Karol Kłodziński, Prawie kompleksowe opracowanie biogramów badaczy starożytności (o książce: Geschichte der Altertumswissenschaften. Biographisches Lexikon)

Geschichte der Altertumswissenschaften. Biographisches Lexikon, red. Peter Kuhlmann, Helmuth Schneider, Stuttgart 2012, ss. 738 (Der Neue Pauly. Supplemente Band 6)

Na początku XX wieku John Edwin Sandys jako pierwszy opublikował obszerne trzytomowe opracowanie poświęcone historii badań naukowych nad starożytnością¹. Od czasu ukazania się dzieł brytyjskiego uczonego światowa literatura przedmiotu wzbogaciła się o liczne nowe prace dotyczące tej problematyki². Spośród nich cel zaprezentowania biografii naukowych badaczy świata starożytnego realizuje zaledwie kilka studiów, głównie o charakterze encyklopedycznym, w których zasadniczo nie uwzględniano bardziej współczesnych uczonych oraz ich dorobku³. Najnowszą tego typu publikacją, a zarazem najobszerniejszą, bo obejmującą biogramy ponad siedmiuset uczonych od XIV do XX wieku⁴, jest recenzowany leksykon biograficzny nauk o starożytności, wydany pod redakcją Petera Kuhlmanna (profesora filologii klasycznej na Uniwersytecie w Getyndze) i Helmutha Schneidera (profesora historii starożytnej na Uniwersytecie w Kassel) jako szósty suplement w prestiżowej serii Der Neue Pauly.

Studium to stanowiące szeroko zakrojone przedsięwzięcie nie tylko naukowe, ale również organizacyjne i wydawnicze (ponad dwustu pięćdziesięciu autorów haseł, siedmiu redaktorów dziedzinowych oraz jedenastu tłumaczy), prezentuje biografie oraz dorobek naukowy wielu badaczy świata starożytnego, żyjących w czasach od późnego średniowiecza do ubiegłego wieku. W leksykonie można zatem przeczytać nie tylko o sylwetkach wielu humanistów, filozofów, kolekcjonerów czy renesansowych antykwarystów (takich jak Pirro Ligorio), ale także historyków starożytności, filologów klasycznych, historyków prawa, archeologów, socjologów, religioznawców, historyków sztuki, epigrafików, numizmatyków, papirologów, egiptologów, specjalistów od starożytnego Bliskiego Wschodu czy antropologów. Swym zakresem Biographisches Lexikon obejmuje tym samym życiorysy przedstawicieli całej szeroko rozumianej Altertumswissenschaft, także tych, co warte szczególnej uwagi i pochwały, bliskich naszej współczesności, np. Waltera Edera (1941-2009), Ernsta Badiana (1925-2011) czy Géza Alföldy’ego (1935-2011).

W swej zasadniczej części omawiana praca składa się kolejno z listy osób zaangażowanych w powstanie leksykonu (tj. autorów poszczególnych haseł oraz tłumaczy haseł pisanych pierwotnie w języku innym niż niemiecki), następnie zaś z przedmowy zawierającej podstawowe założenia i kryteria pracy, z syntetycznego szkicu na temat historii nauk nad starożytnością od czasów Petrarki do XX wieku, z wykazu skrótów, chronologicznego zestawienia prezentowanych badaczy antyku od Loenzio Pilato (?-1366) do Nicole Loraux (1943-2003), z objaśnień dotyczących transkrypcji liter greckich, wreszcie zaś z właściwych biogramów oraz bardzo pożytecznego indeksu osobowego.

Merytoryczne odniesienie się do treści ponad siedmiuset haseł uważam za zadanie karkołomne, dlatego ograniczę się do stwierdzenia, że obowiązująca w zasadzie w całym tomie metoda konstruowania poszczególnych haseł wydaje się nie tylko właściwa, lecz także wyjątkowo czytelna, logiczna i użyteczna. Każde z haseł uwzględnia bowiem po pierwsze podstawowe informacje faktograficzne na temat danego uczonego, jego pracy zawodowej i dokonań naukowych, po drugie zaś wymienia jego najważniejsze prace oraz zawiera cenne wskazówki bibliograficzne. W swych analizach skupię się jedynie nad samą koncepcją tego ambitnego przedsięwzięcia oraz sposobem doboru ponad siedmiuset przedstawionych w leksykonie uczonych. Z oczywistych względów (znaczenie ma tu przede wszystkim ograniczony rozmiar tomu) redaktorzy musieli przyjąć określone kryteria decydujące o wyborze tych kilkuset osób. Nie sposób przecież przedstawić sylwetki wszystkich ważnych dla nauk o starożytności badaczy, o czym zresztą sami redaktorzy piszą wprost w przedmowie (s. XIII). Kogo zatem ująć, a kogo pominąć?

Jeśli chodzi o aspekt chronologiczny, to Biographisches Lexikon wprawdzie obejmuje sylwetki uczonych od XIV do XX wieku, lecz ponad połowa zawartych w nim artykułów została poświęcona badaczom starożytności żyjącym w dwóch ostatnich stuleciach. Tak ustalona proporcja ma swoje uzasadnienie, gdyż właśnie w tym czasie kształtowała się uniwersytecka pozycja nauk o starożytności, które stopniowo ulegały przedmiotowej specjalizacji. Jednym z przejawów tego procesu było tworzenie na uniwersytetach osobnych katedr i instytutów: filologii klasycznej, historii starożytnej, archeologii klasycznej, egiptologii czy orientalistyki. Redaktorzy tomu, mając na uwadze tę dysproporcję w strukturze pracy, nie zdecydowali się jednak na ujęcie w niej biogramów wciąż żyjących wybitnych badaczy, takich jak Werner Eck czy Fergus Millar, którzy – jak się wydaje – niejednokrotnie mieli o wiele większy wpływ na rozwój badań nad starożytnością niż niektórzy zaprezentowani w pracy uczeni. Przyjętą w omawianej pracy zasadę przybliżania współczesnemu czytelnikowi naukowego dorobku badaczy z mniej lub bardziej odległej przeszłości uznać jednak wypada za uzasadnioną i przekonującą praktykę.

Innym bardziej kontrowersyjnym kryterium, o którym należy powiedzieć, jest kryterium geograficzne. Podstawowe założenie w tym względzie, zadeklarowane przez redaktorów w przedmowie (s. XIII), dotyczy takiego ujęcia tematu, które w równy sposób traktowałoby zarówno nauki o starożytności w Niemczech, jak i w innych europejskich krajach oraz w USA. Tym samym w encyklopedii biograficznej miała zostać zrealizowana koncepcja – umfassendes internationales Arbeitsinstrument zur Geschichte der Altertumswissenschaften. Choć, co wydaje się dość oczywiste, w leksykonie przeważają hasła poświęcone niemieckim badaczom starożytności, niemniej jednak została w nim również zaprezentowana spora liczba uczonych włoskich, francuskich, austriackich, angielskich, amerykańskich czy greckich. Uderzający jest jednak brak badaczy starożytności pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej. Wśród uczonych ujętych w leksykonie z pewnością powinni znaleźć się tacy wybitni naukowcy, jak filolog klasyczny Tadeusz Zieliński (1859-1944) (wspomniany w recenzowanej pracy jedynie jako nauczyciel Michaiła Iwanowitscha Rostovtzeffa, col. 1083) czy historycy prawa rzymskiego Adolf Berger (1882-1962) i Rafał Taubenschlag (1881–1958). Ich wpływ na rozwój międzynarodowych nauk o starożytności wydaje się niepodważalny⁵. Zadeklarowany w przedmowiemiędzynarodowy charakter biograficznego opracowania, choć najzupełniej zasadny, nie został zatem w pełni zrealizowany. Ambicją autorów tego typu kompleksowego leksykonu o międzynarodowym charakterze powinno być bowiem przekazanie wiedzy nie tylko o dobrze znanych i szeroko opisywanych wybitnych badaczach czasów antycznych, jak Edward Gibbon czy Theodor Mommsen, ale również o uczonych nie mniej ważnych, lecz słabo obecnych w literaturze przedmiotu. Wydaje się, że cel ten mógłby zostać osiągnięty, gdyby przy opracowywaniu idei oraz koncepcji tomu pracowała jeszcze większa, a przede wszystkim międzynarodowa grupa redaktorów.

Mimo przedstawionych wyżej kilku wątpliwości należy przyznać, że recenzowany Biographisches Lexikon jest z pewnością dziełem wybitnym i potrzebnym. Po raz pierwszy w historii nauki czytelnik otrzymuje tak imponujące, bo obejmujące ponad siedemset biogramów uczonych, kompendium naukowe, które w dużym stopniu daje odpowiedź na pytanie: Who was who in classical studies?

Karol Kłodziński, mgr – historyk starożytności, Zakład Historii Starożytnej Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Bibliografia

Aspects of Nineteenth-Century British Classical Scholarship, red. H.D. Jocelyn, Liverpool 1996 (Liverpool Classical Papers 5).

Biographical dictionary of North American classicists, red. W.W. Briggs, Greenwood 1994.

Christ K., Von Gibbon zu Rostovtzeff. Leben und Werk führender Althistoriker der Neuzeit, Darmstadt 1972.

Classical Scholarship. A biographical Encyclopedia, red. W.W. Briggs, W.M. Calder III, New York-London 1990.

Cosenza E., Biographical and bibliographical dictionary of the Italian humanists and of the world of classical scholarship in Italy, 1300-1800, t. I-VI, Boston 1962-1967.

Dictionary of British Classicists, red. R.B. Todd, Bristol 2004.

Eckstein F.A., Nomenclator philologorum, Leipzig 1871.

M. M. Fryde, Adolf Berger 1882-1962, “Polish Review” 7, nr 3, 1963, s. 1-12.

Gillmeister A., The Point of View. Tadeusz Zieliński on Ancient Religions, Warszawa 2013 (Akme. Studia Historica 11/2013).

Klassiker der Geschichtswissenschaft. T. 1: Von Edward Gibbon bis Marc Bloch, red. L. Raphael, München 2006.

Medwid L.M., The makers of classical archaeology: a reference work, New York 2000.

Pfeiffer R., History of classical scholarship from the beginnings to the end of the Hellenistic Age, Oxford 1968.

Pfeiffer R., History of classical scholarship from 1300 to 1850, Oxford 1976.

Pfeiffer R., Die Klassische Philologie von Petrarca bis Mommsen, München 1982.

Pökel W., Philologisches Schriftsteller-Lexikon, Leipzig 1882.

Sandys J.E., A History of Classical Scholarship from the Sixth Century B.C. to the Present Day, t. I-III, Cambridge 1903-1908.

Sichtermann H., Kulturgeschichte der Klassischen Archäologie, München 1996.

Osuchowski W., In memoriam Raphael Taubenschlag (1881-1958), “The Journal of Juristic Papyrology” 13, 1961, s. 7-15.

Wilamowitz-Moellendorff U., Geschichte der Philologie, Leipzig-Berlin 1921.