Abstrakt
Praca jest próbą objęcia szerokiego i złożonego fenomenu tzw. “memów internetowych”. Ciągle rosnąca popularność i wpływ na kulturę czyni je ważnym tematem dla kulturoznawstwa. Wyróżniłem trzy główne typy memów internetowych: szablonowe, komentujące i eksploatujące. Pierwszy typ dostarcza szablonu dla tworzenia różnego rodzaju żartów, lub ekspresji opinii. Przykładami takich memów są demotywatory, rage comics, advice animals, czy “Y U No”. Memy drugiego typu funkcjonują jako komentarz, bądź reakcja na jakiś materiał (zwykle fotografia lub fotoreportaż) i ulokowane są na końcu i/lub w środku, sugerując opinię autora na temat tego materiału, tym samym również umożliwiają ekspresję myśli jak memy szablonowe (przykłady: Cuteness Overload, Shut up and take my money, I see what you did there). Trzeci rodzaj jest typem memu, który jedynie eksploatuje jakiś materiał (np. teledysk, zabawne zdjęcie, chwytliwe hasło), miksując jego zawartość z memami szablonowymi lub innymi materiałami, To autotematyczny mem, który egzystuje wyłącznie z powodu swojej sławy i tylko dla niej (przykłady: It’s friday, All your base are belong to us). Pierwsze dwa typy memów służą jako platforma do szybkiej i łatwej ekspresji myśli i opinii, podczas gdy trzeci typ memu mówi wyłącznie o sobie samym.
Abstract
The work is an attempt to embrace the vast and perplexed phenomenon of so called “internet memes”. The still increasing popularity of internet memes and their impact on the culture makes them an important subject for culture studies. I distincted three general types of internet memes: template, commenting and exploiting. The first one provides a template for making various kinds of jokes or express one’s thoughts and beliefs. Examples of these are demotivators, rage comic, advice animals or “Y U No” Guy. The second type, function as a comment or reaction to some material (usually photo or photostory) and is located in the middle and/or at the end of it, implying the author’s opinion about the content thus also providing the possibility to express one’s thoughts like template memes (examples: Cuteness Overload, Shut up and take my money, I see what you did there). The third one is a kind of meme that merely exploit some kind of material (like music video, funny photo, catch phrase), mixing its content with template memes or other content. It’s autotematic meme that lives because and for its fame only (examples: It’s friday, All your base are belong to us). The first two types of memes serve as a platform of quick and easy expression of thoughts and beliefs, whilst the last can only talk about itself.
Memy internetowe, jako nowy język internetu
W ostatnich latach popularne stało się pojęcie „memu internetowego”, które nawiązuje rzecz jasna do idei memetyki zaproponowanej w 1976 roku przez Richarda Dawkinsa. Publikowane na humorystycznych forach internetowych, takich jak amerykański 9gag.com czy polski kwejk.pl, a następnie rozpowszechniane dalej za pośrednictwem facebooka komiksy, parakomiksy, obrazki i hasła stały się w ostatnich latach czymś na kształt oficjalnego języka internetu oferując szablony dla ekspresji poglądów, lęków, czy pragnień.
Idea „memów internetowych” budzi sprzeczne opinie, jest przez niektórych uważana za spłycenie idei memów. Memetyka zresztą sama jest obiektem krytyki – część uczonych nie uważa za właściwe opisywania zjawisk kulturowych kategoriami biologicznymi. Krążące w internecie definicje „memu internetowego” w większości nie są poprawne, gdyż tylko powierzchownie posiłkują się naukowymi definicjami memu (co zapewne jest powodem niechęci badaczy wobec pojęcia)[i]. Zdefiniowanie „memu internetowego” nie jest zatem zadaniem prostym i jest niewątpliwie tematem na oddzielną pracę. Abstrahując od zasadności nazwy „mem internetowy” fenomen, którego nazwa ta dotyczy jest jak najbardziej prawdziwym i interesującym polem badawczym.
Definicja memu internetowego
Mem jest jednostką ewolucji kulturowej analogiczną do genu, który jest jednostką ewolucji biologicznej. Jest to niepodzielna jednostka informacji zapisana w mózgu lub na zewnętrznym nośniku danych (płyta cd, książka, zdjęcie) zdolna do kopiowania się z osoby do osoby. Jak głosi słynny cytat Susan Blackmore z książki Maszyna memowa: „Jeśli wasze irytujące nucenie przy pracy zaraża resztę biura obiema zwrotkami Jeruzalem Blake’a, memem jest cała ta natchniona pieśń. Jeśli zarażacie ich samym tylko „Da da da dum”, memem są te właśnie stare dobre nuty”[ii]. Wszystkie powyższe cechy odnoszą się również do „memu internetowego”, który jest rzecz jasna pojęciem węższym. Mem internetowy wyróżniać będzie to, że jest jednostką informacji, która replikuje się wyłącznie drogą internetową. Trzeba przy tym pamiętać, że replika w tym kontekście nie oznacza cyfrowego kopiowania danego materiału. Cyfrowa replikacja jest bowiem doskonała, a zatem każda kopia tego typu jest oryginałem – proces ten jedynie rozpowszechnia jedną informację w wielu egzemplarzach, które mogą co najwyżej różnić się jakością kompresji, lub wyświetlać się w różnych odcieniach kolorystycznych w zależności od ustawień monitora.
Kluczowym pojęciem dla idei memu jest naśladownictwo. Memem internetowym możemy zatem nazwać zdigitalizowaną jednostkę informacji (tekst, obraz, film, dźwięk) rozpowszechnioną drogą internetową, która zostaje skopiowana, przetworzona i w tej przetworzonej formie opublikowana w internecie. Materiał, który krąży po internecie w formie niezmienionej nazywamy natomiast wiralem[iii]. Te ostatnie często po pewnym czasie stają się również memami. Tak było w przypadku teledysku Rebecci Black “Friday”, który po osiągnięciu zawrotnej (złej) sławy, wygenerował kilka różnych memów: jako cała piosenka i teledysk, parodiowane w najróżniejszy sposób, jako fraza “it’s friday, friday” oraz inne fragmenty tekstu piosenki, zdjęcie twarzy Rebecci Black, oraz fragment teledysku z aktorami jadącymi samochodem.
Choć osobiście mam poważne wątpliwości co do zasadności posługiwania się teorią memów dla opisywania tego zjawiska, zdecydowałem się pozostać przy nazwie „mem internetowy” jako, że jest to nazwa szeroko przyjęta w internecie. Dla uproszczenia, od tego momentu swojej pracy, memy internetowe będę nazywał po prostu memami.
Podział memów internetowych
Śledzeniem, archiwizacją i organizacją memów oraz wirali zajmuje się portal knowyourmeme.com. Jest to pierwszy i jedyny portal, który na poważnie zajął się tym tematem. Wśród memów wyróżnia kilka większych kategorii, lecz moim zdaniem kategoryzacja ta jest dosyć chaotyczna i niepoprawna. Twórcy knowyourmeme.com skatalogowali grupy memów głównie według ich pochodzenia, nie próbując doszukiwać się podobieństw między nimi na poziomie struktury. Kłopotliwym przy badaniu zjawiska memów internetowych jest fakt mieszania różnych rodzajów memów, lub używanie ich niezgodnie z przeznaczeniem (co nie prowadzi jednak do ewolucji jego funkcji), trzeba jednak traktować te „niewypały” jako mutacje memetyczne, które nie przyjęły się (czyt. nie przypadły do gustu innym użytkownikom) i tym samym nie zostały przekazane dalej. Aby potrafić odróżnić takie przypadki od regularnych memów, potrzeba długoterminowej obserwacji. Po długiej analizie wyodrębniłem trzy główne kategorie memów: szablonowe, komentujące oraz eksploatujące.
Memy szablonowe
Jak wskazuje sama nazwa, memy te składają się z góry ustalonej formy, szablonu, który można uzupełniać własnymi treściami o określonym przez dany szablon charakterze. Czasem mają formę identycznego obrazka, który opatrzyć można własnym podpisem według mniej lub bardziej określonego wzorca. Czasem jest to tekst uzupełniany innymi obrazkami. Strony takie jak memegenerator.net umożliwiają tworzenie memów szablonowych bezpośrednio w internecie, bez potrzeby używania programu do edycji grafiki. Pierwszym szablonowym memem internetowym były demotywatory. Ich forma nawiązywała do motywujących zdjęć z podpisami, popularnych w amerykańskich firmach. Demotywator z założenia miał osiągać efekt odwrotny – podpis pod obrazkiem, choć w humorystyczny sposób, przekazywał pesymistyczną wizję świata, służył jego krytyce. Przytoczę teraz kilka innych przykładów i na ich podstawie szerzej wyjaśnię w jaki sposób działają.
STUDIUJ!
czeka cię kariera w międzynarodowej korporacji!
(demotywator)
Advice animals (zwierzęta dające rady)
Nazwą tą twórcy serwisu knowyourmeme nazywają rodzaj memów składających się z rysunku bądź zdjęcia zwierzęcia na tle koncentrycznych kolorowych pasków (nadających mu wygląd gwiazdy, bądź superbohatera) z dwuczęściowym podpisem, najczęściej w trybie rozkazującym, będącym satyrą na jakiś rodzaj zachowania. Obecnie w memach tej kategorii częściej pojawiają się twarze ludzkie reprezentujące pewne stereotypiczne postaci, jak „annoying facebook girl” (wkurzająca dziewczyna z facebooka):
„Twój przyjaciel spotkał swojego przyjaciela stój w pobliżu dopóki nie skończą rozmawiać”
Annoying Facebook Girl
First world problems (problemy Pierwszego Świata)
Mem składa się ze zdjęcia płaczącej lub załamanej osoby, z podpisem informującym o błahym problemie, który spowodować miał tę frustrację – problemie, na który ludzie z krajów Trzeciego Świata zareagowaliby wywróceniem oczu. Jest to satyra na rozpieszczone społeczeństwo wysoko rozwiniętych krajów, które nie potrafi poradzić sobie z drobnymi niedogodnościami. Szablon składający się ze zdjęcia z podpisami u góry i u doły jest rdzeniem wielu memów, do innych przykładów należą Conspiracy Keanu, Filosoraptor i “Not Sure If…”.
„Próbowałam rozsmarować zimne masło na swoim toście i chleb się rozerwał”
Wykresy kołowe
Mem składający się z wykresu kołowego mającego być wynikiem ankiety – odpowiedzi na pytanie o zwykłe codzienne czynności. Największą część wykresu zajmuje zawsze odpowiedź najbardziej kompromitująca, wskazująca na wady charakteru twórcy wykresu. Jest to rodzaj autorefleksyjnego i autoironicznego memu.
“Y U No” Guy
Mem służący do wyrażania niezadowolenia przez zwrócenie się bezpośrednio do przedmiotu będącego powodem niezadowolenia. Przedstawia gniewną postać z uniesionymi rękami na granatowym tle. Tekst napisany jest z użyciem smsowych skrótów i „niedbałej” gramatyki. Pierwszy egzemplarz tego mema zawierał tekst “I text U, Y U no text me back?” (napisałem ci smsa, dlaczego nie odpowiadasz?).
„Płyty CD, dlaczego nie jesteście tanie?”
Rage comics (komiksy wściekłości)
Zaczynały w 2008 roku jako prosty szablon powstały z trywialnego komiksu wykonanego niedbale w programie graficznym typu MS Paint i opublikowanego na forum 4chan. Nazwa Rage comics wzięła się właśnie od tego pierwszego komiksu i od wściekłej twarzy go puentującej. Szybko rozrósł się do złożonego systemu z ogromną ilością tzw. Rage faces (wściekłych twarzy), pomimo nazwy wyrażających różne, mniej lub bardziej sprecyzowane emocje[iv]. Twarze są zwykle czarno-białe, w większości wykonane właśnie w programie MS Paint. Część z nich, jak Not Bad, Dumb Bitch lub True Story jest rysunkowym odtworzeniem twarzy rzeczywistych (Not Bad to Barack Obama, Dumb Bitch – koszykarz Yao Ming, a True Story to aktor Neil Patrick Harris). Rage comics używa się głównie do opowiadania anegdot z własnego życia, zawsze kończących się puentą w postaci jednej z rage faces. Charakterystycznym dla tego komiksu jest wyolbrzymianie emocji, nie ma za to żadnych granic w kwestii tematyki. Anonimowość internetu sprawia, że w komiksach tych ludzie dzielą się nawet najbardziej wstydliwymi i osobistymi historiami ze swojego życia. Katalog Rage faces jest niezwykle obszerny, a omówienie wszystkich symboli i skrótów myślowych tych komiksów jest tematem na oddzielną pracę. Przedstawię zatem tylko kilka najpopularniejszych Rage faces.
*Me gusta (podoba mi się)
Głęboko niepokojąca twarz z rozbieżnym zezem i dziwnym uśmiechem. Wskazuje na perwersyjne ukontentowanie w sytuacji, w której taka reakcja byłaby przez społeczeństwo uznana za nieodpowiednią lub przesadną. Innymi słowy, wskazuje na czerpanie przyjemności z dziwnych rzeczy. Twarz Me Gusta jest jedną z najpopularniejszych rage faces. Twarzą-memem o podobnym zakresie znaczeniowym jest Sweet Jesus Have Mercy. Aby uniknąć pojawiających się pomyłek, wprowadzony został do obiegu obrazek wyjaśniający różnice pomiędzy nimi (Sweet Jesus Have Mercy wskazuje bowiem na nieziemską rozkosz, bez implikowania natury źródła tej przyjemności – wskazuje jedynie na intensywność doznania).
*Forever Alone (na zawsze samotny)
Ta twarz służy do wyrażania głębokiego rozczarowania i samotności. Forever Alone funkcjonuje również jako Advice Animal. W szczycie swej popularności, mem stał się inspiracją dowcipu, czy inaczej mówiąc niedobrowolnego flash-mobu. Internauci zakładali fałszywe konta na portalach randkowych jako kobiety i umawiali się z samotnymi mężczyznami na randkę w jedno miejsce o tej samej godzinie. Na miejscu pechowcy zastali plakat z Forever Alone, obserwowani za pomocą publicznej web camery przez setki internautów.
„ – Cześć – Cześć – Jesteś tu sam? – Tak…
– Świetnie, bo potrzebuję tego krzesła.”
*Przykłady innych Rage faces:
Rage guy
wyraz wściekłości, gniewu
Poker face
skrywanie emocji, często w żenujących sytuacjach
Okay guy
pogodzenie się z losem
I lied
wyraz radości z faktu, że właśnie skłamaliśmy z powodzeniem
Memy komentujące
Ten rodzaj memu funkcjonuje jako rodzaj komentarza, puenty najczęściej dla zdjęcia, bądź serii zdjęć, rzadziej tekstu. Jest to często rysunek twarzy (tzw. Rage face) wyrażającej jakąś emocję doklejany pod spodem zdjęcia/zdjęć. Część twarzy, które są memami komentującymi występuje równocześnie w Rage comics. Są też jednak twarze unikalne dla tej kategorii, których wcale lub prawie wcale nie spotyka się w rage comics. Należą do nich między innymi: Cuteness Overload, I see what you did there, czy Not bad. Memami komentującymi są też kadry z filmów/serialów wraz z podpisem, np. I don’t want to live on this planet anymore, Facepalm. Memy komentujące są krokiem do przodu w długiej historii dzielenia się ciekawymi zdjęciami w sieci, pozwalają bowiem precyzyjnie wyjaśnić stosunek autora do materiału. Memy komentujące pozwalają również polemizować internautom między sobą, komentować już komentowane wpisy tworząc coś na kształt publicznej wymiany światopoglądowej (często jest to starcie na linii mężczyźni – kobiety).
Cuteness overload (Przeładowanie słodkości)
W podstawowej wersji jest to histerycznie afirmatywna reakcja na pytanie bądź stwierdzenie słodkiego zwierzaka na zdjęciu. Puentujący obrazek przedstawia zapłakaną z rozczulenia twarz. Cuteness overload bardzo rzadko występuje w rage comics. Równie popularny jest klon tego mema z podpisem “Mom, please” (mamo, proszę), umieszczany pod zdjęciem przedstawiającym przedmiot będący obiektem pożądania autora.
Mogę pomóc? Oczywiście, że możesz.
Mamo, proszę
Shut up and take my money! (Zamknij się i bierz moje pieniądze!)
Kadr z serialu animowanego Futurama przedstawiający głównego bohatera, Fry’a z plikiem banknotów. Jest to najczęściej reakcja na zdjęcie lub serię zdjęć gadżetów lub dopiero ich wstępnych projektów. Pełni więc taką samą funkcję jak wyżej przytoczony “Mom, please”. Oznacza głębokie pragnienie posiadania danego przedmiotu lub poparcie dla prac nad wynalazkiem. Z tego samego serialu pochodzi komentujący mem “I don’t want to live on this planet anymore” (nie chcę już żyć na tej planecie), który jest wyrazem najgłębszego zdegustowania, rozczarowania – najczęściej poziomem wiedzy młodszego pokolenia.
Memy eksploatujące
Kolejną grupą są memy eksploatujące. Jest to najczęściej zdjęcie, wideo lub hasło charakteryzujące się brakiem konkretnego przekazu. Mem ten egzystuje pasożytując na memach szablonowych, bądź przez fotomontaż z innymi zdjęciami, czy też przez tworzenie bezsensownych lingwistycznych połączeń, w przypadku haseł (patrz niżej “al paczino”) . Memy tego typu powstają głównie z popularnych wirali (jak wspomniany już wcześniej teledysk “Friday”), choć bywa, że zaczynają jako memy szablonowe czy komentujące. Mem eksploatuje dany materiał, nie niosąc w sobie żadnej innej treści oprócz beztroskiej ekspresji materiału jako całości (parodie, przeróbki) i różnych jego fragmentów. Zachodzi przy tym często zjawisko autotematyzmu. Cechą charakterystyczną tego typu memów jest duża popularność przez stosunkowo krótki okres czasu. Bywa, że memy szablonowe używane są jednocześnie w sposób eksploatacyjny (np. Me Gusta), jeśli jednak zdążyły już ukonstytuować się jako szablon lub jego ważny element, nie grozi im całkowita eksploatacja i śmierć.
Mem eksploatujący, “Friday” pasożytujący na szablonie “Y U No”
Co ja pacze?
Polski mem który rozpoczął swoją karierę jako niewinny mem komentujący. Umieszczenie zdjęcia kota o intensywnym spojrzeniu wraz z podpisem „co ja pacze?” (uproszczone wyrażenie „na co ja patrzę?”) pod zdjęciem przedstawiającym dziwaczną bajkę, niepokojący komiks lub niedorzeczną stronę internetową oznaczać miał nagłe uświadomienie użytkownika, że patrzy na coś wyjątkowo głupiego. Gdy jednak mem zdobył dużą popularność rozpoczęła się jego eksploatacja, która w ciągu zaledwie dwóch-trzech miesięcy wyczerpała go całkowicie. Eksploatowana przy tym było głównie hasło wg. wzoru:
co + ja + (czasownik z błędem ortograficznym)?
Końcówka jego popularności przypadła na niedawne polskie protesty przeciwko umowie ACTA, zatem na transparentach zobaczyć jeszcze można było nawiązania do tego memu.
Oryginalny mem „co ja pacze?”
Eksploatacja memu podczas której zatracona zostaje jego właściwa funkcja.
Podsumowanie
Przytoczyłem tylko kilka z wielu obecnie i dawniej funkcjonujących memów. Jak pokazałem na powyższych przykładach dłuższą żywotność posiadają te memy, które służą jako szablon do przekazywania spersonalizowanej treści, bądź które mogą funkcjonować jako skróty myślowe – elementy skrótowego języka internetu. Innymi słowy – im większy potencjał komunikacyjny memu tym dłuższe jego życie (nie uwzględniając oczywiście innych czynników).
O tyle o ile osoby które korzystają z internetu bardzo oszczędnie, mogły jeszcze nie poznać memów, o tyle osoby, które nazywają siebie internautami znają doskonale ich symbolikę, identyfikują się z nimi, a wręcz są gotowi o nie walczyć. Gdy w 2010 roku, sieć odzieżowa Hot Topic wypuściła na rynek t-shirt z oryginalną rage face, internauci z 4chan zorganizowali kampanię mającą na celu wycofanie koszulki ze sprzedaży. Dokonali tego w sposób niesamowity, a mianowicie poprzez zmianę znaczenia mema i skompromitowanie go! Internauci masowo tworzyli komiksy gdzie “rage guy” był wściekłą reakcją względem innych ras – wszystko po to, by oskarżyć firmę o szerzenie rasizmu. Operacja „czarna wściekłość” odniosła sukces, gdyż koszulka została wycofana, mimo, że powróciła do sprzedaży po wykryciu spisku. Przykład ten wskazuje jednak jak ważne są te symbole dla społeczności internautów.
Jeszcze lepiej pokazały to niedawne protesty przeciwko podpisaniu przez Polskę umowy ACTA. Protesty zdominowane przez społeczność internautów obfitowały w banery, na których treści zostały przekazane w formie właśnie internetowych memów.
Protest przeciwko ACTA: na zdjęciu widać aż 3 memy: Like a boss w połączeniu z Rage face “Fuck Yeah”, You shall not pass, w tle widać jeszcze hasło-mem Epic Fail.
Moim zdaniem memy szablonowe i komentujące, a szczególnie ich najbardziej rozbudowany przykład – Rage comic, można już rozpatrywać jako Memplex[v]. Memy internetowe mają naturę rozrywkową, gdyż taki jest charakter kultury internetu i współczesnej kultury w ogóle. Jak jednak pisałem wyżej, pomimo lekkiej formy, treści zawarte w memach szablonowych poruszają istotne dla młodego pokolenia kwestie – służą krytyce, autokrytyce, dyskusjom światopoglądowym itp. Tak wygląda współczesna forma ekspresji poglądów – poprzez żart, anegdotę, chwytliwe hasło. Używanie przez młodzież z całego świata wspólnej i unikalnej symboliki tworzy niespotykaną wcześniej platformę porozumienia. To złożony system symboliczny, który został zbudowany w zaledwie cztery lata (pierwsza Rage face pojawiła się pod koniec 2008 roku) i nic nie wskazuje na to, by miał przeminąć – za to może i z pewnością będzie ewoluował. Czas pokaże jak długa może być żywotność memów tego systemu.
Bibliografia
- Susan Blackmore, Maszyna memowa, wydawnictwo Rebis, Poznań 2004
- Jean Burgess, ‘ALL YOUR CHOCOLATE RAIN ARE BELONG TO US’? Viral Video, YouTube and the Dynamics of Participatory Culture [w:] http://www.eprints.qut.edu.au/18431/1/18431.pdf
- Rob Walker, When funny goes viral [w:] http://www.cubanxgiants.com/berry/329/spring11/readings/week10/ROFL.doc
- Rachel Arandilla, The power of internet memes and a lot of fun along the way [w:] http://www.1stwebdesigner.com/design/power-internet-memes/
[i] Jean Burgess, ‘ALL YOUR CHOCOLATE RAIN ARE BELONG TO US’?
Viral Video, YouTube and the Dynamics of Participatory Culture, s.2
[ii] Susan Blackmore, Maszyna memowa, wydawnictwo Rebis, Poznań 2004, s. 12
[iii] www.knowyourmeme.com/about
[iv] Początkowo planowałem Rage comic uczynić oddzielnym typem memu, uznałem jednak, że nadal jest to szablon, tyle że bardziej złożony, pozwalający na przekazywanie bardziej zróżnicowanych treści.
[v] Zaproponowana przez Susan Blackmore nazwa, którą opatrzyła zjawisko wzajemnie wspierających się i replikujących memów w rozbudowanych systemach takich jak religie, czy kultury. (Susan Blackmore, Maszyna memowa, wydawnictwo Rebis, Poznań 2004, s. 20)