Lidia Frejlich-Kwiatkowska: „Dzwon pisaną księgą dziejów naszych”. Komemoratywna funkcja dzwonów.

Dzwony od momentu rozpowszechnienia się na Zachodzie chrześcijańskim, czyli od ok. 800 r.¹ dostarczały słuchaczom konkretnych informacji o porze dnia, (…) o powstałym nagle zagrożeniu², porządkowały życie religijne parafian³ według godzin liturgii i modlitwy⁴. Dzwonnicy używali odpowiednich rytmów, a okoliczni mieszkańcy znali je i orientowali się, z jakiego powodu dzwonią⁵.Inną funkcją z założenia przyjmowaną przez fundatorów i całą społeczność⁶ była apotropaiczna, same dzwony o tym mówią w napisach na nich umieszczanych: łamię pioruny⁷, burze uspokajam, oddalam zarazę – „morowe powietrze”⁸. Wierzono, że podczas dzwonienia znikają demony zamieszkujące powietrze, które są odpowiedzialne za rozprzestrzenienie się zarazy, epidemii, za inwazje insektów, gwałtowne burze, powodzie⁹.

Obok powyższych funkcji dzwonów dla wszystkich jasne i czytelne były również te, które spełniały za pomocą tylko dźwięku, np. o czym czytamy w inskrypcji: zdobię święta. Ale nadawano im również takie, któresą znane tylko dzięki inskrypcjom¹⁰. Taką funkcją jest np. wotywna¹¹, gdy dzwon powstawał jako pamiątka jakiegoś ważnego dla fundatora wydarzenia, lub jako wyraz prośby lub podzięki¹². Wówczas umieszczano napisy typu: Wotum wdzięczności Panu Bogu za ocalenie Ojczyzny¹³. Innym powodem fundowania dzwonów były rocznice wydarzeń lokalnych: Z okazji erygowania parafii¹⁴. Dzwony też oznajmiały¹⁵, np. to, że Będę dzwonił na chwałę Bożą i wzywał do modlitwy za dusze Polek i Polaków, zamordowanych przez naszych wrogów czasie okrutnej wojny światowej w latach 1939-1945¹⁶. Napisy świadczą, że dzwony pełniły również rolę upamiętniającą, np. wielkie wydarzenia kościelne¹⁷: W 960-letnią rocznicę śmierci Męczennika Św. Wojciecha, Patrona Polski¹⁸.

Funkcję upamiętniającą pełniły również tzw. dzwony historyczne, albo jak je nazwał ich twórca – rzeźbiarz Aleksander Borawski¹⁹, Dzwony Polskie, poświęcone dziejom Ziemi ojczystej²⁰, które powstawały na fali działań mających na celu upamiętnienie okresu zaborów i odzyskania przez Polskę niepodległości. O potrzebie powstania dzwonów, które szatą plastyczną i napisami miały nawiązywać do wydarzeń polskich okresu niewoli, Borawski pisał: ani jednego dziejowego tematu na dzwonach nie posiadamy²¹. Miały to więc być pierwsze u nas tego typu dzwony, chociaż takie powstawały już wcześniej, np. Dzwon Wolności znajduje, który się np. w filadelfijskiej Independence Hall (il. 1). Według tradycji miał dzwonić, gdy Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych 4 VII 1776 r. Swoją nazwę więc zyskał przez to, że oddzwonił ogłoszenie niepodległości. Borawskiego bezpośrednio zainspirowały współczesne mu wydarzenia dotyczące innego dzwonu: Na jednej z wysokich wież starożytnego zamku Rovereto, we Włoszech, zawieszono obecnie olbrzymi dzwon (…) ku upamiętnieniu wydarzeń wojny światowej 1914-1920 r.. Artysta swoim dzwonom chciał nadać podobną funkcję: Przeznaczony on jest do codziennego dzwonienia, przez 1 minutę, wieczorem po Angelusie, w dziękczynieniu Bogu, na chwałę wszystkim narodom, które stanęły w obronie prawa i sprawiedliwości – do wydzwaniania, w ciągu 5 minut, czci poległym²².

W 1925 r. wykonał Borawski modele czterech dzwonów: Dzwonu Niewoli 1772-1918 (il. 2), który był poświęcony wielkim Duchom Narodu, Dzwonu Poległych w walkach o niepodległość (il. 3) 1914-1920, Dzwonu Odrodzenia (il. 4), który powstał na pamiątkę łask Opatrzności i wywalczenia wolności w roku 1920 oraz największego Dzwonu Wyzwolenia, który to właśnie był nazywany również Dzwonem Wolności, miał on upamiętnić okres obrony honoru polskiego i walk o niepodległość 1768-1920²³(il. 5 i 6). Dzwony te w marcu 1939 r. zostały wysłane na Wystawę Światową do Nowego Jorku. Wybuch wojny przeszkodził im w powrocie do warsztatu, a po wojnie zaginęły²⁴. Borawski nadał im bogatą oprawę plastyczną, płaskorzeźby pokrywały szczelnie całą ich powierzchnię. Ukazywały postacie patronów, świętych Polski i wybitnych osobistości, sceny z historii Polski oraz alegorie. Włączane zostały również napisy, często były to strofy patriotycznych wierszy poetów polskich. Aby te dzwony powstały rzeźbiarz nawiązał współpracę z ludwisarnią braci Felczyńskich w Przemyślu, zostały odlane z okazji jubileuszu odlewni²⁵, (il 7)w związku z tym postarano się, aby jakość odlewu oraz dźwięk tych instrumentów były wizytówką firmy²⁶. Bardzo trudno jest uzyskać piękny ton tak bogato zdobionego dzwonu, gdyż jak zostało napisane w druku reklamowym firmy Felczyńskich: zbyt bogata ornamentyka na dzwonach i zbytnia ilość napisów na tychże wpływa na głos dzwonów ujemnie²⁷.

W czasie gdy powstawały te dzwony ustały już intensywne dyskusje na temat kształtu sztuki polskiej, które trwały w środowiskach twórczych od ok. 1915 do ok. 1922. Wśród polskich artystów nikt nie miał wątpliwości,co do potrzeby tworzenia dzieł sztuki zaangażowanej, gdyż wszystkich i konserwatystów jak i nowocześników łączyła neoromantyczna wiara w niezbędność sztuki, w jej wyjątkowa rolę w procesie kształtowania człowieka, dopełnienia jego społecznej i indywidualnej historii²⁸.Taka sztuka w oczekiwaniu jej twórców miała być wizytówką nowoczesnego państwa o silnej narodowej tradycji²⁹. O jej roli w życiu narodu Tadeusz Pini wówczas pisał: staje się wiernym i wytrwałym uczestnikiem doli i niedoli narodu: towarzyszy jego marnym niewolniczym radościom, płacze z nimi w chwilach nieszczęść, idzie etapami na Sybir lub w szkółce wiejskiej duma o przeszłości, walczy na polach bitew lub otacza aureolą szubienicę męczenników. To znowu z towarzysza przekształca się w nauczyciela, przypomina straszne skutki prywaty i tryumfy bohaterstwa, przekazuje ohydę zdrady i piękno poświęcenia, przedstawia wszystkie tragedie ojców naszych, pociesza i gromi³⁰.

Dylemat formy sztuki narodowej próbowano rozwiązywaćnawiązaniem do tradycji ludowej³¹, co miałopomóc zorganizować całe społeczeństwo w naród, ponieważ transformacja kultury niskiej w wysoką mogła po raz pierwszy w historii kultury podnieść rangę mas. Kultura mas postrzegana była jako indywidualna, unikalna, wyrażająca ducha narodu. Jako że poddawała się przekształceniu w wysoką kulturę narodową, mogła przeniknąć do wszystkich klas i warstw społeczeństwa³², miała więc mieć siłę zjednoczenia wszystkich rodaków w państwo-naród dając im poczucie braterstwa, łącząc sztukę nowoczesną z tradycją lokalną.Ale trzeba tu zaznaczyć, że takie działania wpisywały się w ogólnoeuropejską tendencję sztuki nowoczesnej. Powszechnie wówczas szukano natchnienia na obszarach, jak to wówczas nazywano, „sztuki innej”³³, ale faktem pozostaje, że u nas zaważyły jeszcze inne wspomniane tu wyżej czynniki. Łączono zatem walory sztuki ludowej nowocześnie, choć nie awangardowo, z odpowiednio dostosowaną „treścią polską”³⁴. Sztuka narodowa miała ponadto wyrażać temperament polski, niepowtarzalny charakter narodowy³⁵, a pośród jego podstawowych cech wymienia się powagę, dążenie do wyrażania takich uczuć jak cierpienie, strach, ból (zawsze pozbawione dekadencji), które często uzyskuje się dzięki gwałtowności ruchu i bogactwu form³⁶.

Ale styl narodowy to nie tylko nawiązywanie do form i motywów sztuki ludowej oraz wprowadzanie tematówzaczerpniętych z historii Polski³⁷, to również wykorzystanie tradycyjnych form wytwórczości przy tworzeniu nowoczesnych dzieł³⁸. Borawski był tego do końca świadomym, gdyż uzasadniając powstanie dzwonów historycznych pisał, że dzwon jest przedmiotem wyjątkowym: głośny i żyjący jestbardzo szanowany, a w Polsce wprost wysoce czczonym³⁹. W powszechnym odbiorze dźwięk dzwonu jest szczególny: podczas uroczystościjego głos potęguje radość publiczną, a nieszczęśliwym zdarzeniom więcej okropności dodaje⁴⁰. W swoich publikowanych tekstach Borawski podaje jeszcze inne motywy usprawiedliwiające, jak to określił: bezpośrednie zbliżenie się moje do wypowiedzeń plastycznych na dzwonach⁴¹: To „dźwięk” dzwonu i „wyraz” na dzwonie, razem wzięte, mogą stanowić o tej sile sugestyjnej, która jest nam niezbędną do wzlotu ku najwyższym ideałom⁴², w innym miejscu pisze o tym wyraźniej: wypada dać nowo odlewanym dzwonom te wartości, które je zrównają z pisaną księgą dziejów naszych z obrazami i rzeźbami poświęconymi historii ojczystej⁴³.

W celu upamiętnieniawznoszono zawsze pomniki, które jednak były dziełami rzeźbiarskimi, architektonicznymi, lubarchitektoniczno–rzeźbiarskimi⁴⁴. Stawiano je dla uczczenia ważnego wydarzenia, czy utrwalenia pamięci zmarłego⁴⁵, mając na celu przekazanie czasom przyszłym pamięci wielkiego człowieka lub pięknego czynu⁴⁶ – tak wówczas rozumiano termin „pomnik”, dodajmy jeszcze, że miało to być dzieło sztuki o monumentalnym wyrazie⁴⁷. Borawski musiał pojmować swoje dzwony jako pomniki, skoro instrumenty te, przeważnie nie oglądane przez ludzi, którzy na co dzień je słuchają – w tym wypadku miały być faktycznie oglądane, a sposób obmyślił sam artysta: a gdy nowe dzwony Zmartwychwstałej Polski znajdą się na dzwonnicach z udogodnionym do nich dostępem, gdy w odpowiednich reprodukcjach całości i fragmentów trafią do muzeów, szkół, koszar i do domów szerokiego ogółu jako pamiątki; jako figura życia, jako relikwie narodowe – wtedy – dobrze pojęty ukochany dzwon, odzywając się będzie prawdziwym śpiewem naszej duszy katolickiej – polskiej⁴⁸, obraz rzeźbiarski, któryby przez nasz wzrok do serca wpadał, czyniąc je jeszcze wrażliwszym i ponętniejszym, gdy dzwon się odzywa⁴⁹.

W innym uzasadnieniu idei stworzenia dzwonów historycznychAleksander Borawski przytoczył jeszcze jeden argument: Trzeba się liczyć także i z tem, że Ojczyzna nasza, z zalewu wrogów ocalona domagała się z a d o k u m e n t o w a n i a c i e n i o m [podr.. LKF] poległych bohaterów w ostatnich walkach o wolność Polski – wdzięcznych uczuć narodu, w sposób jakiś niezwykły, mówiący, niezniszczalny⁵⁰. W dalszym fragmencie tego tekstu dopowiada: I stanie się, że porozumienie się nasze ze światem pozagrobowym, z duchami tych, którzy nie pozwalali nam upaść i zmarnieć – z duszą ojców i matek naszych, których jesteśmy czułymi potomkami – za pośrednictwem dzwonów im poświeconych – będzie miało urok prawdziwie głęboki; a głos serdeczny, wdzięcznych uczuć za nasze Odrodzenie⁵¹. W słowach tych Borawski dał wyraz tradycyjnemu przekonaniu, że dźwięk dzwonu przekracza granicę pomiędzy naszym, a nadprzyrodzonym światem. Aby to w pełni zrozumieć przyjrzyjmy się, jakie funkcje nadawano dzwonom na każdym etapie przejścia człowieka z tego świata do życia wiecznego⁵².

W Polsce na wsiach wierzono, że dźwięk dzwonka przyspiesza skonanie⁵³ i daje ulgę w tym ostatnim momencie życia. Gdy śmierć nie przychodziła, a konający bardzo się męczył posyłano kogoś z rodziny, by poruszył sygnaturką⁵⁴. Istniały na przykościelnych cmentarzach nawet tzw. dzwony konających, których głos w potrzebie miał pomóc duszy chrześcijańskiej w opuszczeniu ciała i w doprowadzeniu jej przed sąd Najwyższego⁵⁵. Dźwięk dzwonka z wiejskich kapliczek bez względu na porę dnia był zwiastunem śmierci mieszkańca wsi⁵⁶. W miastach, gdy kościół był blisko cmentarza dzwoniono podczas pogrzebów specyficznym dzwonieniem na jednej stronie płaszcza, częstouderzając tyle razy, ile lat żył zmarły⁵⁷. Gdy cmentarz był oddalony od kościoła dzwonnik przestawał dzwonić dopiero wtedy, gdy kondukt opuścił granicę wsi, wówczas odzywał się głos sygnaturki w kaplicy cmentarnej. Mówiono wówczas, że wiejski dzwon „żegna” zmarłego, a cmentarny go „wita”⁵⁸. Takie dzwonienie było związane z przekonaniem, że teren objęty jego dźwiękiem jest terenem bezpiecznym, a przecież ci, którzy zetknęli się ze śmiercią narażeni byli na pojawienie się rytualnej nieczystości, jako skutku wtargnięcia do świata śmiertelników elementów należących do zaświatów⁵⁹. Rytualny hałas to stały element obrzędów przejścia, jakim jest również pogrzeb, mający przecież na celu wykluczyć zmarłego ze społeczności żyjących i przeprowadzić go do innego świata⁶⁰. Osoby prywatne fundowały również dzwony, aby uczcić śmierć niedawno zmarłego krewnego⁶¹, i w ten sposób stawały się one w pewnym sensie wybitnymi pomnikami komemoracyjnymi⁶².

Istnieje również tradycyjne przekonanie, że podobną rolę odgrywają dzwony podczas modlitwy, gdyż nie tylkopomagają wiernym skupić się⁶³, ale niosą dźwiękiem słowa modlitwy.Potwierdza to zwyczaj dzwonienia podczas całej procesji Bożego Ciała⁶⁴, czy rezurekcyjnej, ale również podczas odmawiania modlitwy Anioł Pański⁶⁵. W tym przypadku dzwoniono czasami jeszcze w inny sposób – robiono dwie przerwy uzasadnione podziałem pacierza na trzy części⁶⁶. Jan Pocek dając wyraz przekonaniom tradycyjnym często mówił, że dzwony odzywają się w chwili modlitewnego otwarcia granicy między światem ludzkim i boskim. Służą uniesieniu – myśli słów modlitwy i serca – ku niebu⁶⁷. Ale już samo uderzenie w dzwon uchodziło za wyraz modlitwy⁶⁸, znajdujemy na nich napisy potwierdzające to przekonanie np.: Modlić się nie przestaję⁶⁹. Za każdym razem gdy dzwoni, treści zapisane na nim stają się na nowo aktualne i dźwiękiem przenoszone w przestrzeń sacum. Dzwonom często w napisach powierzano stałą modlitwę za ojczyznę⁷⁰. Jak była bardzo silna wiara w ich skuteczność, niech świadczy fakt historyczny. W 1921 r. w Lembargu pow. brodnicki w czasie rekwizycji dzwonów, władze niemieckie nakazały usunięcie przez miejscowego kowala napisu na dzwonie: Królowo Polski módl się za nami⁷¹.

Aleksander Borawski ornamentom zdobiącym dzwony historyczne nadał formę secesyjną, która wówczas postrzegana była już jako anachroniczna. Owszem doceniano ją za przełamanie zmurszałych formy dziewiętnastowiecznegoklasycyzmu⁷², ale wówczas w roku 1925, ta maniera stylistyczna zdawała się po prostu nieznośnym nieporozumieniem⁷³. Nie szczędzono prześmiewczych określeń typu rozmachy secesyjne⁷⁴, albo dotychczas wciąż jeszcze wisi nad nami, jak miecz Damoklesa, secesyjny wiecheć secesyjnych wierzb⁷⁵. Aleksander Borawski ponadto przyjął zasadę alegoryzacji, wychodząc za założenia, że treści niesione obrazem w ten sposób trafiają do odbiorców w przepotężny sposób⁷⁶. Artysta musiał być do tej konwencji bardzo przekonany, skoro w 1927 r., zaprojektował inne dzieło tego typu Sarkofag z posągami ojców – bohaterów i matek – męczenniczek przeznaczony do wotywnego kościoła Opatrzności, mającego być wzniesiony w Warszawie (il. 8). Alegoryzacja była wówczas już jednak silnie krytykowana. Zarzucano twórcom, że nie są w stanie wyjść z zaklętego koła do znudzenia już ogranego alegoryzowania i ckliwo literackich pomysłów⁷⁷, konwencję tę dobitniej określano jako szaradowość i rebusowość kompozycji⁷⁸.

Ale, co ciekawe, w tym, że przyjął dla swojego pomnika formę dzwonu Borawski doskonale wpisał się w tendencje sztuki nowoczesnej. W styl sztuki narodowej poprzez wykorzystanie tradycyjnych form wytwórczości. W tendencje awangardowe ze względu na zrealizowanie postulatu, aby rzeźba wykraczała poza swe granice, żeby w swoją orbitę wciągała otaczające ją powietrze⁷⁹. Borawski nie ograniczył się do rozszerzenia swojego dzieła o aspekty atmosferyczne najbliższej przestrzeni. Zaprojektowane przez niego dzwony anektowały ogromną przestrzeń zakreśloną dźwiękiem. I chociaż jako pomniki dzwony te nie spełniały ważnego wówczas warunku monumentalności, gdyż były niewielkie, to jednak swoim dźwiękiem potężnym, harmonijnym, który kolosalne wywołuje uczucie w duszy⁸⁰, spełniały ten warunek.

Spis ilustracji

1. The Liberty Bell, za: www.uhistory.org/libertybell

2. Dzwon Niewoli, za: A. Borawski, Dzwony zmartwychwstałej Polski, „Wiara i Czyn”, („Pro Christo!”), R. I, nr 7, 1925.

3. Dzwon Poległych w walkach i niepodległość, za: A. Borawski, Dzwony zmartwychwstałej Polski, „Wiara i Czyn”, („Pro Christo!”), R. I, nr 7, 1925.

4. Dzwon Odrodzenia, za: A. Borawski, Dzwony zmartwychwstałej Polski, „Wiara i Czyn”, („Pro Christo!”), R. I, nr 7, 1925

5. Dzwon Wyzwolenia 1,za: A. Borawski, Dzwony zmartwychwstałej Polski, „Wiara i Czyn”, („Pro Christo!”), R. I, nr 7, 1925

6. Dzwon Wyzwolenia 2,za: A. Borawski, Dzwony zmartwychwstałej Polski, „Wiara i Czyn”, („Pro Christo!”), R. I, nr 7, 1925

7. Grupa dzwonów gotowych – Dzwony kościelne. Największe w kraju odlewnie dzwonów braci Felczyńskich w Kałuszu i L. Felczyńskiego w Przemyślu. Jubileuszowe wydanie z okazji 130-letniej rocznicy założenia firmy 1808-1938, s. 8.

8. Sarkofag z posągami ojców – bohaterów i matek – męczenniczek przeznaczony do wotywnego kościoła Opatrzności, mającego być wzniesiony w Warszawie, 1927 r.