianie elementów tworzących wychowawczy wymiar filmu.
Andre Bazin w „Die Ewolution der Filmsprache , in Materialien zur Theorie des Films” 6 twierdzi że film jest organizacją obrazów w czasie, czyli że jest efektem świadomego i zamierzonego ich uporządkowania według intencji autora.
Kolejno Sergiej M. Eisenstein w : „Gesammelte Aufsatze”7 uważa że, montaż jest podstawą artystycznego i ideowego przesłania filmu. Podobnie Pudowkin twierdzi, że sposób uporządkowania obrazów ma podstawowe znaczenie w odbiorze filmu przez widza. Obaj mówią więc o wizualnie wywoływanych asocjacjach oraz skojarzeniach widza i ich zamierzonych w czasie montażu efektach. Pojawiające się w tym miejscu pytanie o możliwość manipulacji widzem zwraca się w stronę bogatej w literaturze bibliografii dotyczącej filmu dokumentalnego i reguł jego powstawania. Związane jest także z problematyką subiektywności postrzegania świata przez każdego człowieka , także twórcę obrazu i nieuniknione tego konsekwencje w postaci selektywnego odbioru, a zarazem niepełnego opisu świata.8
Andre Malraux w „Versuch einer Psychologie des Films , Film und Kultur” pisze o zawartości treściowej obrazów filmowych i ich oddziaływaniu na odbiorcę. Zastanawia się równocześnie nad wychowawczą funkcją różnie komponowanych obrazów 9.
Wymiar intencjonalności przekazu filmowego dyskutowany jest także w pracach dotyczących procesu powstawania filmu. Wyraźnie obecny jest on już na etapie przedstawiania expose i książki kręcenia zawierającej scenariusz oraz scenopis. Piszą o tym Bela Balazs w „Der Geist der Films”10 a także Andre Bazin w „Pour un cinema impur” 11.
Dalsza analiza bibliografii klasyki problematyki filmowej, oraz powstałych później na jej podstawie prac współczesnych, wykazuje dużą ilość opracowań traktujących film jako środek oddziaływania wychowawczego. Można podać tutaj kilka następnych przykładów.
Psycholog Rudolf Arnheim w pracy „Film jako sztuka” twierdzi że podobnie jak malarstwo, literatura, taniec, film jest środkiem wyrazu, który może być wykorzystany do celów artystycznych. Zamierzona artystyczna deformacja zastosowana w filmie może przyczynić się do wzmocnienia wyrazu dzieła, wyeksponować to co ważne a ukryć elementy nieistotne i peryferyjne. Realizator filmowy stwarza nowe rzeczywistości , w których rzeczy mogą być zwielokrotnione – ruchy i wydarzenia skierowane wstecz, ruchy zniekształcone, opóźnione lub przyspieszone. Powołuje do istnienia magiczne, tajemnicze zaczarowane światy, w których znika ciążenie – buduje je zgodnie ze swoja wolą i intencją – poprzez nie przemawia do widza12. Sergiusz Eisenstein swoje doświadczenia zawarł w „Wyborze pism część I” i stwierdził że w filmie pierwszy raz osiągnęliśmy sztukę naprawdę syntetyczną – sztukę organicznej syntezy w samej swojej istocie, a nie po prostu „koncert” poszczególnych sztuk zestawionych obok siebie”. Ten rodzaj sztuki daje zatem o tyle szersze a także głębsze możliwości oddziaływania na odbiorcę, w tym także oddziaływania zamierzonego13. Erwin Panofsky w „Styl i tworzywo w filmie” twierdzi że kino – bardziej niż jakakolwiek inna siła – ukształtowała opinie, smak, stroje, język zachowanie, a nawet fizyczny wygląd publiczności obejmującej ponad 60% ludności ziemi. Głosi dalej, że kino stało się we współczesnym życiu tym , czym inne sztuki przestały być, nie ozdobą lecz koniecznością14. Do kolejnych , bardziej współczesnych, ważnych, wypowiedzi należy praca Wernera Trogera „Der Film und die Antwort der Erziehung. Eine Untersuchung zu sociologischen, psychologischen und padagogischen Fragen des Films bei werktatigen jugendlichen und oberschullern“15. Twierdzi on, że percepcja filmu jest początkowo tylko lub głównie sprawą emocji; dopiero później dochodzi do umysłowej nadbudowy polegającej na włączeniu myślenia refleksyjnego. Pełne, całego człowieka obejmujące spotkanie z filmem, jest syntezą uczuciowego przeżywania i jego myślowego opracowania , współodczuwania / Mitfuhlen / , refleksji /Nachdenken /. Wymienione procesy psychologiczne nie powinny się wzajemnie wykluczać, ale uzupełniać. Całkiem współczesnym zagadnieniem związanym nie tylko z problematyką filmu ale w rozszerzeniu na problematykę masmediów jest kojarzenie treści zawartych w programach oraz scen prezentowanych widzom, ze wzrastającym od kilkunastu lat poziomem przestępstw na świecie. Problem ten szczególnie intensywnie sygnalizowany jest przez Amerykańską Akademię Pediatryczną oraz Amerykańską Akademię Medyczną. Bardzo dokładnie zależności te scharakteryzowane zostały w raporcie : „ Zdrowie dzieci w stuleciu informacji „ ogłoszonym w AAP. Raport ten przedstawia wyniki prowadzonych od 1978 roku studiów nad rozwojem psychicznym i fizycznym dzieci w połączeniu z oddziaływaniem na nie telewizji / w tym filmu / oraz zagrożeniami zdrowia wynikającymi z rodzaju programu. O znaczeniu rodzaju programu telewizyjnego , w tym także programu filmowego, świadczą wyniki wpływu masmediów na zdrowie młodzieży. Szczególnie intensywnym oddziaływaniem objęte są następujące obszary funkcjonowania młodego człowieka 16 : 1.dezorganizacja zachowania – wpływ mediów: 10,8 %
2.zakłócenie rytmu odżywiania i trawienia: 16,7 %
3.ryzykowne zachowania seksualne: 12,7 %
4.stymulująca rola na używanie tytoniu: 20,6
5.stymulująca rola na używanie alkoholu: 16,7
6.stymulacja spożywania narkotyków: 12,7
7.wpływ na używanie przemocy w kontaktach społecznych 21,1
8.kształtowanie postaw rasistowskich: 5,9
9.seksizm : 5,9
O tworzeniu przez media wirtualnej, nieprawdziwej wizji rzeczywistości wprowadzającej wręcz w błąd młodych odbiorców i zniekształcających ich poczucie realności zachowań i zjawisk, jako kolejnym współczesnym problemie, pisze między innymi Cutler Magie w artykule „ Whodunit – the Media ? 17. Stwierdza on, że bardzo łatwo jest okłamywać dzieci bawiących się plastikowymi pistoletami i sztucznymi ludźmi podczas gdy prawda o świecie nie jest taka zabawna. O uczenie dzieci zabijania oskarża wręcz telewizję i kino Grosman Dave w artykule „ Teaching Kids to Kill”, który napisał po zbadaniu nasilających się przypadków śmiertelnej zabawy z bronią uczniów szkól w Poducah w stanie Kentucky 18.
Na temat generalnego wpływu scen przedstawiających przemoc i gwałt na zachowania młodzieży pisze także Gardner Marilyn w Christian Science Monitor19 . Kolejno Colman Adrian charakteryzuje wyniki badań oddziaływania telewizji na poziom przestępczości nieletnich na wyspie Świętej Heleny, gdzie dopiero od 1995 roku zainstalowano telewizję publiczną. Na podstawie analiz stwierdzono mianowicie wręcz przykładodawczą i dydaktyczną funkcję telewizji w szkoleniu młodocianych gangsterów20.
Richard Rhodes, laureat nagrody Pulitzera, w swojej nagrodzonej książce: „Why They Kill” , jako kolejny, ekranem tłumaczy genezę zbrodni młodych zabójców21
W literaturze polskiej problematyką filmu i oddziaływania na widza zajmował się Henryk Depta. W swoich licznych pracach : „Teoretyczne problemy wychowania filmowego”, ”Film w życiu i wychowaniu młodzieży”, „Wartości wychowawcze filmu”, „Gatunki filmu wychowawczego oraz ich specyfikacja wychowawcza”, „Film i wychowanie”, „Kultura filmowa i wychowanie filmowe”, „Analiza i interpretacja obrazu filmowego w szkole” przedstawił socjo-kulturowy aspekt oddziaływania filmu jako sztuki na widza. Uwzględnił w tym oddziaływaniu szeroko problematykę edukacji i kształtowania postaw widzów22. Bardziej współczesne prace z tego obszaru to: „Dzieło filmowe i jego autor” Hendrykowskiego23 z 1991 roku oraz „O film dla szkoły” Anny Wierch24 – autorka omawia w nim koncepcje przydatności filmu dla celów szkolnych. Czesława Gierak25 z kolei, pisze o filmie i jego funkcji wychowawczej u pokolenia lat 80.
Frycie Stanisław i Irena Koblewska26 omawia zagadnienie edukacji audiowizualnej młodzieży szkolnej w Polsce i na Świecie. E. Nuryńska-Fidelska27 przedstawia film jako środek szkolnej edukacji humanistycznej. Z najnowszych prac dotyczących filmu i jego funkcji kształtowania postaw widza wymienić należy także : „Lekkość i ciężar raz jeszcze: sytuacja odbioru kina u schyłku stulecia ” Zalewskiego28 ”, „Rola edukacji filmowej w złożonym procesie wychowania ” – Koniecznej29.
Jedna z najnowszych wypowiedzi: to książka J. Ostaszewskiego z 1999 roku: „Rozumienie opowiadania filmowego”30. Charakteryzuje ona całościowo oddziaływanie filmów na młodzież. Dotyczy – percepcji kultury przez uczniów szkolnych.
W nurcie światowych wyników analiz dotyczących funkcji edukacyjnej i wychowawczej filmów, zawierają się także wnioski z psychologicznie, wnikliwych badań autora artykułu. Opublikowane one zostały między innymi w pracy „Rola filmu w kształtowaniu standardów osobistych młodzieży szkolnej”31 oraz „Psychologiczny model widza kinowego”32. Stwierdza się między innymi w nich , że do struktur poznawczych modyfikowanych podczas uczestniczenia młodzieży szkolnej i akademickiej w seansie filmowym należą:
-Marzenia młodzieńcze; -Ideały;
-Plany życiowe;
-Ciekawość;
-Niepokój badawczy;
-Konieczność przemyślenia nowych zagadnień;
-Wiedza ucznia i studenta na temat rzeczywistości – udział filmu w jej treści.
-Ich modyfikacja współwystępuje, z aktywowanymi w czasie uczestniczenia w seansie następującymi procesami psychologicznymi:
-utożsamieniem się widza z postacią pierwszoplanową dramatu,
-zaangażowaniem emocjonalnym,
-zaangażowaniem intelektualnym.
Autor ustalił także wielkość udziału informacji pochodzących z ekranu w całości wiedzy o świecie młodego widza. Wyniki przedstawić można w tabeli zbiorczej. Tabela zbiorcza prezentująca procesy emocjonalne, modyfikowane struktury poznawcze oraz aktywności fizyczne inspirowane oglądanymi filmami Grupa wiekowa Procentowy udział filmu w procesie Marzenia młodzieńcze 56 32 34 Podaje się także rodzaje kształconych poprzez filmy wartości. Dla szkoły podstawowej są one następujące / forma wypowiedzi pozostała niezmieniona / : Szkoła podstawowa : Tabela 2 . Przykłady wartości realizowanych przez głównego bohatera – szkoła podstawowa L.p. Wartości realizowane przez preferowanego bohatera ekranowego Liczba osób: co stanowi % badanych 1 Wyeliminować zło 4 4%
2 Konsekwencja 2 2%
3 Miłość najważniejsza 7 7%
4 Warto być dobrym 8 8%
6 Ciekawość 4 4%
7 Ratować świat 9 9%
8 Inteligencja 4 4%
9 Uczciwość 8 8%
10 Silna wola 6 6%
11 Sex 3 3%
12 Kraść i srać 4 4%
13 Siła i spryt 5 5%
15 Kontakt ze zwierzętami 8 8%
16 Nie straszyć dzieci 10 10%
17 Chodzić i nic nie robić 2 2%
18 Odzyskać psa 7 7%
19 Uwierzyć w swoją siłę 5 5%
23 Kasa się liczy 2 2%
24 Człowieczeństwo ważne 3 3%
25 Jeść i pić 2 2%
Kolejno dla gimnazjum Gimnazjum Tabela 3. Przykłady wartości realizowanych przez preferowanego głównego bohatera – wybrane przez słuchaczy gimnazjum L.p Wartości realizowane przez preferowanego bohatera ekranowego Liczba osób: co stanowi % badanych 1 Być prostytutką 1 1%
2 Schudnąć 1 1%
3 Być sprytnym 3 3%
4 Chronić życie 8 8%
5 Budować porządek społeczny 2 2%
8 Zabijać i gwałcić 1 1%
9 Zostać artystą 2 2%
12 Odwaga, sprawiedliwość, dobro 4 4%
13 Obrona asystentki 1 1%
15 Ożywić dinozaury 1 1%
16 Wiedza, prawda 4 4%
18 Modernizacja otoczenia 2 2%
19 Burzyć to co stare 2 2%
20 Siła ducha 3 3%
21 Uczucia 5 5%
22 Oszukiwać i iść do przodu 2 2%
23 Odnaleźć rodziców 1 1%
24 Rodzina , miłość 3 3%
25 Wygrać wojnę 3 3%
28 Wybić się 4 4%
29 Pomóc innym 2 2%
30 Bez uczuć 2 2%
31 Walka ze złem 4 4%
32 Niewinność 2 2%
33 Dobrze się ustawić 4 4%
35 Uczciwość i sprawiedliwość 3 3%
36 Miłość ojcowska ponad mord 2 2%
37 Zniszczyć zło 2 2%
38 Nic nie robić a mieć 2 2%
39 Odwaga i poczucie humoru 3 3%
40 Płatny morderca 1 1%
41 Dobrze okraść 2 2%
42 Samorealizacja 3 3%
Oraz studentów wydziału technicznego akademii: Tabela 4. Przykłady wartości ekranowych preferowanych przez studentów politechniki L.p. Wartości realizowane przez preferowanego bohatera ekranowego Liczba osób: co stanowi % badanych 1 Dojść do kasy 8 5,3%
2 Być sławnym 4 2,6%
3 Wybić się 7 4,6%
4 Dobro ojczyzny 2 1,3%
5 Walka o demokrację 3 2%
6 Walka o wolność 3 2%
7 Destrukcja społeczeństwa 2 1,3%
8 Być mądrym filozoficznie 2 1,3%
9 Zostać kimś określonym 4 2,6%
10 Zdobyć tytuł 4 2,6%
11 Mieć poważanie 3 2%
12 Robić coś swojego 3 2%
13 Dorobić się 4 2,6%
14 Wybić się sprytem 4 2,5%
15 Działać skutecznie 6 4%
17 Nie dać się złamać 6 4%
18 Walczyć o najbliższą osobę 4 2,6%
19 Walczyć o sprawiedliwość 3 2%
20 Mieć siłę 4 2,6%
21 Być dobrym w swoim zawodzie 8 5,3%
22 Dojść do celu 9 6%
23 Zdobyć kasę 8 5,3%
24 Wykiwać innych 2 1,3%
25 Siła to władza 2 1,3%
26 Być bezwzględnym 2 1,3%
27 Dbać o demokrację 3 2%
28 Walczyć o wolność z systemem 3 2%
29 Być szczęśliwym z kobietą 2 1,3%
30 Być dobrym w fachu 4 2,6%
31 Wolność narodu 2 1,3%
32 Bogactwo – byle szybko 4 2,6%
33 Tak jak mama kazała 2 1,3%
34 Zniszczyć opornych 2 1,3%
35 Być wolnym od systemów 4 2,6%
36 Wierność swoim ideałom 4 2,6%
37 Ratować życie 3 2%
38 Robić swoje mimo oporu 4 2,6%
39 Kasa – obojętnie jak 3 2%
40 Religia ważna 2 1,3%
41 Szczęście osobiste 3 2%
Z badań wynika relatywnie więc relatywnie duży udział filmu w kształtowaniu konceptów rzeczywistości młodzieży Podbeskidzia. Oscyluje on w przedziale od 16,5 do 38 %. Wnioski te potwierdzają, zaprezentowany wcześniej, przez wielu badaczy, trwający już od ponad stu lat, edukacyjny oraz wychowawczy wpływ filmu na społeczeństwo. Zestawiając przedstawione, opinie dotyczące zagadnień roli filmu w problematyce uczenia oraz wychowywania społeczeństwa można sformułować kilka wniosków ogólnych. Film w dalszym ciągu, na początku nowego stulecia, jest reprezentantem technik komunikowania masowego. Jego funkcjonowanie i rola w społeczeństwie mieści się w teoriach komunikowania. Stosunkowo najpełniej zawiera się ona w teorii mówiącej że: komunikowanie jest transmisją idei, emocji, umiejętności, aktem lub procesem transmisji33. Także , potwierdza się, należąca do dziedzin masowego komunikowania teoria efektywności komunikowania – przydatne wydają się dwie jej koncepcje. Pierwsza S. Tchakhotina34 z 1939 roku – oparta o pojęcie warunkowania sformułowanego przez Pawłowa oraz koncepcja J. Ellul i M. Choukasa35 z 1965 roku – twierdzą one że propaganda pełni funkcje oddziaływania tak aby pewne słowa, znaki i symbole wywoływały reakcje. Poprzez propagandowe działania u odbiorcy powstają skojarzenia pewnych treści znajdujących się w świadomości odbiorcy ze stanami takimi jak lęk, przyjemność, nienawiść, miłość. Tak wzbogacony bodziec staje się symbolem tzn. aktywnym czynnikiem organizującym ludzkie działanie 36. Udział filmu w kształtowaniu poglądu na temat rzeczywistości pozostaje więc istotny do dzisiaj, a udział informacji z niego pochodzących stanowi znaczną część konceptualizowanej wiedzy społeczeństwa na temat całości świata.
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–