Roman Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Kraków 2007, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., ss. 304.
ISBN 9788375260731
„Współczesne kultury prawne”, autorstwa lubelskiego profesora Romana Tokarczyka, są bardzo ciekawą pozycją na polskim rynku. Kolejne wydania tego podręcznika (ostatnie w roku 2007) przybliżają problematykę, jak sama nazwa wskazuje, współczesnych kultur prawnych. Autor nie ogranicza się jednak tylko do analizowania kultur istniejących, ale swoje rozważania odnosi także do kultur, które przeminęły, a obecnie można dostrzec jedynie ich pozostałości.
Pojęcie kultury prawnej uczony traktuje tu bardzo szeroko. Dzięki temu czytelnik może zapoznać się z fundamentami leżącymi u podstaw danej kultury, a także z czynnikami natury politycznej, religijnej, obyczajowej, ekonomicznej i w ogóle kulturowej, które kształtują każdą kulturę prawną i, będąc z nią ściśle powiązane, powinny być analizowane w szerszym kontekście.
Książka została podzielona na dwanaście rozdziałów. Dwa początkowe stanowią wprowadzenie do lektury, zaś dziesięć kolejnych jest charakterystykami poszczególnych kultur prawnych.
Pierwszy rozdział jest poświęcony teoriom na temat kultury. Profedor Tokarczyk przedstawia najważniejsze koncepcje dotyczące tego pojęcia oraz relacje kultury z przeciwstawianymi jej: naturą i cywilizacją. Autor pokrótce prezentuje główne elementy wchodzące w skład kultury, jak również najważniejsze koncepcje na temat podejścia do badania różnych kultur. Akcentuje zasadność holistycznego podejścia do tematu i porzucenia egocentrycznego spojrzenia badawczego. Podaje również wskazówki dotyczące porównywania kultur i niedyskryminowania tych, które wydają się być prostsze, pierwotne, mniej zaawansowane. Uczony uważa, że podejście opisowe i komparatystyczne nie są wystarczające. Do pełnego zbadania danej kultury niezbędna jest również ocena, odnosząca się do pewnych ogólnoludzkich, uniwersalnych wartości, a nie tylko tych, które obowiązują w danym kręgu kulturowym, z jakiego wywodzi się badacz. Autor uważa, że te wartości najlepiej określić w ich relacji do tego, co najcenniejsze – życia oraz zjawiska, które jest jego nieodłącznym elementem – śmierci.
Drugi rozdział przybliża nam fenomen, jakim jest prawo, w kontekście przede wszystkim całej kultury, ale również w przeciwstawieniu go, podobnie jak poprzednio naturze i cywilizacji. Rozważania autora ukierunkowane są podobnie, jak w rozdziale pierwszym, z jedną różnicą – zawężone są do ogólnych cech kultur prawnych i ich stosunku do poszczególnych elementów składających się na naszą rzeczywistość.
Kolejne rozdziały charakteryzują poszczególne kultury prawne współczesnego świata. W dalszej części każdego z nich zawarte są fundamentalne poglądy związane z życiem i śmiercią, charakterystyczne dla danej kultury prawnej.
Trzeci rozdział opisuje kulturę prawa stanowionego. W pierwszej jego części profesor przedstawia ogólną charakterystykę przedmiotu, jego cechy oraz zasięg oddziaływania. Następnie dokonuje przeglądu najważniejszych kultur prawa stanowionego: archaicznego, rzymskiego, romańskiego, germańskiego, słowiańskiego, socjalistycznego i liberalnego. Badacz przedstawia każdą kulturę, opisując najważniejsze wydarzenia i postaci w jej dziejach, cechy charakterystyczne oraz jej wpływ na współczesne porządki prawne.
Podobnie skonstruowany jest następny rozdział – „Kultura common law”. Rozpoczyna się od ogólnej charakterystyki tematu, aby następnie, poprzez historię, przejść do najważniejszych cech współczesnych omawianej kultury prawnej. Uczony zatrzymuje się bardziej nad funkcjonowaniem prawa w rzeczywistości społecznej i porównuje common law z prawem stanowionym, ale w perspektywie nie teoretycznej, ale praktycznej – jednoczesnego działania obok siebie obu tych kultur. Autor umieszcza także garść informacji dotyczących angielskich prawników oraz angielskich sądów i ich udziału w wymiarze sprawiedliwości. Koniec rozdziału zaś jest poświęcony różnicom pomiędzy angielskim i amerykańskim common law.
Kolejne dwa rozdziały poświęcone są religijnym kulturom prawnym, które leżą u podstaw europejskiej kultury – kulturze prawnej judaizmu oraz kulturze prawnej chrześcijaństwa. Pierwsza z nich, z uwagi na swój konserwatywny i niezmienny charakter, została przedstawiona z naciskiem na historię judaizmu, jego kształtowanie się przez wieki w wielu miejscach na ziemi. Profesor Tokarczyk przedstawia tu również współczesną sytuację tej kultury prawnej oraz prawdopodobne kierunki jej rozwoju.
Natomiast rozdział poświęcony kulturze prawnej chrześcijaństwa wygląda nieco inaczej. Po wprowadzeniu, gdzie podane zostały kwestie ogólne, temat został zróżnicowany ze względu na konkretne odłamy chrześcijaństwa – katolicyzm, prawosławie i protestantyzm.
Oba rozdziały kończą się przedstawieniem poglądów dwóch kultur prawnych na życie i śmierć, jak również ich porównaniem i wzajemnymi relacjami. Podsumowaniem zaś jest wyliczenie cech danej kultury prawnej i ich krótkie spointowanie.
Siódmy rozdział „Współczesnych kultur prawnych” nosi tytuł „Kultura prawa europejskiego”. Po zdefiniowaniu przedmiotu i zasięgu działania autor przedstawia proces kształtowania się tej kultury. Znajdują się tu informacje, które już częściowo były przedmiotem omówienia w rozdziałach o kulturach: prawa stanowionego i common law. Jednak znaleźć możemy również nowe treści, które dotyczą aktualnych cech kultury prawa europejskiego, które w głównej mierze koncentrują się wokół prawa Unii Europejskiej oraz jego relacji z ustawodawstwami krajowymi.
Na tym kończą się rozważania dotyczące jednego z dwóch wielkich bloków kulturowych – bloku kultury prawnej Zachodu. Kolejne rozdziały przedstawiają kultury prawne Wschodu, w znacznym stopniu różniące się od tych, wśród których europejczyk czułby się swobodnie.
Pierwszą z nich jest kultura prawna islamu (mimo podobnych źródeł co judaizm i chrześcijaństwo), prezentowana w rozdziale ósmym. Znaczny nacisk został tu położony na opis religii muzułmańskiej i jej przykazań, bowiem kultura prawna islamu jest oparta w głównej mierze na Koranie i przykazaniach zawarte w tej świętej księdze. Uregulowania prawne, poza sankcją ze strony Allaha, zagwarantowane są również przez przymus państwowy, oczywiście z różnym natężeniem, w zależności od kraju, o którym mowa. Sporo jest tu także informacji o historii islamu, jak również współczesnych formach sprawowania sądownictwa i edukacji przyszłym prawników. Całość podsumowuje zestawienie cech kultury prawnej islamu oraz jej stosunek do życia i śmierci.
Kolejne dwa rozdziały poświęcone zostały kulturom prawnym: hinduizmu i buddyzmu. Kultury te, oparte w dużym stopniu na etyce i religii również znacznie się różnią od kultur prawnych Zachodu. Przenikając się przez wieki stworzyły oryginalne i pełne poszanowania dla wszelkiego życia normy społeczne – moralne, religijne i prawne. Profesor Tokarczyk przedstawia pokrótce procesy kształtujące te kultury, najważniejsze ich źródła, przenikanie się różnych norm społecznych. Charakteryzuje istotę prawa, jego postrzeganie przez społeczeństwa. Ukazuje działanie norm prawnych w praktyce, która, mimo ciągłych usiłowań władz, często ustępuje normom moralnym i obyczajowym. Podobnie jak w poprzednich rozdziałach, podsumowaniem jest konstatacja na temat stosunku tych kultur do zagadnień życia i śmierci.
Przedostatni rozdział dotyczy kultury prawnej konfucjanizmu. Rozprzestrzeniła się ona przede wszystkim w państwie środka – Chinach oraz w kraju kwitnącej wiśni – Japonii. Autor prezentuje jej istotę i zasięg oddziaływania, by następnie pokrótce przedstawić jej dzieje, aż do dnia dzisiejszego. Zawarta jest tu również charakterystyka praktyki prawniczej i sposobów stanowienia prawa. Wreszcie profesor Tokarczyk dokonuje porównania kultury prawnej konfucjanizmu chińskiego z japońskim. Całość, jak w poprzednich rozdziałach, zamyka przedstawienie stosunku kultury prawnej konfucjanizmu do życia i śmierci.
Na tym kończą się rozważania nad kulturami prawnymi Wschodu. Ostatni rozdział dotyczy kultury prawnej animizmu. Wciąż istnieją i funkcjonują kultury proste, pierwotne i właśnie o nich jest tu mowa. Można je jeszcze znaleźć w Afryce, Australii i Ameryce Południowej. Autor w skrócie prezentuje cechy tej kultury prawnej, jak również nauki zajmujące się takimi kulturami, jak antropologia prawa, czy też etnologia prawa. Pointą zaś jest przedstawienie pojmowania przez tę kulturę prawna kwestii związanych z życiem i śmiercią.
Dopełnieniem każdego z rozdziałów jest bogata literatura, z jakiej korzystał autor przy pisaniu omawianej pozycji.
„Współczesne kultury prawne” są książką wyjątkową na rynku polskim. Nie ma bowiem w naszym kraju pozycji w sposób przeglądowy prezentujących najważniejsze kultury prawne współczesnego świata w ich kontekście zarówno historycznym, jak i współczesnym, w relacji norm prawnych do innych norm społecznych, kultury prawnej do innych składników kultury. Twórca pojęcia biojurysprudencja akcentuje stosunek każdej kultury prawnej to tego, co jest według niego najwyższym dobrem – do życia oraz tego, co jest jego konsekwencją – śmierci. Bogaty kontekst kulturowy jest niewątpliwą zaletą lektury. Czasami autor nadmiernie szermuje nazwami własnymi funkcjonującymi w danej kulturze, które w niewystarczającym stopniu tłumaczy. Przydałoby się w ich miejsce więcej głębokiej analizy omawianych cech kulturowych.
Dla współczesnego człowieka z wykształceniem prawniczym ważne jest poznanie kultur prawnych całego globu. Omawiane opracowanie w sposób bardzo dobry je prezentuje i jest znakomitą pozycją dla wyrobienia sobie orientacji w tej tematyce. Dla głębszych studiów potrzebne będzie jednak zapoznanie się z bardziej specjalistycznymi książkami traktującymi tylko o jednej, konkretnej kulturze. Jednak „Współczesne kultury prawne” to znakomity początek fascynującej podróży po kulturach prawnych całego współczesnego świata.
Podręcznik profesora UMCS jest bardzo wartościową pozycją, która przyczynia się do likwidowania podziałów pomiędzy poszczególnymi kulturami prawnymi. Problematyka jest przedstawiona gruntownie, od powstania danej kultury, poprzez jej rozwój, aż do stanu obecnego. Każda kultura prawna przedstawiona jest w sposób kompetentny i poza opisem znaleźć tu można również wyważone w charakterze wypowiedzi natury ocennej.
W ramach lektury autor założył opisanie najważniejszych kultur prawnych współczesnego świata. Jest to zadanie trudne, do każdej bowiem z tych problematyk przydałaby się oddzielna pozycja. Jednak już taka charakterystyka umożliwia poznanie omówionych kultur i wyszukanie podobieństw miedzy nimi, które mogą pomóc w przezwyciężaniu dzielących je stanowisk.
Profesor Roman Tokarczyk przedstawia rzeczoną tematykę w kontekście życia oraz śmierci determinującej człowieka do aktywnego działania. Kładzie nacisk na wartości uniwersalne łączące te kultury. Takie podejście pozwala zrozumieć ludzi socjalizowanych w różnych kulturach, docenić różnice ich dzielące i pozwala sądzić, że lektura tego opracowania umożliwi likwidację stereotypów i uprzedzeń wśród wielu osób. Książka „Współczesne kultury prawne” przekazuje czytelnikowi odpowiedni zasób informacji, dzięki którym bariery pomiędzy ludźmi z różnych kultur mogą zostać przełamane. Zrozumienie jest bowiem kluczem do przełamania różnic i podziałów. Przybliżenie osiągnięć różnych kultur prawnych i szerzej – całych kultur, ukazanie wartości, które przekazują, daje pełniejszy obraz funkcjonowania i myślenia człowieka spoza naszego kręgu kulturowego. Charakterystyka „Współczesnych kultur prawnych” pokazuje, że możliwa jest koegzystencja kultur we współczesnym świecie. Dzięki tej lekturze czytelnik uzmysławia sobie różnice pomiędzy poszczególnymi regionami świata i wzajemne relacje pomiędzy nimi. We współczesnym świecie globalnej wioski istnieje wyraźna potrzeba poznania różnych kultur, ustosunkowania się do nich, bowiem wzajemne przenikanie jest w dalszej perspektywie, nieuniknione. Wiedza o tym jest konieczna dla prawidłowego planowania rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego społeczeństw.
Krzysztof Księski
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–