Maciej Filipowicz – Suwerenność. Gruzja wczoraj i dziś

„Kultura i Historia” nr 9/2005

Maciej Filipowicz – Suwerenność. Gruzja wczoraj i dziś

Twierdzenie, że Gruzja jest państwem w pełni suwerennym, jest nieprawdziwe. Niemniej jednak wszystkie czynniki dotyczące Gruzji w mniejszym lub większym stopniu dotyczą każdego państwa demokratycznego na świecie. Dlatego też można pokusić się o stwierdzenie, że Gruzja dysponuje podobnym stopniem suwerenności, co każde inne państwo demokratyczne a osiągnięcie pełni suwerenności w dzisiejszym świecie, w związku z zachodzącymi procesami jest niemożliwe.

Przez historię do dnia dzisiejszego

Historyczne ziemie gruzińskie leżą w zachodniej części Przesmyku Kaukaskiego, między Morzami Czarnym i Kaspijskim. Temu położeniu Gruzja zawdzięcza swe znaczenie, bowiem na jej terytorium krzyżują się szlaki z Europy Zachodniej do Azji Środkowej i Dalekiego Wschodu, z Rosji na Bliski Wschód. Najwyższymi szczytami kraju są Szchara – 5058 m n.p.m. i Kazbek – 5033 m n.p.m. Za kolebkę narodu przyjmuje się obszary Niziny Kolchidzkiej, Kotliny Dolnokartlijskiej i Kachtyjskiej wraz z rzeką Mtkwari (Kura) wpadającą do Morza Kaspijskiego.

Podział regionalny uwarunkowany historycznie, etnicznie i etnograficznie uwzględnia Mtiuletię, Chewi, Kachetię, Kartlię (Dolną i Wewnętrzną), Pszawetię, Chwsuretię, Meschetię, Dżawachetię, Imeretię, Raczę, Leczchuni, Gurię, Megrelię i Swanetię oraz zamieszkałe przez mniejszości narodowe Południową Osetię, Abchazję i Adżarię. W początkach XX w. mniejszości narodowe liczyły sobie około 30% ludności. W ich skład wchodzili: Abchazowie, Azerowie, Grecy, Ormianie, Osetyńcy, Polacy, Rosjanie, Turcy.

Gruzja w historiografii pojawia się już w źródłach asyryjskich, mówiących o pierwszych organizacjach państwowych na tych terenach w XI w. p.n.e. Zapisy te mówią także o przybyłych na te ziemie z Azji Mniejszej szczepach, które dały początek narodowi gruzińskiemu. Tymi plemionami byli Muskuch (Meskhi), Kaskach (Kaskhi) i Tabalach (Tubali). Określenie Gruzja czy Gruzini pojawiło się znacznie później i zdaje się brać swój początek od pejoratywnego określenia używanego przez Turków odnośnie narodów pragruzińskich, które same mówiły o sobie „ludzie z Karthu” – Kartweli. Jednakże pojawia się również inna etymologia tego słowa. Spotkać można wersję, która mówi, iż nazwa „Gruzja” pochodzi od greckiego ??? i oznacza ziemię. Inna z kolei wersja tłumaczy ją jako pochodzącą od perskiego słowa „gordżi”, arabskiego „gurdży” lub tureckiego „gur’zy” i oznacza potęgę, moc (przy czym w domyśle interpretować to należy jako walczącą z Islamem, bliskie również innego perskiego określenia „tatroba” oznaczającego ogólnie chrześcijanina zbrojnie walczącego z Islamem)1.

W V w. na Zakaukaziu pojawili się Grecy, którzy w miejscu dzisiejszego Suchumi założyli kolonię Dioskuria. W tym czasie istniały już dwa państwa gruzińskie – Kolchida i Iberia. Natomiast w zapisach greckich mówi się o obu państwach powstałych po upadku państwa Urartu w VI w. p.n.e. Pojawia się także wzmianka o statusie ówczesnych państw gruzińskich. Opisano je jako bogate i stanowiące ważne punkty tranzytowe na szlaku handlowym między Indiami, Grecją i resztą Europy. Oba zostały podbite przez Rzym w I w. p.n.e. W II w. n.e. na ziemie Gruzji zaczęło docierać chrześcijaństwo, które w 337 r. król Iberii Mirian (Mirwan) przyjął jako religię państwową. Władca królestwa Lazyki, Cate, zajmującego obszar większości Kolchidy, przyjął chrześcijaństwo dopiero w 523 r. Lazyka wciąż pozostawała pod protektoratem Bizancjum, natomiast część wschodnia ziem gruzińskich znalazła się pod panowaniem Persów a potem Arabów, którzy wycofali się z Zakaukazia dopiero w X w.

Kościół gruziński uzyskał niezależność w V w. tworząc autokefalię, na czele której stanął patriarcha katholikos. Natomiast, państwo na obszarze znacznie przekraczającym dzisiejsze granice – obejmując obszar dzisiejszych trzech republik: Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu – zostało zjednoczone przez króla Dawida Odnowiciela. Od 1204 r. władca Gruzji sprawował również faktyczną władzę nad utworzonym z woli Gruzji cesarstwem Trapezuntu.

Nowożytna historia przyniosła wielkie klęski w postaci najazdów, najpierw ze strony Bizancjum i Persji, potem Mongołów, Turcji, Iranu a w XIX w. Rosji. Jednakże najazd Rosyjski, ze względu na swą długotrwałość, spowodował skutki o wiele dalej idące niż wszystkie dotychczasowe nieszczęścia. Jego efektem bowiem była dwu wiekowa okupacją, spod której Gruzja uwolniła się dopiero po rozpadzie ZSRR w 1990 r.

Tak w dużym skrócie można przedstawić historię dochodzenia Gruzji do dzisiejszego statusu, jednak należy zwrócić uwagę na suwerenność, która w całej historii tego państwa zdaje się być dobrem deficytowym, czymś szczególnym, czego Gruzji brakowało od czasów jej świetności za panowania króla Dawida Odnowiciela czy królowej Tamary. Dlatego też niniejsza praca ma za zadanie skupić się na suwerenności państwa gruzińskiego i zweryfikowaniu tezy, iż Gruzja jest dziś państwem w pełni suwerennym. Być może wyjaśnienie tej kwestii jest kluczem do zrozumienia wydarzeń, które zachodzą w tym państwie.
Suwerenność, podległość, współzależność

Aby rozważyć problem suwerenności Gruzji, czy jakiegokolwiek innego państwa, należy zbudować odpowiednie instrumentarium pojęciowe. Suwerenność możemy definiować na wiele sposobów, w zależności od przyjmowanej koncepcji, czy w odniesieniu do konkretnego okresu historycznego. Suwerenność w najprostszym rozumieniu to: pełna niezależność i samowładność2. Ta prosta i jasna definicja nie oddaje jednak złożoności problemu suwerenności ani nie jest w stanie ukazać wielości koncepcji zawartych w pojęciu. Szerzej pojęcie suwerenności wyjaśnia Popularna Encyklopedia Powszechna: Suwerenność, władza państwowa charakteryzująca się niezależnością, swobodną wolą, samodzielnością w podejmowaniu decyzji o charakterze międzynarodowym (tzw. samowładność), a także pełna samodzielność w regulacji stosunków wewnętrznych (tzw. całowładność). Zasada suwerenności została określona w Karcie Narodów Zjednoczonych (1945)3. W tym rozumieniu pojęcie suwerenności zastosować możemy do państw „przedrynkowych”, bowiem stopniowy rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych spowodował, iż państwa realizując porozumienia handlowe, włączając się i w rezultacie tworząc międzynarodowy rynek finansowy, znacznie ograniczyły swój wpływ na gospodarkę. Jest to szczególnie widoczne dzisiaj, w zderzeniu z korporacjami transnarodowymi, organizacjami międzynarodowymi, czy kapitałem spekulacyjnym. Czy zatem możemy mówić o suwerenności w tym rozumieniu patrząc daleko wstecz? Gospodarka to tylko jedna z dziedzin, której umiędzynarodowienie i globalizacja, powoduje zmniejszenie suwerenności państwa.

Równie istotną rolę w tym względzie odgrywa czynnik polityczny. Już w czasach najdawniejszych państwa posiadając zbieżne interesy jednoczyły się, by osiągnąć cel. Dla sformalizowania i utrwalenia współpracy zawierały ze sobą umowy. Umowy te zawierały pewne warunki, których wypełnienia lub przestrzegania podejmowały się strony. Zatem można powiedzieć, że świadomie przyjmowały na siebie obowiązek, który jednocześnie w pewnym stopniu ograniczał ich suwerenność.

Powyższe rozważania pokazują, jak niepełne są w gruncie rzeczy samowładność i całowładność państwa, w odniesieniu do spraw gospodarczych i politycznych, których kontrola powinna podlegać państwu, jako jeden z jego atrybutów. Państwa tworząc społeczność międzynarodową z natury rzeczy mają ograniczoną swobodę postępowania. Pojęcie suwerenności państwa należy kojarzyć z jego odpowiedzialnością międzynarodową, a zwłaszcza z odpowiedzialnością za międzynarodowe zobowiązania umowne4.

Początkowo jednak idea suwerenności rozwijała się u boku monarchii absolutnej, co prowadziło do absolutyzacji pojęcia. Władca bowiem czuł się nieskrępowany jakimikolwiek zobowiązaniami. Absolutyzację suwerenności, jako negatywny i wypaczający czynnik wskazuje także prof. Lech Antonowicz w odniesieniu do prawa międzynarodowego: Pojęcia suwerenności nie należy absolutyzować. Pojmowanie suwerenności państwa jako jego nieograniczonej wolności byłoby sprzeczne z samą ideą prawa międzynarodowego. Suwerenność to wolność, ale nie dowolność w postępowaniu5.

Do absolutyzacji idei suwerenności skłania się również teoria monistyczna, będąca jedną z kategorii amerykańskiej nauki stosunków międzynarodowych. Według tej koncepcji, państwo jest wolne od jakiejkolwiek władzy nadrzędnej. Absolutyzacja suwerenności oraz nawiązująca do niej koncepcja monistyczna, są odzwierciedleniem nowego ładu międzynarodowego, uregulowanego w 1648 roku Traktatem Westfalskim. Traktat wprowadzał zasadę cuius regio, eius religio, która dawała państwom swobodę religijną i wyzwalała je spod zwierzchności papiestwa. Pokój Westfalski pozbawiał także Cesarstwo Niemieckie jego dotychczasowej, zwierzchniej w stosunku do innych państw roli. Mamy tu zatem do czynienia z sytuacją, w której państwa uzyskały pełną możliwość realizacji swych celów, bez możliwości ingerencji ciał nadrzędnych. W taki właśnie sposób ukształtowało się nie tylko nowe podejście do suwerenności, ale również nowożytna idea państwowości. Suwerenność usankcjonowana Traktatem Westfalskim stała się podstawą do ukształtowania państw narodowych, co nastąpiło w XVIII w. Suwerenność stopniowo była przenoszona z osoby monarchy na zbiorowość społeczną, która przez więź etniczną oraz tożsamość grupową przekształciła się w naród. Od tej pory mamy do czynienia z w pełni ukształtowanym państwem, którego wyznacznikiem staje się, prócz terytorium i władzy, naród.

Suwerenność jest dziś nieodłączną cechą państwa demokratycznego. Jest ona zapisana w każdej konstytucji i oznacza w praktyce, że władza państwowa pochodzi od narodu. Nowożytna koncepcja suwerenności poza formalnym ukonstytuowaniem w XVII i XVIII w. posiada swą teoretyczną podstawę, opartą na koncepcji umowy społecznej Rousseau, która przenosi podmiot suwerenności z suwerena na naród. Zasada suwerenności narodu określa cele władzy państwowej i znajduje swoją praktyczną realizację poprzez zgodność rozstrzygnięć organów państwowych z oczekiwaniami społecznymi6.

Przeciwieństwem omówionej koncepcji monistycznej stała się także należąca do szkoły amerykańskiej koncepcja pluralistyczna. Ujmuje ona ideę suwerenności w jej funkcjonalnym wymiarze, przez co uznaje ją za wartość względną, zmienną pod wpływem zachodzących zmian. Ujęcie pluralistyczne jest zatem bardziej elastyczne a co za tym idzie lepiej przystające do dzisiejszych realiów, szczególnie w sytuacji wyboru przez państwo samoograniczenia, w celu osiągnięcia większej spójności z globalizującym się światem.

G. Sorensen twierdzi, że w dzisiejszym świecie istnieją różne typy państwowości, charakterystyczne dla różnych form systemu międzynarodowego. Ideę Sorensena ilustruje poniższa tabela7: „Przedwspółczesny” Westfalski „Powspółczesny” Suwerenność prawna, formalna, negatywna faktyczna, wewnętrzna i zewnętrzna, autonomia państwa w systemie międzynarodowym w działaniu, dzielona z aktorami ponadnarodowymi Polityka jednostki, mała instytucjonalizacja poliarchia, silna instytucjonalizacja pluralizm i transnacjonalizm Gospodarka zależna, strukturalna, różnorodna samowystarczalna, związana z narodową gospodarką, brak specjalizacji globalna, określone rodzaje specjalizacji, część gospodarki społeczeństwa dobrobytu Narodowość brak rozwinięta rozwinięta, ale zagrożona rywalizującymi podmiotami stosunków międzynarodowych Strategie współżycia walki i kooperacji walki i kooperacji pokojowe o różnym współczynniku zgodności interesów Środki siłowe siłowe i dyplomatyczne dyplomatyczne Do zebranego już spektrum pojęć należy jeszcze dodać termin współzależności, bez którego nie da się zdefiniować funkcji państwa na arenie międzynarodowej. W uproszczony sposób opisuje ją B. Buzan, określając jako wzrastającą zależność oddziaływujących na siebie różnych subsystemów8. Współzależność pojawia się w różnych wymiarach i może być konsekwencją świadomego wyboru państwa lub też stanem narzuconym, będącym procesem jednowymiarowym czy też jednostronnym. W tym zakresie stan ten będzie opierał się na zależności hierarchicznej lub wielu wzajemnych zależności. To, w jaki sposób rozumiemy współzależność zależy od środowiska międzynarodowego i sytuacji geopolitycznej. Zależność jednego państwa od drugiego można zatem ocenić biorąc pod uwagę ich wzajemne relacje oraz realizowane cele i sytuację międzynarodową, w jakiej oba podmioty funkcjonują. Na tej podstawie w dalszej części niniejszej pracy dokonana zostanie analiza współzależności w relacjach rosyjsko – gruzińskich i wpływ, jaki owe relacje wywierają na suwerenność Republiki Gruzji. Terminem przeciwnym do suwerenności jest podległość. Profesor Antonowicz mówi o niej w następujący sposób: Pojęciem przeciwstawnym suwerenności jest podległość, której nie można utożsamiać z jakimikolwiek zobowiązaniami międzynarodowymi. Jakieś zobowiązania międzynarodowe ma oczywiście każde państwo, ale państwo, zaciągając zobowiązania międzynarodowe, zna ich treść, poza której obrębem jest ono swobodne. Natomiast jednostka geopolityczna podległa innemu państwu lub państwom nie tylko musi uzyskać zgodę na to, co chce przedsięwziąć, ale też może być obarczona obowiązkiem postępowania takiego, jakiego sobie nie życzy9. Tak skonstruowane instrumentarium pozwoli w dalszej części pracy omówić zagadnienie suwerenności Gruzji w odniesieniu do historii państwa a także jego teraźniejszego istnienia. Suwerenność Gruzji na przestrzeni historii Gruzja, jak każde państwo przeżyła wzloty i upadki. Pośród meandrów historii państwa gruzińskiego, suwerenność odnaleźć można zaledwie w kilku momentach jego istnienia. Pierwszy okres suwerenności przypada na wczesne państwo gruzińskie i trwa w zasadzie od momentu pojawienia się w historiografii do pierwszej polowy XIII w., kiedy kraj po najazdach dostał się pod panowanie Mongołów. Suwerenność Gruzja odzyskała dopiero w drugiej połowie XIV w., gdy król Giorgi V Wspaniały rozpoczął odbudowę państwa. Jednak dawnej świetności nie udało się przywrócić już nigdy. Ludność zatraciła poczucie jedności i tożsamości narodowej, co przyczyniło się do rozbicia kraju na szereg małych księstw. Po upadku Bizancjum, zniknęła jedyna zapora przed Turkami. To wydarzenie otwiera okres ciągłego podporządkowania Gruzji wobec Turcji i Persji. Szansa na ponowne odzyskanie suwerenności i zjednoczenie, pojawiła się dopiero w drugiej połowie XVIII w., kiedy w regionie Kaukazu swą obecność zaznaczyła Rosja. W niej właśnie Gruzini postanowili szukać oparcia10. Jak pokazały późniejsze wydarzenia, był to błąd, który kosztował Gruzję utratę jakiejkolwiek niezależności na prawie 200 lat. W 1801 roku słaba Gruzja Wschodnia została wchłonięta przez Imperium Rosyjskie a w 1810 roku przyszła kolej na Gruzję Zachodnią. Od tej pory Gruzja stała się częścią dziedzictwa Romanowów aż do upadku caratu w 1917 roku. Fakt ten można uznać jako wykształcenie statusu podległości wobec Rosji, jednak określenie to wydaje się zbyt oględne dla określenia sytuacji, w której znalazło się państwo gruzińskie. Należy zatem stwierdzić, że doszło do aneksji terytorium gruzińskiego oraz całkowitego podporządkowania wobec władzy na Kremlu. Perturbacje rewolucji 1905 i 1917 oraz pierwszej wojny światowej, doprowadziły w konsekwencji do ogłoszenia przez Radę Narodową Gruzji Aktu Niepodległości (26 maj 1918). Jednak o rzeczywistej niepodległości nie mogło być mowy. Okres traktowany jako niepodległość, nie posiadał nawet statusu pełnej suwerenności, ale stanowił próbę odbudowy państwa. Był to krótki czas, bo już 17 marca 1921 roku11, na skutek ofensywy bolszewickiej, Gruzja ponownie stała się częścią Rosji, tym razem Sowieckiej. Dzień później władze niepodległej Gruzji wraz z korpusem dyplomatycznym i naczelnym dowództwem, udały się na emigrację. Tym samym zapoczątkowany został okres całkowitej zwierzchności Rosji Radzieckiej a później ZSRR, nad Kaukazem. Ten stan rzeczy utrzymał się do 1989 r. Wówczas to na listopadowej sesji Rady Najwyższej Gruzińskiej SRR oceniono traktat pokojowy z 7 maja 1920 r. jako wymuszenie zmiany ustroju. Polityczne skutki traktatu nazwano zaś aneksją12. Dalsza radykalizacja nastrojów opozycji politycznej oraz społeczeństwa spowodowała, że 9 marca 1990 roku Rada Najwyższa Gruzińskiej SRR wypowiedziała umowę z grudnia 1922 roku o utworzeniu ZSRR, co w konsekwencji przyczyniło się do uzyskania możliwości przeprowadzenia demokratycznych wyborów. Odbyły się one 28 października 1990 roku i od tego czasu możemy już mówić o suwerennej Gruzji. Przytoczone powyżej trzy okresy suwerenności państwa gruzińskiego diametralnie różnią się od siebie. Pierwszy z nich przypada na czas, w którym nie mamy jeszcze do czynienia z państwami nowożytnymi, jakie stworzył traktat westfalski z 1648 roku. Pierwszy okres suwerenności wiąże się zatem z koncepcją absolutystyczną, utożsamienia tej wartości z osobą władcy. Drugi okres suwerenności Gruzji przypada na lata 191813 – 192114. W tym czasie mamy już do czynienia z pojęciem suwerenności, ukształtowanym przez Traktat Westfalski. Wówczas ukształtowały się państwa we współczesnym rozumieniu. Suwerenność w tym okresie będzie zatem inaczej niż dotychczas definiowana. Szczególnie, że Gruzja znalazła się w dość dziwnej sytuacji. Udało się jej wyzwolić spod zwierzchności Moskwy, natomiast na podstawie uzgodnień z Niemcami, państwo gruzińskie udostępniło swoje terytorium do transportu sprzętu i ludzi armii niemieckiej, w zamian za obronę przeciw zaborczym zapędom Turcji. Doszło zatem do sytuacji, w której zaraz po odzyskaniu niepodległości, Gruzja zastosowała zasadę samoograniczenia15, nie widząc sposobu na samodzielne utrzymanie statusu niepodległości. Można więc mówić o ograniczonej suwerenności wewnętrznej. Ograniczenie to jednak w żaden sposób nie dotyczy kompetencji państwa w zakresie polityki zagranicznej. Wpuszczenie na własne terytorium dużej ilości obcego wojska, przy panującym chaosie w regionie oraz słabości struktur państwowych spowodowało utratę kontroli nad zajmowanym terytorium. Ten stan rzeczy znalazł swoje odzwierciedlenie choćby w odniesieniu do wydobycia i transportu rudy manganu, stanowiącej ważny element gospodarki gruzińskiej. Sytuacja ta niewiele się zmieniła w okresie późniejszym, kiedy to państwa Ententy wyznaczyły Wielką Brytanię do zabezpieczenia terytorium Gruzji, jako byłego sojusznika Niemiec. Także i w tym przypadku Rząd Republiki nie miał żadnej kontroli nad obcymi wojskami stacjonującymi na jej terytorium. Co więcej, kontyngent brytyjski został wprowadzony pomimo wyraźnego sprzeciwu ministra spraw zagranicznych Gegeczkoriego. Brytyjczycy nie uzyskali zgody na wydobycie, transport i wywóz surowców i dóbr konsumpcyjnych. Pomimo tak trudnej sytuacji, w Gruzji odbyły się wybory. Nowo wybrany parlament pracował nad ustawą zasadniczą, podjął także działania na rzecz reformy ustroju i zasad funkcjonowania państwa. Udało się również zachować integralność terytorialną, choć niektóre terytoria, jak Abchazja, posiadały szeroką autonomię. Ustrój młodej Republiki zapewniał trójpodział władzy, w tym niezawisłość władzy sądowniczej. Okres ten to z jednej strony znacznie ograniczona obecnością obcych wojsk suwerenność, z drugiej jednak obserwować możemy pełną samowładność. Trzeba tu jednak zaznaczyć, iż w tym okresie Gruzja znalazła się w izolacji międzynarodowej z powodu wcześniejszej współpracy z państwem niemieckim. Kraje Ententy nie przyjęły do wiadomości, że traktat z Niemcami miał charakter obronny przed imperialnymi zapędami Turcji oraz miał zagwarantować Gruzji pokojową egzystencję i możliwość suwerennej odbudowy państwowości. W tym przypadku sytuacja Republiki Gruzji przystawała do pluralistycznej koncepcji suwerenności. Jakkolwiek wartość ta była ograniczona, ważne było jej zaistnienie. W okresie drugiej suwerenności, Gruzja musiała zmierzyć się z jeszcze jednym wymaganiem funkcjonowania państwa w systemie międzynarodowym. Aby nawiązać stosunki dyplomatyczne i móc uczestniczyć w życiu międzynarodowym, Gruzja musiała zostać uznana przez społeczność międzynarodową. Tymczasem przez zastosowanie zasady szukania porozumienia z bolszewikami w kwestii suwerenności i niezawisłości krajów kaukaskich, Ententa nie zamierzała podejmować żadnych daleko idących decyzji i działań. W związku z tym pomimo posiadania przez Gruzję samowładności (pełni władzy w zakresie polityki zagranicznej), nie było możliwości pełnego wykorzystania jej na arenie międzynarodowej. Pomimo podejmowanych wysiłków, państwa Ententy wciąż nie uznawały Gruzji. Nie przemawiały argumenty o konieczności nawiązania współpracy z Niemcami w celu zabezpieczenia niepodległości tuż po wojnie. Widząc jednak zanikanie szansy na wygranie wojny domowej w Rosji przez „białych”, kierownicze gremium Ententy – Rada Najwyższa Sprzymierzonych, wydała decyzję o uznaniu państw kaukaskich de facto, zatem niepełnym, tymczasowym i odwołalnym. Niemniej jednak krok ten w zasadniczy sposób wzmocnił Kaukaz (w tym Gruzję), w zakresie statusu prawnomiędzynarodowego. Nie była to jednak ostateczna decyzja ze strony Ententy. Po ostatecznej klęsce gen. Wrangla, dowodzącego siłami „białych”, możliwość zepchnięcia bolszewików z zajętej pozycji stała się nierealna. Rada Najwyższa Sprzymierzonych nie widząc innego wyjścia zdecydowała się na uznanie Republiki Gruzji de iure (pełne, trwałe i nieodwołalne). Był to krok spóźniony, jednak patrząc przez pryzmat prawa międzynarodowego, pozwolił Gruzji na zachowanie podmiotowości prawnomiędzynarodowej pomimo utraty suwerenności. Trzeci okres suwerenności rozpoczął się w Gruzji wraz z rozpadem ZSRR. Tendencje odśrodkowe burzące sowieckie imperium ujawniły się także w Gruzji. Na listopadowej sesji 1989 roku, Rada Najwyższa Gruzińskiej SRR uznała traktat pokojowy z 7 maja 1920 roku za bezprawną aneksję a wkroczenie wojsk bolszewickich na terytorium Gruzji nazwano okupacją. Był to początek wyzwalania się jednej z kaukaskich republik z okowów radzieckiego imperium. 9 marca 1990 roku Rada Najwyższa wypowiedziała umowę z grudnia 1922 roku o utworzeniu ZSRR a już 28 października mogły odbyć się wolne wybory sankcjonujące nowe władze, nowy ustrój oraz nowy okres suwerenności. Od tego czasu Gruzja rozpoczęła budowę państwowości i symboliki państwa. Dokonano zmiany nazwy państwa na Republikę Gruzińską, przywrócono narodowe godło i flagę. Zmieniono także hymn. Na arenie międzynarodowej aktywizacja działań doprowadziła do uznania Gruzji de iure (lipiec 1992), nawiązania stosunków dyplomatycznych z kluczowymi mocarstwami, w tym USA, Niemcami, Wielką Brytanią i Francją a także wstąpienia do ONZ (31 lipca 1992), MFW i Wspólnoty Państw Morza Czarnego. Podobnie, jak w latach dwudziestych, priorytetowym zadaniem nowo ukonstytuowanych władz, stało się stworzenie własnej armii, która byłaby w stanie efektywnie bronić niepodległości i integralności terytorialnej państwa gruzińskiego. Jej namiastką stała się organizacja militarna Mchedrioni. Jednak już w początkach swego istnienia, Gruzja musiała zmierzyć się z rosyjską próbą utrzymania imperium przez władze w Moskwie, w jego dawnych granicach. Rada Najwyższa ZSRR wyznaczyła na 17 marca 1991 referendum w sprawie odnowienia federacji. Młoda Republika odmówiła jednak przystąpienia do niego. Moskwa chcąc utrzymać zwierzchność nad Gruzją, próbowała zablokować dymisję republikańskiego KGB. Ponadto próbowano przeprowadzić rekrutację do sowieckiej armii, jednak w tym przypadku zapowiedź stworzenia Gwardii Narodowej spowodowała brak odzewu ze strony gruzińskich obywateli. Tak wyglądały narodziny państwa gruzińskiego w zupełnie nowych warunkach geopolitycznych. Równie ważnym, jak legitymizacja władzy, elementem państwa, jest terytorium. Pomimo postępującej globalizacji a w jej efekcie postępującego zacierania granic w wielu wymiarach, dzisiejsze państwo nie mogłoby istnieć bez jasno określonych granic, w których żyje ludność oraz działa system administracji. W przypadku Gruzji problem granic jest szczególnie istotny. Już w 1937 roku Abchazja, dawniej przynależąca do Gruzji, uzyskała status republiki związkowej i otrzymała własną konstytucję. Oznaczało to oddzielne traktowanie obu terytoriów w ramach ZSRR. Podział ukształtowany w 1937 roku pogłębił się jeszcze po rozpadzie Związku Radzieckiego. Ponadto we wrześniu 1990 roku Osetia Południowa podjęła decyzję o przekształceniu się z obwodu autonomicznego w Południowo Osetyjską Republikę Sowiecką. Decyzja ta została uchylona w październiku, jednak zaznaczone zostały ambicje niepodległościowe Osetyńców. 10 grudnia 1990 roku parlament ogłosił suwerenność Południowo Osetyjskiej Republiki Demokratycznej i chęć połączenia się z Osetią Północną w niezależną republikę w składzie ZSRR a 20 grudnia odbyły się wybory do Rady Najwyższej. Odpowiedzią władz centralnych w Tbilisi było podjęcie decyzji, z 11 grudnia (przez Gruzińską Radę Najwyższą), o likwidacji autonomii Osetii Południowej, co w konsekwencji doprowadziło do wojny, której następstwem stało się faktyczne oderwanie Osetii od Gruzji, co formalnie nastąpiło 28 listopada 1991 roku. W tle konfliktu gruzińsko – osetyjskiego, Republika Gruzji podjęła kroki w celu ostatecznego zerwania powiązań z ZSRR. 31 marca 1991 roku w Gruzji przeprowadzono referendum, które stawiało kwestię powrotu do stanu z 26 maja 1918 roku – czyli momentu ogłoszenia Aktu Niepodległości. Społeczeństwo niemal jednomyślnie opowiedziało się za suwerennością. W następstwie referendum, 9 kwietnia 1991 roku, parlament Republiki przyjął rezolucję o reaktywowaniu niepodległości, natomiast 14 kwietnia Rada Najwyższa wybrała prezydentem Zwiada Gamsachurdię. Powszechne wybory prezydenckie odbyły się 26 maja. Potwierdziły one pozycję Gamsachurdii, który został ponownie wybrany na urząd prezydenta. Pomimo ukonstytuowania się nowych władz, sytuacja wciąż była niestabilna. Działania nowego prezydenta pogłębiły kryzys i doprowadziły w rezultacie do wojny domowej. Była to okoliczność, która spowodowała utratę legitymizacji przez prezydenta i jego administrację. W konsekwencji doszło do przewrotu i usunięcia Gamsachurdii ze stanowiska. 7 marca 1992 roku jego miejsce zajął Eduard Szewardnadze. Znalazł on kraj w całkowitym chaosie. Abchazja i Osetia Południowa walczyły o oderwanie się od kraju, natomiast w samej Gruzji trwała rywalizacja między dwiema niemal prywatnymi armiami – Gwardią Narodową Kitowaniego16 i Mchedrioni Jeselaniego17, zapewniając ich przywódcom mocną pozycję polityczną. Dodatkowo zrodziły się dwa kolejne ogniska konfliktów wewnętrznych. Władz w Tbilisi nie uznawała Megrelia – rodzinny region byłego prezydenta. Czwartym zaś punktem zapalnym na mapie konfliktów wewnętrznych stała się Adżaria, która w coraz wyraźniejszy sposób manifestowała swą niezależność od Tbilisi. Wiosną 1992 roku parlament w Cchinwali poprosił Dumę FR o włączenie Osetii Południowej w skład Federacji. Latem 1992 roku wybuchła wojna w Abchazji. W czerwcu tego roku wybuchło antyrządowe powstanie w Megrelii. W lipcu Abchazja uchwaliła Deklarację Niepodległości. Chcąc nadać legitymację swoim rządom, Szewardnadze wyznaczył wybory parlamentarne na październik 1992 roku. Legitymację tę uzyskał, jednak niepokojący sygnał nadszedł z południowo – zachodniej prowincji Adżaria. Tam właśnie, rządzący żelazną ręką Asłan Abaszydze18, poprawił wyniki w celu zachowania status quo19. Latem 1993 roku sytuacja terytorialna Gruzji znacznie się pogorszyła. Pokojowa próba zażegnania konfliktu w Megrelii nie powiodła się. Zdecydowano się zatem użyć siły. Dowodzący operacją Tengiz Kitowani zdecydował, że jednocześnie można ponownie przyłączyć Abchazję do macierzy. Wojskom rządowym udało się uchwycić inicjatywę i zdobyć Suchumi. 27 lipca 1993 roku podjęte zostały rokowania, w których rolę mediatora pełnił Borys Jelcyn. W efekcie rozmów, Gruzini wycofali ciężki sprzęt z Suchumi, jednak strona abchaska nie dotrzymała warunków zawieszenia broni i zaraz po wycofaniu się Gruzinów, przejęła miasto. W konsekwencji tych wydarzeń strona abchaska wyparła z prowincji siły rządowe i w rezultacie na trwałe oderwała się od Republiki. Sytuację dodatkowo komplikował powrót z emigracji Zwiada Gamsachurdii, który w czasie trwania walk w Abchazji, swym przybyciem podsycił powstanie w Megrelii. Kraj stanął w obliczu całkowitego rozkładu. Pomimo tak trudnej sytuacji, udało się jednak utrzymać jedność kraju, choć w ograniczonej formie. Abchazja i Osetia Południowa uzyskały faktyczną niezależność od Tbilisi, mając poparcie Rosji, w Megrelii natomiast powstanie trwające do stycznia 1994 roku zostało wreszcie ugaszone. Z kolei Adżaria utrzymała swój status regionu niezależnego od władz centralnych aż do roku 2004, kiedy to na skutek działań podjętych przez Tbilisi Asłan Abaszydze ustąpił i wyjechał z kraju. Integralność terytorialna to jednak jeden z kilku problemów, z jakimi musiała się uporać Republika. Rządzący od 1992 roku Eduard Szewardnadze, choć w początkowym okresie przejawiał chęć do ustabilizowania państwa pod względem wewnętrznym, z czasem jednak tracił kontrolę nad krajem. Rezultatem słabości prezydenta stało się rozprzestrzenienie korupcji i przestępczości oraz całkowite uzależnienie energetyczne od Rosji. Słabość prezydenta przełożyła się bezpośrednio na słabość aparatu administracyjnego a w konsekwencji całego państwa. Wymienione powyżej czynniki wskazują, że suwerenność w okresie rządów prezydentów Gamsachurdii i Szewardnadzego (do 2003 roku) była jedynie iluzoryczna. Słabe wewnętrznie i skorumpowane państwo nie mogło działać sprawnie a co za tym idzie, być w pełni suwerenne wewnętrznie. Kulminacyjnym momentem historii najnowszej Gruzji stały się wybory parlamentarne z listopada 2003 roku. Próba sfałszowania ich wyników w celu utrzymania układu rządzącego doprowadziła do masowych demonstracji, których konsekwencją stał się akt obywatelskiego nieposłuszeństwa Gruzinów oraz zwrócenie uwagi społeczności międzynarodowej na problemy Gruzji. Kumulacja powyższych czynników przyczyniła się do wcześniejszego ustąpienia prezydenta Szewardnadze i ukonstytuowania się nowych władz, które otrzymały legitymację społeczną. Prowadzona przez nowe władze polityka wewnętrzna i zagraniczna doprowadziła do stabilizacji państwa, przywrócenia kontroli władz centralnych nad Adżarią oraz aktywizację na arenie międzynarodowej. Podniosło to w znaczny sposób możliwości podejmowania niezawisłych decyzji i zwiększyło stopień suwerenności, tak wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Powyższe rozważania skłaniają zatem do wniosku, że po wielu trudach, Gruzja zdobyła wreszcie suwerenność w wymiarze odpowiadającym dzisiejszym standardom państwa demokratycznego, kompatybilnego z otaczającym środowiskiem międzynarodowym. Integralność terytorialna a suwerenność Integralność terytorialna jest ważna dla suwerenności państwa z tego powodu, że ludność i terytorium są atrybutami państwa. Jednak dla utrzymania jedności terytorialnej ważne jest, aby ludność miała poczucie wspólnoty, tożsamości, co tworzyć powinny wspólna tradycja, kultura oraz historia. Niemniej jednak oderwanie się danego obszaru od jego głównej części nie powoduje zmniejszenia stopnia suwerenności a jedynie redukcję objętości terytorium zajmowanego przez ludność państwa. Jednak ten punkt widzenia zależy także od środowiska międzynarodowego. W przypadku Gruzji oderwanie się Abchazji oraz Osetii Południowej wiązało się z działaniami Rosji, wspierającej separatyzmy i konflikty wewnętrzne w tym regionie. Celem takiego działania jest utrzymanie przez FR dominującej pozycji na tym obszarze i zabezpieczenie strategicznych interesów. Jednocześnie powoduje osłabienie wewnętrzne państw kaukaskich i trudności w budowie skonsolidowanego i sprawnego aparatu państwowego. W każdym z przypadków tworzenia sytuacji konfliktowej, Rosja wspierała tendencje odśrodkowe w Gruzji. Dodatkowymi czynnikami ułatwiającymi kreowanie sytuacji według własnego uznania, są bazy wojskowe utrzymywane na terytorium Republiki Gruzji. Zatem utrzymujący się konflikt Gruzji z Abchazją i Osetią daje możliwości ingerencji w wewnętrzne sprawy państwa gruzińskiego i stanowi poważne ograniczenie suwerenności tak w jej wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Należy tu również dodać, że oderwanie się danego obszaru od kraju macierzystego może stanowić poważne ograniczenie suwerenności, gdy obszar ten posiada szczególne znaczenie pod względem ekonomicznym lub militarnym. Nieco odrębną kwestią była niezależność Adżarii, czy kroki podjęte przez Megrelię w celu uniezależnienia się od władz centralnych w Tbilisi. Faktycznie bowiem obie prowincje wchodziły w skład Republiki Gruzji. Wpływ na suwerenność uwidocznił się podczas wyborów, w których ludność Adżarii, rządzonej przez Asłana Abaszydze w sposób autorytarny, nie miała możliwości glosowania na innych kandydatów niż pochodzących z obozu władzy. Dodatkowo Adżaria nie respektowała strategicznych decyzji podejmowanych przez centrum i próbowała prowadzić własną politykę zagraniczną. To z kolei miało wpływ na samowładność polityki zagranicznej całej Republiki. Megrelia natomiast poprzez swe konfliktowe dążenie do niezależności od centrum, doprowadziła do sytuacji, w której obywatele prowincji nie byli objęci pełnią praw obywatelskich, gwarantowanych przez konstytucję. Jest to przykład oddziaływania na całowładność a zatem ograniczenia suwerenności części terytorium Republiki w jej kompetencjach wewnętrznych. Można zatem skonstatować, że integralność terytorialna w przypadku Gruzji jest mimo wszystko czynnikiem decydującym o suwerenności Republiki, i jako element wiążący ludność z danym obszarem wynika ze wspólnej kultury, tradycji i historii. Jeszcze jednym istotnym aspektem powodującym, że integralność terytorialna i chęć ponownego włączenia w skład Republiki Abchazji i Osetii Południowej, jest szczególne przywiązanie do jedności gruzińskich elit władzy. Stanowi to zatem zagadnienie o charakterze emocjonalnym a co za tym idzie, szczególnie ważnym. Ponowne zjednoczenie terytorialne Republiki Gruzji urasta więc do rangi interesu strategicznego i powoduje, że władze w Tbilisi nie ustaną w próbach zrealizowania tego postulatu. Rosja w Gruzji W rejonie kaukaskim Rosja jest największym, najsilniejszym i najbardziej wpływowym państwem. Jej obecność na Kaukazie trwa nieprzerwanie od wieku XIX. Spadkobiercą Cesarstwa Rosyjskiego stała się Rosja Radziecka a później ZSRR. Kaukaz stanowiący obszar o szczególnym znaczeniu strategicznym, po rozpadzie ZSRR i wykształceniu się niepodległych Republik, stał się obszarem zdecydowanej polityki Federacji Rosyjskiej. Od drugiej połowy XVIII w. Rosja prowadzi aktywną politykę na Kaukazie. W tym właśnie czasie rozpoczęła się era Rosji w kształtowaniu stosunków w tym regionie świata, także względem Gruzji. Ze względu na stałe zagrożenie ze strony Turcji to z Rosją Gruzja zdecydowała się współpracować, chcąc zabezpieczyć swoją niepodległą egzystencję. Dlatego też podpisany został w 1783 roku traktat z Rosją o przymierzu i protekcji. Jak zostało już wspomniane w poprzednim rozdziale od 1810 roku całe terytorium Gruzji znalazło się pod zwierzchnością Moskwy. Sytuacja ta nie uległa zmianie do 1918 roku. Również okres 1918 – 1921 w historii Gruzji funkcjonuje w cieniu Rosji. Pomimo aktywnego prowadzenia polityki zagranicznej oraz prób podejmowanych w celu odbudowy państwa, cały czas wpływ na wydarzenia w Gruzji miała sytuacja w Rosji. Po upadku caratu i dojściu do władzy bolszewików, rozpoczęła się w Rosji wojna domowa, której obie strony – „czerwoni” i „biali” – nastawione były negatywnie do procesu emancypacji republik wchodzących niegdyś w skład imperium Romanowów. Wraz z zakończeniem wojny domowej i ugruntowaniu swojej pozycji, bolszewicy przystąpili do odbudowy utraconej pozycji państwa rosyjskiego. Również Gruzja po krótkiej wojnie została wchłonięta do budującego się państwa sowieckiego. Lata 1921 – 1990 odznaczały się sterowanymi z Moskwy migracjami ludności i wykorzenianiem tożsamości narodów. Państwo sowieckie podzielono tak, aby w jego strukturze żaden z narodów nie integrował się i nie realizował własnych, choćby w minimalnym stopniu niezależnych od centrum, celów. W ten sposób ugruntowano przez dziesięciolecia dominującą rolę Moskwy, co znalazło bezpośrednie przełożenie w rzeczywistości po rozpadzie ZSRR. Sposobem na utrzymanie kontroli nad przestrzenią postsowiecką i względnej słabości nowych republik, stało się wspieranie separatyzmów. Tego typu działania doskonale się sprawdziły między innymi w konflikcie naddniestrzańskim i gruzińskim. Dzięki wspieraniu separatystycznych dążeń Abchazji, Osetii Południowej oraz Adżarii, przez długie lata udało się Rosji kontrolować obszar dawnej Gruzińskiej SRR. Należy tu wspomnieć, że Rosja udzielała wsparcia wszystkim trzem terytoriom, zarówno politycznie, jak i militarnie. Abchazowie i Osetyńczycy otrzymywali uzbrojenie od oddziałów stacjonujących w Abchazji i Gruzji, zaś przywódca Adżarii Asłan Abaszydze kilkakrotnie odwiedzał Moskwę i rozmawiał z prezydentem i ministrem spraw zagranicznych, niezależnie od Tbilisi. Efektem tak prowadzonej polityki jest bezpośrednie zaangażowanie w procesy zachodzące w poszczególnych krajach. Jeśli idzie o Gruzje, Rosja wielokrotnie bezpośrednio angażowała się w sprawy leżące w wewnętrznych kompetencjach Republiki. Przykładem tego typu działań jest rola mediatora, jaką odegrał prezydent Borys Jelcyn, podczas negocjacji między Tbilisi a Suchumi w lipcu 1993 roku. Również podczas przełomowych wydarzeń po wyborach parlamentarnych, w listopadzie 2003 roku Rosja trzymała rękę na pulsie. To między innymi po rozmowie z szefem rosyjskiej dyplomacji Siergiejem Iwanowem, prezydent Szewardnadze ustąpił ze stanowiska kończąc konflikt wewnętrzny. W parze z dominacją polityczną Rosji w regionie kaukaskim idzie także dominacja ekonomiczna. Podstawą tej dominacji jest uzależnienie poszczególnych państw od dostaw surowców energetycznych oraz energii elektrycznej. Gruzja uzależniona jest od dostaw rosyjskiego gazu i właśnie energii elektrycznej. Rosja jest też największym partnerem gospodarczym Gruzji. Nowa ekipa pod wodzą Micheila Saakaszwilego zacieśnia wciąż związki ekonomiczne z Rosją20, nie zapominając jednakże o współpracy z Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi21. W ostatnim czasie Gruzja pokazała, że potrafi prowadzić politykę gospodarczą w niezależny od Rosji sposób. 26 maja 2005 roku rozpoczął działalność ropociąg Baku – Tbilisi – Ceyhan, który stanowi poważny cios dla rosyjskiego transportu ropy w rejonie Kaukazu22. Równie ważnym czynnikiem jest rosyjska obecność militarna na Kaukazie. W Gruzji Rosja dysponuje bazami w okolicach Batumi, w rejonie Waziani. Ponadto Poti jest bazą okrętów Floty Czarnomorskiej a w związku z konfliktami z Abchazją i Osetią Południową, Rosjanie posiadają misje obserwacyjne w Abchazji, Osetii Południowej i Gurii23. Fakt posiadania na swym terytorium obcych wojsk negatywnie wpływa na politykę bezpieczeństwa Gruzji, ponadto daje Moskwie możliwość aktywnego udziału w konfliktach między Gruzją a zbuntowanymi prowincjami. Pomimo wielokrotnych apeli prezydenta Szewardnadze, Rosja nie zgodziła się na wycofanie swych wojsk. Przełom miał stanowić szczyt OBWE w Stambule, gdzie Federacja Rosyjska po raz pierwszy zadeklarowała możliwość spełnienia postulatów Republiki Gruzji. Jednak pomimo złożonej w listopadzie 1999 roku deklaracji (Rosja zobowiązała się do wycofania z dwóch spośród czterech baz wojskowych na terytorium Gruzji), Moskwa nic w tym kierunku nie uczyniła. Dopiero w ostatnich miesiącach wyjątkowo ostre żądania oraz groźby zablokowania baz skłoniły Rosję do negocjacji dwustronnych. W efekcie intensywnych rokowań, Moskwa zgodziła się na wycofanie z Batumi i Achalkalaki do 1 stycznia 2008 roku. Jak już wcześniej wspomniałem, rosyjska obecność militarna w zdecydowany sposób wywierała presję na władze w Tbilisi i umożliwiła Rosji sterowanie konfliktami Gruzji z Abchazją i Osetią Południową. Powyższe czynniki wskazują, że poprzez swą pozycję i rodzaj prowadzonej polityki, Federacja Rosyjska kreuje uwarunkowania w najbliższej przestrzeni międzynarodowej a także wewnątrz państwa gruzińskiego. Wybory parlamentarne 2003 – nadzieja na nowe państwo Wybory parlamentarne w Gruzji, które odbyły się 2 listopada 2003 r., traktowane były przede wszystkim jako test dla rządzącej administracji prezydenta Szewardnadze. Był to jednak test z demokracji oraz sprawności struktur państwowych, którego rządzący nie zdali. Dla obywateli Gruzji natomiast był to moment, który miał zadecydować o tym, czy ich kraj wciąż pozostanie słaby, niespójny wewnętrznie, skorumpowany i uzależniony od Rosji. Wydaje się, że rozstrzygnięcie tych kwestii nie nastąpiło. Powstał jedynie zalążek gruntownych zmian, które mają nadejść. Rozstrzygnięcie wyborów i w jego następstwie zamach stanu, pokazał z jednej strony niewydolność budowanego przez prezydenta Szewardnadze systemu państwowego, z drugiej zaś, olbrzymią motywację społeczeństwa gruzińskiego do zmiany ówczesnego status quo. Demonstracje przeciwko prezydentowi, będące następstwem sfałszowanych wyborów, stały się także manifestacją chęci budowy silnego państwa, które mogłoby w suwerenny sposób sprostać wyzwaniom dzisiejszego świata. Ostatnie lata prezydentury Eduarda Szewardnadze to przyzwolenie na korupcję, słabość organów wewnętrznych oraz brak koncepcji przywrócenia jedności państwa. W polityce międzynarodowej z kolei, jest to okres odwrotu od odważnej prozachodniej orientacji, mogącej w przyszłości doprowadzić do faktycznego uniezależnienia się od Rosji i wyprowadzenia jej wojsk z terytorium Gruzji. To właśnie te czynniki spowodowały wzrost radykalnych nastrojów społecznych a wybory parlamentarne stały się zapalnikiem uaktywniającym naród w jego dążeniach do budowy silnego i zjednoczonego państwa. Tym samym Gruzja stała się prekursorem wyboru nowej drogi wśród państw kaukaskich i to jak rozwinie się w niej sytuacja może dać nadzieję i siłę sąsiadom – Armenii i Azerbejdżanowi – na dokonanie podobnego wyboru i w rezultacie stworzenia suwerennych państw. Jeżeli natomiast i tym razem gruzińskie nadzieje nie zostaną przełożone na praktyczne dokonania, sytuacja w regionie pozostanie bez zmian. Czy Gruzja jest państwem w pełni suwerennym? Aby rzeczywiście ustalić, czy dzisiejsza Gruzja jest państwem w pełni suwerennym, zebrane do tej pory argumenty podzielić należy na dwie części. Jednak ani argumenty negujące twierdzenie zawarte w tezie, ani te pozytywnie weryfikujące tezę nie są jednoznaczne. Niemal każdy z aspektów choćby w części przemawia zarówno za postawioną tezą, jak i przeciw niej. Rozgraniczenie jest zatem nie do końca możliwe, ponieważ granica między obiema stronami jest płynna. Niemniej jednak uwzględnienie jej jest konieczne dla uporządkowania poniższych rozważań. Pierwszym czynnikiem negującym tezę jest sytuacja terytorialna. Pomimo odzyskania przez rząd w Tbilisi kontroli nad Adżarią, wciąż nierozwiązane pozostają konflikty Gruzji z Abchazją i Osetią Południową. Co więcej konflikty te nie mają stałego natężenia i co jakiś czas dochodzi do ich zaostrzenia. W 2004 kilkakrotnie dochodziło do wymiany ognia między stronami na granicy gruzińsko – osetyjskiej. Powoduje to, że Tbilisi jest zmuszona do przeznaczania dużej ilości środków na uregulowanie obu konfliktów. W rezultacie stanowi to czynnik destabilizujący sytuację wewnętrzną Gruzji i przyczynia się do spadku popa

Bibliografia

1.Wojciech Materski (2000): Historia państw świata w XX wieku. Gruzja, WYDAWNICTWO TRIO, Warszawa

2.Popularna Encyklopedia Powszechna. Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 2002, T. 11.

3.Lech Antonowicz (2000): Podręcznik prawa międzynarodowego, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa.

4.Konstanty Adam Wojtaszczyk (1998): Współczesne systemy polityczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Wydanie trzecie poprawione, Warszawa.

5.Teresa Łoś – Nowak (2000): Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

6.Arkadiusz Sycz Suwerenność – ujęcie teoretyczne i praktyczne. Rubikon, nr 1, (5)/1999. http://venus.ci.uw.edu.pl/~rubikon/Nr5/sycz.htm

7.Rynki Zagraniczne. Dziennik Gospodarczy, nr 110 z dnia 11 – 13 IX 2004. http://www.rynki.sm.pl/archiwum/nr110.htm

8.Ośrodek Studiów Wschodnich Komentarze, 13 stycznia 2005. http://uxa.osw.waw.pl/pub/koment/2005/01/050113.htm

9.Andrzej Kublik AP, Kaspijska ropa płynie w świat. http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,52981,2731676.html

10.Magda Nowakowska-Korinteli, Tbilisi, Wojciech Jagielski 03-02-2005. http://serwisy.gazeta.pl/swiat/1,50221,2527003.html

——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–