Marcin Markowski: Fascynacje atomem w twórczości Salvadora Dalí. Na wybranych przykładach z twórczości hiszpańskiego artysty

Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II w Lublinie

Abstrakt

Zainteresowanie Salvadora Dali „epoką atomu” zrodziło się w wyniku zrzucenia przez Amerykanów bomby atomowej Little Boy na Hiroszimę w sierpniu 1945 roku. Wydarzenie do zainspirowało artystę do namalowania dzieł bezpośrednio związanych z wybuchem oraz opartych o estetykę rozpadu atomu. Wówczas Dali zwrócił uwagę na teorię jądrową i zafascynował się naukowym odkryciem, że materia składa się z niepodzielnych cząsteczek elementarnych. Fascynacja nauką poszerzyła zbiór malarskich motywów Dalego o inspiracje atomem. Malarz odkrył fizykę kwantową i pojął nieciągłość materii. Oglądając przedmioty pod mikroskopem elektronowym przekonał się, że są one złożone z drobnych cząsteczek. Artysta przeniósł odkrycia naukowe do swojej twórczości. Chciał w ten sposób nadać własnym obrazom charakter, który odpowiadałby nowemu naukowemu oglądowi świata.

 

 Abstract

Interest of Dali with “age of the atom” was born as a result of knocking off by Americans the atom bomb Little Boy to Hiroshima in August 1945. Event to inspired the artist for painting work directly connected with the explosion and leaning against aesthetics of the breakdown of the atom. Then Dali paid attention to the nuclear theory and became fascinated by an academic discovery, that matter consisted of indivisible basic fractions. Fascination of science extended the set of painting motives for Dali about inspiration with atom. The painter discovered quantum physics and comprehended the discontinuity of matter. Examining objects under an electron microscope became convinced that they were compound of fine molecules. The artist moved scientific discoveries to his artistic work. He wanted in this way to grant character which would answer the new scientific inspection of world.

Zainteresowanie Salvadora Dali „epoką atomu” zrodziło się w wyniku zrzucenia przez Amerykanów bomby atomowej Little Boy na Hiroszimę w sierpniu 1945 roku. Wydarzenie do zainspirowało artystę do namalowania dzieł bezpośrednio związanych z wybuchem oraz opartych o estetykę rozpadu atomu¹. Wówczas Dali zwrócił uwagę na teorię jądrową i zafascynował się naukowym odkryciem, że materia składa się z niepodzielnych cząsteczek elementarnych. Fascynacja nauką poszerzyła zbiór malarskich motywów Dalego o inspiracje atomem. Malarz odkrył fizykę kwantową i pojął nieciągłość materii. Oglądając przedmioty pod mikroskopem elektronowym przekonał się, że są one złożone z drobnych cząsteczek. Artysta przeniósł odkrycia naukowe do swojej twórczości. Chciał w ten sposób nadać własnym obrazom charakter, który odpowiadałby nowemu naukowemu oglądowi świata².

Początek fascynacji Salvadora Dalego naukami ścisłymi sięga lat trzydziestych XX wieku. W tym czasie artysta zainteresował się teorią względności Alberta Einsteina oraz kwestią wzajemnego stosunku czasu i przestrzeni. Problematykę tę po raz pierwszy Dali podjął w obrazie Trwałość pamięci (1931)³. Niecałe dwadzieścia lat później podszedł do tej wizji raz jeszcze malując Rozpad uporczywości pamięci (il. 1) gdzie przestrzeń obrazu została urozmaicona poprzez potraktowanie podłoża w sposób cząsteczkowy. Na płótnie zniknął czerwony zegar pokryty mrówkami, a powierzchnia wody została zawieszona na gałęzi drzewa niczym płótno⁴. Na pustej plaży leży ryba, która podobnie jak miękki autoportret Dalego została przedstawiona w całości. Kompozycja została ukazana przez artystę w ciepłych kolorach – brązach i pomarańczach. Na płótnie Rozpad uporczywości pamięci przestrzeń, z której wyrasta drzewo, a na którym wisi miękki zegar, została „zbudowana” z kubików zawieszonych nad ziemią i poruszających się wraz z innymi elementami namalowanymi na tym obrazie. Tło przywodzi na myśl pejzaż z rodzinnych stron Dalego – hiszpańskiego Costa Brava⁵. Nawet znajdujący się na horyzoncie krajobraz skalistego wybrzeża został oddzielony od tafli wody, w której się odbija. Równowaga przedmiotów na tym obrazie została przedstawiona w taki sposób, że mamy wrażenie utrzymywania ich przy pomocy fizycznej siły przyciągania i odpychania się – podobnie jak ma to miejsce w świecie mikrocząsteczek. Takie przedstawienie na obrazie jest bezpośrednim odniesieniem do rzeczywistego wyglądu świata, jaki możemy dostrzec pod mikroskopem elektronowym.

il. 1. S. Dalí, Rozpad uporczywości pamięci, 1952–1954, olej na płótnie, 25 x 33 cm, St. Petersburg (Floryda), The Salvador Dalí Museum, repr. z Weyers, 2005, 29.

Po II wojnie światowej nastąpił nowy okres w twórczości Dalego nazywany przez samego artystę „malarstwem atomowym”. W okresie tym malarz wykorzystywał odkrycia fizyki jądrowej dotyczące struktury materii oraz wyzwalania energii będącej wynikiem rozproszenia atomów. Kwestia podzielności materii gościła nieustannie na obrazach Salvadora Dali powstających w końcu lat 40. i w latach 50. XX wieku. Hiszpański malarz starał się na bieżąco poznawać naukowe nowinki. Wiedzę na temat nowych odkryć z zakresu fizyki oraz nowych praw i wynalazków czerpał z prenumerowanych czasopism specjalistycznych. W podręcznej biblioteczce artysty oprócz albumów i książek z zakresu historii sztuki znajdowały się książki dotyczące optyki, fizyki kwantowej, astrofizyki, geometrii, geologii, chemii, biologii, filozofii oraz teologii. Ksiązki te miały na marginesach zapiski artysty⁶.

il. 2 S. Dalí, Wewnątrzatomowa równowaga łabędziego pióra, 1947, olej na płótnie, 77,8 x 96,8 cm, Figueres, Fundacio Gala-Salvador Dalí, repr. z Néret, 2000, 66.

Wybuchy bomb atomowych zrzuconych w sierpniu 1945 roku na japońską Hiroszimę i Nagasaki oraz coraz nowsze odkrycia naukowe spowodowały, że surrealistyczne wizje Dalego stawały się coraz bardziej realne. Zainspirowany rozszczepieniem atomu zaczął tworzyć obrazy, na których poszczególne przedmioty lewitują jak cząstki w atomie. Na swych płótnach Dali przedstawiał również postacie tworzone przez koliste lub równoboczne cząstki. Pierwsze obrazy zainspirowane naukowymi odkryciami zależności sił we wnętrzu atomu powstały podczas pobytu artysty w USA w latach 1940–1948. Z tego okresu pochodzi obraz Wewnątrzatomowa równowaga łabędziego pióra (il. 2) namalowany w 1947 roku. Na płótnie tym Dali przedstawił zawieszone w bliżej nieokreślonej, kubicznej przestrzeni różnorodne przedmioty (ćwiartka arbuza z ułamanym kawałkiem, prawa dłoń z rozstawionymi palcami, głowa łabędzia, dwa ziemniaki w tym jeden częściowo obrany, prawa noga ptaka, pióro z kałamarzem, muszla ślimaka, białe złożone płótno oraz ptasie pióro). Równowaga pomiędzy przedstawionymi na obrazie obiektami utrzymana jest, podobnie jak w atomie, dzięki siłom ich wzajemnego przyciągania i odpychania się. Podobne wrażenie wywołuje, namalowany już na hiszpańskiej ziemi, obraz Pełna ruchu martwa natura (il. 3), gdzie przedmioty wchodzące w skład martwej natury lewitując i poruszają się względem siebie jak cząsteczki w atomie. Elementy martwej natury unoszą się nad nakrytym obrusem stołem, który znajduje się na balkonie z widokiem na morze. Na płótnie tym w rolę atomu i jego ruchliwych cząsteczek wcielił Dali elementy stanowiące martwą naturę. Artysta przedstawił tutaj ruch poszczególnych przedmiotów. Widzimy ruch wody, która wylała się zawieszonej jakby w próżni kryształowej karafki i otoczyła wstęgą stopę szklanej patery. Pozostała część obrazu została ukazana w sposób statyczny.

il. 3. S. Dalí, Pełna ruchu martwa natura, 1956, olej na płótnie, 125 x 160 cm, własność prywatna, repr. z Néret, 2000, 80.

Również podczas pobytu artysty w Stanach Zjednoczonych powstał obraz Wydzielenie atomu (Dematerializacja obok nosa Nerona) (il. 4) gdzie na tle pustynnego, hiszpańskiego krajobrazu pojawiają się rozczłonkowane elementy architektoniczne przypominające w swym układzie łuk triumfalny. Wewnątrz łuku Dali umieścił popiersie cezara Nerona, którego tors został oddzielony od postumentu, podobnie jak unoszący się przez rzeźbą nos. W tym obrazie Dali połączył tematykę antyczną z rodzimym krajobrazem. Sposób przedstawienia na tym obrazie jest wyraźną inspiracją wewnętrzną strukturą atomu. Poszczególne elementy kompozycji obrazu są rozczłonkowane i unoszą się na tle pustynnego krajobrazu. Tymi „pełnymi ruchu” martwymi naturami Salvador Dali wchodzi w okres swoich wizji naukowych. Jest to czas jego twórczości, w którym „pełne ruchu” martwe natury oraz kompozycje architektoniczne są odwołaniem, z jednej strony do tradycji artystycznej, jak również starają się zaświadczać o istnieniu atomu oraz jego wewnętrznej równowagi, która została odkryta przez ówczesnych uczonych⁷.

il. 4. S. Dalí, Wydzielenie atomu (Dematerializacja obok nosa Nerona), 1947, olej na płótnie, 76,2 x 45,8 cm, Figueres, Fundacio Gala-Salvador Dalí, repr. z Néret, 2000, 67.

Jeszcze podczas pobytu za Oceanem powstał Szkic do obrazu Leda atomica. Wersja olejna tej twórczej wizji powstała już po powrocie artysty do Hiszpanii w 1949 roku. W obrazie Leda atomica (il. 5) artysta połączył wątek naukowy, zaczerpnięty z mitologii greckiej motyw oraz swoją fascynację osobą żony Gali. Temat tego płótna nawiązuje do mitu o żonie króla Sparty Tynderosa Ledy, którą uwiódł Zeus pod postacią łabędzia. Wszystkie przedstawione na tym obrazie przedmioty, postacie jak również tafla morza w tle unoszą się. Takie przedstawienie jest aluzją Dalego do energetycznej równowagi pomiędzy siłami przyciągania się i odpychania, które działają wewnątrz atomu. Odpowiednikiem tego układu sił w obrazie jest relacja jaka zachodzi pomiędzy Ledą a łabędziem. W zilustrowanym przez artystę micie, w przeciwieństwie do wersji mitologicznej, nie dochodzi do zjednoczenia Ledy z Zeusem, który przybrał postać łabędzia. Pomimo, że Leda odwraca się ku łabędziowi i z punktu widzenia kompozycji obie postaci tworzą jedność, to nie ma mowy o kontakcie cielesnym. W rysach twarzy Ledy możemy rozpoznać Galę. Natomiast samo przedstawienie nierozerwalnego związku Ledy i łabędzia odpowiada przedstawianemu przez biografów artysty związku Dalego z Galą⁸. Sam artysta pisał: Namalowałem Atomową Ledę, hołd dla Gali, bogini mojej metafizyki, i udało mi się stworzyć unoszącą przestrzeń⁹.

il. 5. S. Dalí, Leda atomica, 1949, olej na płótnie, 61 x 46 cm, Figueres, Fundacio Gala-Salvador Dalí, repr. z Néret, 2000, 68.

Naukowe odkrycia, o których wiedzę artysta czerpał z prenumerowanych przez siebie specjalistycznych czasopism, stosował również w obrazach o tematyce mistycznej. Tematyka religijna pojawiła się u Dalego niemal równocześnie z tematyką naukową. W 1949 roku namalował pierwszą wersję Madonny z Port Lligat (il. 6), aby 23 listopada tego roku pokazać ją papieżowi Piusowi XII¹⁰. Przedstawiony Ojcu Świętemu obraz był olejnym studium do namalowanego rok później płótna Madonna z Port Lligat (il. 7). W obydwu wersjach tego obrazu artysta połączył tematykę religijną z nuklearną wizją świata. Obydwa obrazy są do siebie łudząco podobne, wersja późniejsza ma tylko bardziej rozbudowane detale. Na obu obrazach znajduje się architektoniczny tron Madonny, lewitująca muszla i zawieszone na niej jajko¹¹. Natomiast samo znaczenie symboliczne obrazu pozostaje niezmienione. Madonna z Dzieciątkiem na kolanach zdaje się unosić razem z ołtarzem, a wszystko co ją otacza (architektura i przedmioty) zdają się poruszać razem z nią. Madonna została przedstawiona na pofragmentowanym tronie przypominającym łuk triumfalny. W tle znajduje się tafla wody. Przedstawione na obrazie przedmioty są rozbite na części i zdają się współistnieć ze sobą na zasadzie równowagi fizycznych sił przyciągania i odpychania się. Potraktowanie w ten sposób religijnej tematyki wynikało z zainteresowań Dalego osiągnięciami fizyki jądrowej i stosowania ich do zobrazowania własnych przeżyć mistycznych. Na wysokości korpusu Madonny, poniżej złożonych do modlitwy rąk znajduje się prostokątny otwór na którego tle unosi się Jezus. Przed Dzieciątkiem, które w ciele ma podobny otwór jak Madonna, znajduje się hostia w postaci kawałka białego chleba. Kwadratowy otwór w korpusie Madonny tworzy swego rodzaju tabernakulum. Natomiast chleb lewitujący przed otworem w ciele Dzieciątka jest dobitnym przedstawieniem dogmatu o przeistoczeniu się podczas Eucharystii chleba w ciało Jezusa. Wszystkie linie wyznaczające kierunki w obrazie przecinają się w hostii. Dzieciątko ma rozłożone ręce w geście będącym aluzją do ukrzyżowania. Sam Dali pisał tak o tym obrazie: Madonna przemienia się teraz w tabernakulum żywego ciała, które otwiera widok na niebo i zawiera ciało Chrystusa. Inne tabernakulum w jego piersi zawiera boski chleb¹². Na namalowanym w 1950 roku obrazie znajdują się fragmenty zielonkawej kotary, która swym układem przypomina kotarę z namalowanej przez Rafaela w latach 1513–1514 Madonny Sykstyńskiej, do której w swojej twórczości nawiązywał Dali. Oba obrazy dały początek nuklearnemu mistycyzmowi Dalego¹³.

il. 6. S. Dalí, Madonna z Port Lligat, 1949, olej na płótnie, 48,9 x 37,5 cm, Haggerty Museum od Art., Marquette University, Milwaukee, repr. z Salvador Dal,. 2007, bns.

il. 7. S. Dalí, Madonna z Port Lligat, 1950, olej na płótnie, 144 x 96 cm, Minami Museum, Tokio, repr. z Néret, 2000, 71.

Do obrazów Dalego łączących odkrycia naukowe z katolicką mistyką należy również Nuklearny krzyż (il. 8). Centrum kompozycji stanowi jasny okrągły chleb przypominający jasną stronę księżyca z uwydatnionymi kraterami. Ramiona zawieszonego w nieokreślonej przestrzeni krzyża składają się z licznych żółtawych kubików. Sześcienne kostki tworzące słup i belkę krzyża ułożone są w równych odstępach i dają wrażenie trójwymiarowości krzyża. Pod krzyżem znajduje się jednolita, prostopadłościenna podstawa nakryta kremowym obrusem w kropki. Innym obrazem o tematyce mistycznej przedstawionym za pomocą współistniejących ze sobą cząsteczek jest Wniebowstąpienie św. Cecylii (il. 9) gdzie wielokątne cząstki dzięki siłom przyciągania i odpychania się krążą w bliżej nieokreślonej przestrzeni, a z nich wyłania się wizerunek świętej. Święta Cecylia wyróżnia się kolorystycznie spośród przytłaczającej masy szarych cząsteczek.

il. 8. S. Dalí, Nuklearny krzyż, 1952, olej na płótnie, 78 x 58 cm, własność prywatna, repr. z Néret, 2000, 70.

Il. 9. S. Dalí, Wniebowstąpienie św. Cecylii, 1955, olej na płótnie, 81 x 66 cm, Figueres, Fundacio Gala-Salvador Dalí, rep. z Néret, 2000, 73.

W twórczości Dalego spotykamy liczne inspiracje twórczością dawnych mistrzów malarstwa. Już w młodości artysta doceniał Rafaela składając mu hołd malując Autoportret z szyją Rafaela. W omawianym okresie twórczości oddanie czci Rafaelowi zostało wyrażone przez Dalego w obrazie Eksplodująca głowa rafaelowska (il. 10). Na płótnie tym artysta połączył głowę jednej z Madonn pędzla Rafaela z wnętrzem rzymskiego Panteonu. Na płótnie dostrzegamy charakterystyczne kasetony z kopuły wraz z okulusem. Na obrazie artysta przedstawił Panteon jakby po eksplozji. Lewitujące kawałki rzymskiej świątyni układają się w zarys twarzy Madonny pędzla Rafaela.

il. 10. S. Dalí, Eksplodująca głowa rafaelowska, 1951, olej na płótnie, 43 x 33 cm, Edinburg, Scotish National Gallery, repr. z Néret, 2000, 72.

W napisanym w 1951 roku Manifeście mistycznym Dali zaprezentował nową postawę artystyczną, głosił konieczność metafizyki oraz wykorzystania współczesnych odkryć naukowych. Jednakże warunkiem do tego typu postawy było, że się maluje jak Rafael!. W obrazie Galatea sferyczna (il. 11) Salvador Dali po raz kolejny odwołał się do twórczości Rafaela demonstrując przy tym swoje zdolności malowania jak renesansowy artysta. Obraz ten przedstawia zbudowaną z kolistych bąbelków, przypominających małe piłeczki, twarz kobiety ukazanej na błękitnym tle. Jednak gdy przymrużymy oczy to dostrzeżemy pochylającą się głowę Galatei, która uśmiecha się podobnie jak Madonna z obrazu Rafaela. Na obrazie Akt Dalego kontemplujący pięć ciał stałych zmienionych w cząsteczki, z których nagle wyłania się Leda Leonarda zawierająca chromosomy twarzy Gali (il. 12) artysta złożył hołd Leonardowi da Vinci zapożyczając twarz z obrazu Leda¹⁴ autorstwa włoskiego mistrza renesansu. Rozważając nowo odkryte tajemnice wszechświata Dali przedstawił moment który nazwał „unoszącą się przestrzenią”. Pies, który spokojnie sobie śpi w prawym dolnym rogu obrazu został zapożyczony przez artystę z obrazu Ayne Brun’a Męczeństwo św. Cucufata¹⁵. Klęczący na prawym kolanie Dali podtrzymuje na lewym udzie powierzchnię morza odsłaniając jego skaliste dno. Artysta przedstawił się w pozie powitania lewitujących kolorowych kulek, z których wyłania się przechylona w lewo kobieca twarz z obrazu Leonarda da Vinci. Ponad unoszącymi się w kulkami znajduje się zawieszona w przestrzeni kopuła.

il. 11. S. Dalí, Galatea sferyczna, 1952, olej na płótnie, 65 x 54 cm, własność prywatna, repr. z Néret, 2000, 69.

il. 12. S. Dalí, Akt Dalego kontemplujący pięć ciał stałych zmienionych w cząsteczki, z których nagle wyłania się Leda Leonarda zawierająca chromosomy twarzy Gali, 1954, olej na płótnie, 61 x 46 cm, własność prywatna, repr. z Néret, 2000, 78.

Inspiracje do obrazów namalowanych przez Salvadora Dali pochodziły z różnych źródeł. Fascynowała go twórczość dawnych mistrzów, jak również bieżące odkrycia naukowe. Owocem jego zainteresowań odkryciami w dziedzinie „świata atomów” są obrazy, gdzie artysta przelał na płótno swoją wizję świata z uwzględnieniem pewnych prawd z zakresu fizyki jądrowej. Wiedzę o atomie i wzajemnych relacjach zachodzących pomiędzy cząsteczkami stosował do obrazów o różnej tematyce. Fascynację atomem stosował malując zarówno płótna o tematyce religijnej, jak również w tych gdzie tematem były wątki mitologiczne oraz w pracach będących jego hołdem dla dawnych mistrzów malarstwa. Obrazy malowane przez Dalego w okresie jego największej fascynacji światem mikrocząsteczek są jakby atomami. Wewnątrz nich, podobnie jak cząsteczki w atomie poruszają się poszczególne elementy przedstawione na obrazach. W ten sposób tworzą one pewną całość – obraz. Natomiast obraz–atom jest częścią większej całości – świata sztuki.

Biogram

Marcin Markowski, mgr – doktorant Historii Sztuki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II w Lublinie. Głównym obszarem zainteresowań autora jest numizmatyka, a zwłaszcza polski pieniądz papierowy oraz historia Lublina.

Bibliografia

Harris N., The life and works of Dali, Parragon 1994.

Maddox C., Salvador Dalí 1904 – 1989. Ekscentryk i geniusz, tł E. Wanat, Poznań [po 1990].

Néret G., Salvador Dalí. 1904–1989, tł. E. Tomczyk, Warszawa 2000.

Salvador Dalí, w: http://free.of.pl/p/pinacolada/biografia2.htm.

Salvador Dali. 1904–1989, [praca zbiorowa], Poznań 2007, b.n.s.

Swinglehurt E., Sztuka. Surrealiści, tł. D. Bartnik, Warszawa 1997.

Weyers F., Salvador Dalí. Życie i twórczość, Wydawnictwo Könemann 2005.