Streszczenie
Artykuł eksploruje zagadnienie anoreksji pod kątem powiązań pomiędzy kobiecą cielesnością a ograniczeniami w sferze publicznej i w dokonywaniu wyborów dotyczących stylu życia. Kulturowy przekaz uwzniośla szczupłe ciało czyniąc je gwarantem lepszego, szczęśliwego i pełnego doznań życia, same kobiety zaś, przyzwyczajone do obiektywizacji i alienacji wobec własnego ciała narażone są na zachorowanie na anoreksję w daleko większym stopniu niż mężczyźni.
Anoreksja na łamach nośników kultury popularnej jest postrzegana w sposób spolaryzowany i nie pozbawiony dozy fascynacji: albo jako negacja kulturowej kobiecości, albo jako jej idealna egzemplifikacja. We współczesnych środkach przekazu dyskurs choroby miesza się z dyskursem piękna, a linia demarkacyjna staje się niewyraźna.
Słowa kluczowe: anorexia nervosa, ciało, kobiecość, kultura popularna
Summary
The article explores the problem of anorexia nervosa from the perspective that focuses on the female corporeality and its limitations in public sphere and in the number of lifestyle choices that are available. The cultural transmission sacralizes the slender body and turns the slender body into a passport to all the good things in life. Women, who are used to self- objectifying and alienation from their bodies are more prone to anorexia.
In the mass media anorexia is portrayed in a twofold manner: either as negation of cultural femininity (and the meanings that are ascribed to it) or as its ideal exemplification (incarnation). The discourse of sickness interferes with the discourse of beauty and the boundary line becomes blurred.
Key words: anorexia nervosa, body, feminity, popular culture
Wprowadzenie:
Anoreksja jest poważnym zaburzeniem psychicznym, w prawie dwudziestu procentach prowadzącym do śmierci, najczęściej samobójczej. Zapada na nią około jeden procent populacji. Choroba dotyka w olbrzymiej większości kobiety. Ma to miejsce w dziewięciu na dziesięć przypadków (Józefik 1996, 2006). Zazwyczaj proces chorobowy ma swój początek w chęci zrzucenia rzeczywistej lub urojonej nadwagi, zaś głównym przejawem postępującej anoreksji jest obsesyjna koncentracja na jedzeniu, własnym ciele i utracie kilogramów. Anoreksja jest zaliczana do grupy zaburzeń odżywiania w skład której wchodzą również kompulsywne objadanie się (binge eating) oraz bulimia nervosa (zwana „wilczym głodem”).
Anoreksja jako jednostka chorobowa zdiagnozowana została w 1689 roku przez Richarda Mortona, angielskiego lekarza. Opisał on zespół polegający na wyniszczeniu ciała występującym bez gorączki i duszności, któremu towarzyszą utrata apetytu, zaparcia, zanik miesiączki, brak troski o swoje zdrowie i życie” (Józefik, 2006).
Podstawowe kryteria (zgodnie z międzynarodowym diagnostycznym i statystycznym podręcznikiem zaburzeń psychicznych DSM IV) pozwalające stwierdzić występowanie anoreksji to:
– odmowa utrzymania ciężaru ciała co najmniej na poziomie wagi minimalnej dla wieku i wzrostu (wychudzenie prowadzące do spadku masy ciała poniżej 85% wartości należnej)
– intensywny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością mimo utrzymującej się rzeczywistej niedowagi
– zaburzenie sposobu doświadczania kształtu własnego ciała i jego masy: nadmierny wpływ tych czynników na samoocenę lub zaprzeczenie zagrożeniu wynikającemu z niskiej masy ciała
– u dziewcząt menarche amenorrhoea (nieobecność trzech kolejnych cykli menstruacyjnych)
– przymus wykonywania ćwiczeń fizycznych oraz regularne praktyki przeczyszczania organizmu poprzez stosowanie środków przeczyszczających lub prowokowanie wymiotów
Zjawisko anoreksji jest zjawiskiem złożonym i powinno być rozpatrywane na kilku płaszczyznach. W etiologii (patogenezie) choroby ważną rolę odgrywają zarówno uwarunkowania jednostkowe, jak i środowiskowe. Artykuł ten koncentruje się wyłącznie na perspektywie kulturowej, będącej jedną z płaszczyzn, w kontekście których zjawisko anoreksji jest analizowane. Świadomie pominięty został wymiar mikrospołeczny (tzn. relacje rodzinne w anoreksji będące przedmiotem zainteresowania terapii systemowej) oraz psychoanalityczna próba wyjaśnienia tego zjawiska. Zamierzeniem tego tekstu jest próba odczytania anoreksji jako fenomenu symptomatycznego dla naszej współczesnej kultury i kobiecego przeznaczenia, czyli przyjrzenia się jego szerszemu, społecznemu wymiarowi.
Ambiwalencja: anoreksja i środki masowego przekazu
Kulturę popularną definiuje się jako posiadającą następujące cechy: „ przekazywanie komunikatów za pomocą technicznych środków, standaryzację twórczości, powielanie identycznych przekazów, profesjonalizację nadawcy, orientację na odbiorcę i jego ustalony system wartości, szeroką cyrkulację i dyfuzję treści” (Kłoskowska,2005: 4567 ).
Środki masowego przekazu, jako nośniki kultury popularnej obfitują w nierzadko sprzeczne przekazy dotyczące anoreksji. Na samym internetowym portalu www.youtube.com można zobaczyć setki zebranych zdjęć dokumentujących fizyczne objawy anoreksji zarówno u kobiet publicznie znanych (w większości gwiazd show biznesu), jak i u anonimowych modelek, a także setki krótkich filmików z „thininspiration” w tytule, których celem jest zachęcanie do „kultywowania” anoreksji i samą anoreksję sakralizujące (nadające jej quasi–religijny charakter). Na tym samym portalu obecne są również videonarracje byłych anorektyczek, które przestrzegają przed jej nierzadko tragicznymi skutkami na przykład 32 autorskich narracji dziewczyny o pseudonimie eniwekwe (link: http://www.youtube.com/watch?v=Bq5rm6tOjY4&feature=mfu_in_order&list=UL).
Z kolei na łamach prasy skierowanej do kobiet, anoreksja funkcjonuje jako postrach matek zatroskanych losem swoich krnąbrnych córek (w czasopismach typu Na Żywo, czy Życie na gorąco), albo jako karygodna egzemplifikacja zepsucia świata mody (zilustrowana zdjęciami autentycznych oraz domniemanych anorektyczek). Bywa też tematem opowieści napisanych przez czytelniczki pisma (najczęściej w stylu: „moja heroiczna walka z chorobą”). W tych samych mediach (prasa kobieca), na sąsiednich stronach (np. w Wysokich Obcasach, w Twoim Stylu) zamieszczane są inne aspekty dyskursu diety, tym razem zachęcające kobiety do nieustannego dyscyplinowania swojego posłusznego ciała (Foucault 1993). Będą to na przykład ćwiczenia fizyczne, reklamy specyfików odchudzających oraz sesje mody, w których wzory kobiecości do naśladowania pełnią nierzadko anorektyczne, czy też o anoreksję się ocierające (przynajmniej wizualnie) modelki. Niespójne przekazy to codzienność na łamach kobiecej prasy. W Wysokich Obcasach zamieszcza się artykuł tyczący się samej choroby, ostrzegający przed jej zakamuflowaną „sektą” internetowych wyznawczyń (Sieciorekcja), uzupełniony rozmową z psychologiem o tym, jak uchronić własną córkę przed zachorowaniem, zaś na ostatnich stronach tego samego magazynu znajdują się ogłoszenia klinik medycyny estetycznej (chirurgii plastycznej), a także ośrodków odchudzających (Jucewicz 2003). Obecność sprzecznych przekazów w rezultacie osłabia siłę oddziaływania tych prozdrowotnych, zupełnie jak w reklamie piwa bezalkoholowego, w której nadawca puszcza do nas oko. W przypadku zaburzeń odżywiania komunikat brzmi „uważaj anoreksja to choroba, ale bycie szczupłym (czyli pięknym) jest ważniejsze od bycia zdrowym”.
Można by pokusić się o stwierdzenie, że na jednym biegunie spektrum dyskursu diety funkcjonuje anorektyczna śmierć – śmierć biologiczna, fizyczna, na drugim zaś, śmierć z przejedzenia, śmierć społeczna osoby otyłej. W środku spectrum dyskurs diety umieszcza zdrową, szczupłą (a więc zdyscyplinowaną) i ciesząca się szczęśliwym życiem kobietę, posiadającą „paszport do wszystkiego, co w życiu dobre” – czyli do zazdrosnych spojrzeń innych kobiet, pożądliwych spojrzeń mężczyzn, spełnienia zawodowego i prywatnego oraz przychylności androcentrycznego lustra. W tym lustrze odbija się idealna matryca kobiecej sylwetki i odnajduje spełnienie w ten sposób skonstruowana, społeczna tożsamość kobieca, będąca w istocie tożsamością relacyjną.
Ciała marginalne, a więc ciała z obydwu biegunów spectrum, to tak zwane ciała nielegalne, ciała niechciane, ciała-obiekty(Butler 1993). Takim ciałem właśnie jest chore ciało młodej francuzki sfotografowanej przez Oliviera Toscaniego w 2008 roku. Widok chorego ciała budzi odrazę i lęk, a nie pożądanie (jeżeli przyjąć, że właściwe kobiece ciało to takie, które budzi pożądanie). Ciało chore to ciało poddane dyskursowi choroby, a nie dyskursowi piękna, ujęte w ramy patologii, przypisane medycynie, a nie erotyce, mające służyć za egzemplifikację wyniszczenia organizmu. Anorektyczna modelka obleczona w jedwab i futro to egzemplifikacja triumfu woli nad ciałem, z kolei naga, zgarbiona postać francuskiej anorektyczki (która niegdyś również była modelką) to triumf ciała nad wolą. Francuzka, anorektyczka Toscaniego, to egzemplifikacja tego, do czego prowadzi obsesyjna kontrola ciała. To ideał, który sięgnął bruku. Linia graniczna dzieląca te dwa kobiece ciała: ciało – pomnik (modelka) i ciało – śmieć (anorektyczka), dyskurs piękna i dyskurs choroby, jest tak cienka, że wręcz nieuchwytna. Anorektyczka Oliviera Toscaniego jest współczesnym dziwolągiem (freakiem) tak, jak Julia Pastrama, hirsutyczna karlica epoki nowoczesności (Thomson 1997). Jej zniszczone, zniekształcone przez chorobę ciało, wypadające włosy i zęby, łuszcząca się skóra, widoczne kości, zniekształcona kobieca sylwetka, hirsutyczny meszek pokrywający skórę czynią z niej zjawisko, współczesnego dziwoląga, a publiczność (internauci, czytelnicy, widzowie) z jednoczesnym zaciekawieniem, fascynacją i autentyczną odrazą pragnie ją oglądać na scenie środków masowego przekazu, tak jak kiedyś na Julię Pastramę na scenie objazdowego cyrku.
Socjalizacja: Anoreksja i społeczeństwo
Jak pokazują liczne socjologiczne badania społeczeństwo polskie jest społeczeństwem kolektywnym, gdzie dobro grupy własnej, familocentryzm, są sytuowane ponad dobrem jednostki, (CBOS: Nie ma jak rodzina 2008), tradycyjnym, opartym na domowym matriarchacie i patriarchacie sfery publicznej oraz tradycji chrześcijańskiej, a także ksenofobicznym (CBOS, OBOP). Role kobiet i mężczyzn oraz ich akceptowalne cielesne wizerunki są jasno określone (por. Kopciewicz 2003, 2005). Kobiety otyłe są społecznie piętnowane i bywają przedmiotem dyskryminacji zarówno w sferze publicznej (rzadziej dostają pracę, rzadziej awansują), jak i w sferze kontaktów pozazawodowych (np. zakupy odzieżowe, brak numeracji powyżej rozmiaru czterdzieści dwa, specjalne działy dla „grubasów”) oraz na płaszczyźnie erotycznej.
Ciało otyłe to ciało nieposłuszne, ciało rozsadzające ramy pożądanej kobiecej sylwetki, to ciało zagrażające normatywnemu, usankcjonowanemu społecznemu porządkowi. To ciało poza kontrolą. Zmieniające się ciało to namacalny dowód upływu czasu i naszej śmiertelności. Jest to powiązane ze społecznym prezentowaniem i używaniem ciała. Kobieca kobieta (czyli społecznie aprobowana) powinna być lekka i zajmować niewiele miejsca, chodzić drobnymi kroczkami, siadać ze złączonymi nogami, mówić aksamitnym szeptem i nie gestykulować (Kopciewicz 2003, 2005). W klasycznej już publikacji pod tytułem The Body in the Consumer Culture, Mike Featherstone pisze : „W kulturze konsumpcyjnej ciało oraz zarządzanie ciałem dzieli się na dwa aspekty. Istnieją dwie kategorie ciała. Ciało zewnętrzne tyczy się wyglądu, poruszania i kontrolowania ciała w społecznej przestrzeni. Ciało wewnętrzne tyczy sie troski o zdrowie i sprawne, optymalne funkcjonowanie ciała jako maszyny, o którą należy się troszczyć w obliczu choroby, nadużycia i deterioracji połączonej z procesem starzenia się”(1991, s.171, tłumaczenie własne).
Anoreksja i jej aspekty powiązane z ciałem wewnętrznym (w dyskursie zdrowia i choroby) to między innymi: medykalizacja ciała kobiety, sama medykalizacja anoreksji, nacisk na wyniszczenie organizmu (szczególnie na nieprzydatność ciała w zakresie jego funkcji reprodukcyjnej) jako skutek głodzenia się (czyli zaklasyfikowanie anoreksji jako choroby ciała o podłożu psychicznym).
Aspekty anoreksji dotyczące ciała zewnętrznego (w dyskursie społecznego używania ciała) to społecznie znikające ciało anorektyczki (jego niewidzialność z seksualnego punktu widzenia), typowy, chorobliwy wygląd ciała chorej na anoreksję kobiety, techniki ukrywania przez nią Goffmanowskiego piętna (anoreksja jako Piętno) przez maskowanie wychudzenia, chowanie pożywienia oraz jedzenie na pokaz.
Pytanie, które należałoby postawić, brzmi: czy anoreksja jest zbyt daleko posuniętym, skrajnym konformizmem wobec nakazu atrakcyjnego, pożądanego ciała, czy też buntem przeciwko kobiecej cielesności i biologii postrzeganej jako obciążenie, ograniczenie na gruncie szeroko rozumianej samorealizacji? Czy możliwe jest wytyczenie linii demarkacyjnej (granicznej) pomiędzy ciałem–pomnikiem a ciałem–śmieciem? Dlaczego wychudzone ciało modelki jest pięknym ciałem podczas gdy ciało anorektyczki jest ciałem chorym? Czy anoreksja jest chorobliwą egzemplifikacją społecznie aprobowanej, skonstruowanej kobiecości czy buntem wobec i ucieczką od takowej? Kim jest anorektyczka: kobiecą czy też niekobiecą kobietą? Ideałem czy dziwolągiem?
Role związane z płcią: Anoreksja i kobiecość
Naomi Wolf (1996) odsuwa z niechęcią najpopularniejszą tezę o rodzinnej genezie powstawania anoreksji. Najwięcej anorektyczek (w USA) znajduje się wśród populacji studentek, a więc ma to miejsce, wtedy, kiedy młode kobiety wchodzą w szerszy społeczny kontekst, nierzadko opuszczając rodziców i rodzinne miasto. W czasie studiów znajdują się głównie wśród rówieśników, w tym mężczyzn. Studia są czasem zdobywania pierwszych doświadczeń zawodowych oraz nawiązywania długoletnich, nierzadko przypieczętowanych ślubną obrączką związków. To również czas walki, bądź gry, o przyszłych mężów i zasoby, którymi tamci dysponują. Pomimo zmieniającej się sytuacji finansowej współczesnych kobiet, zasoby posiadane przez mężczyzn z samego faktu przynależności do męskiej płci są w dalszym ciągu większe.
Ta gra o awans społeczny toczy się w określonym kontekście kulturowym, „tam gdzie kobieta jest swoim wyglądem, a jej wygląd jest nią” (Kaschack 1996). Bourdieu stwierdza: „skutkiem męskiej dominacji stwarzającej kobietę jako przedmiot symboliczny, którego bycie (esse) jest przede wszystkim byciem widzianą (perciple), jest stan związanej z własnym ciałem niepewności. Stan ten można inaczej nazwać zależnością symboliczną. Kobiety istnieją przez i dla spojrzenia, są wiec przedmiotem – dostępnym, przykłuwającym wzrok, gotowym do użycia. Oczekuje się od nich ze będą kobiece: znaczy się uśmiechnięte, podlegle, uważne, dyskretne, wycofane” (2004, s. 82).
Bourdieu uważa ponadto, że ciało kobiece ma tendencje do mieszczenia się w ściśle określonej ramie, podczas gdy męskie ciało dokonuje symbolicznej kolonizacji oraz transgresji. W skrócie można by stwierdzić, że ciało męskie podlega afirmacji, a kobiece negacji. Kobiety mają być wątłe i delikatne, filigranowe i smukłe, mężczyźni zaś rośli i silni. Logika ta ujawnia się także w płciowym podziale niepokojów związanych z ciałem: u mężczyzn koncentruje się on na tych partiach ciała, które – w ich ocenie – są zbyt małe, u kobiet zaś przeciwnie – na tych, które są zbyt „obfite” (Ibid., s.71). Z badań Lucyny Kopciewicz (2003) wynika, że być kobiecą, to znaczy ładnie wyglądać, być szczupłą, zadbaną, czystą, cichą, skromną, oraz świadomie balansującą na granicy świadomości własnej seksualności, ale nigdy jej nie przekraczającą. Kobieta powinna przede wszystkim wyglądać w seksualnie atrakcyjny sposób, ale nie powinna czuć się seksualna (ma być pożądana a nie pożądać). Kobieca seksualność została zawłaszczona na użytek mężczyzn, sprofilowana tak, by sprawiać przyjemność męskiemu oku tworzącemu ramy dyskursu tyczącego się kobiecej seksualności w ogóle, piętnującemu nielegalne obrazy ciała skazaniem na niewidzialność, czyli społeczną śmierć.
„Właściwe”, odpowiednie ciało stanowi dla kobiety swego rodzaju bilet do lepszego świata: powodzenia wśród płci przeciwnej i nierzadko preferencyjnego traktowania na drodze zawodowej. Jak twierdzi psychoanaliza, kobieta przeglądając się w lustrze nie może uwolnić się od erotyzacji własnego ciała i patrzenia na siebie okiem zewnętrznego, męskiego obserwatora. Wiele kobiet widzi siebie oczyma innych, dokonuje samoobiektywizacji, skupia się na własnej cielesności a nie na tym co czują, co myślą, czego pragną. Kobiety dokonują procesu autodefinicji przez swoją fizyczność i punkt ciężkości tożsamości przechodzi na wygląd zewnętrzny. Ich tożsamość zostaje ucieleśniona (Głębocka, Kubat 2005; Melosik 1996).
Czasem takie niezdyscyplinowane, ”nieposłuszne” ciało staje się polem walki, najgorszym wrogiem, albo wyrazem protestu przeciwko obowiązującym kanonom estetycznym. Kiedy indziej staje się jedyną sferą autonomii, jedynym środkiem wyrazu skonfliktowanych i nie do końca uświadamianych pragnień. Przyjmuje się, że w anoreksji znajduje wyraz kilka dyspozycji młodej kobiety, takich jak: lęk, niska samoocena, potrzeba kontroli i sukcesów, ale także zaprzeczanie czy też tłumienie własnej seksualności i zmysłowości, bądź co bądź kojarzonej z pośladkami i piersiami kobiety dorosłej oraz z jedwabną powłoką, czyli warstwą tłuszczu pod skórą (Józefik 1996, 2005; Suchańska 2003).
Anoreksja, która niewątpliwie jest poważną chorobą z grupy zaburzeń odżywiania się, może również być odczytywana czy też zdekodowana jako wyraz skonfliktowanych znaczeń przypisywanych kobiecemu ciału i własnej kobiecej ambiwalencji dotyczącej cielesności. Ciało to medium kultury, to miejsce spisywania znaczeń. Anorektyczne ciało może być odczytywane jako dramatyczna próba emancypacji, jako chęć ucieczki od tyranii i totalności kobiecej biologii, przypisującej kobiecie podrzędne społecznie role. Biologii skazującej ją na izolację i wyrzeczenie się własnych ambicji i potrzeb dla dobra innych (Orbach 1997). To również chęć perfekcji, przekroczenia biologicznych ograniczeń, a także zaprzeczenia upływowi czasu. Ambiwalencja wewnętrznych motywów jest w przypadku anoreksji wyraźna. Susan Bordo charakteryzuje współczesne ciało jako „kulturowy plastik”, który zastąpił kartezjańskie ciało–maszynę a w miejsce boga, jako zegarmistrza, umieściliśmy siebie samych, jako mistrzowskich rzeźbiarzy rzeźbiących z tego plastiku” (Hyży 2003, s.203). „Problem anoreksji wydaje się ważny z tego powodu, że same chore często doświadczają umysł i ciało, jako obce, zewnętrzne mięso i kontrolujący je perfekcjonistyczny umysł. Chociaż plastikowe ciało może, z samej istoty masy plastycznej być formowane na wiele różnych sposobów, anorektyczki nie znają takiego wyboru. Poczucie, że ma się zbyt wiele siebie-kulturowo łączone z kobietami (istotami nadmiernie potrzebującymi emocjonalnego i seksualnego kontaktu, ciągłych zapewnień, za wiele uwagi itd.) jest tym, od czego anorektyczki próbują uciec. W konsekwencji chcą uciec od wszelkich cielesnych pragnień, aby na tej drodze uniknąć skutków związanych z posiadaniem ciała, swej kobiecości, i z podążaniem za związanymi z tym kulturowymi wymaganiami i ograniczeniami.
I dalej tamże: „jednak anorektyczce praktyki prowadzą do oczywistego paradoksu – wysiłki przyjęcia męskiej (czy tez raczej chłopięcej) identyfikacji, aby stać się pełnowartościowymi podmiotami w społeczeństwie ceniącym męskie cechy, takie jak umysłową samokontrolę, niezależność, sprawność fizyczną, siłę i sprężystość ciała, prowadzą do skutków odwrotnych od zamierzonych. Anorektyczki stają się cieniami kartezjańskiego dyskursu: słabe, bezpłciowe, ciche, niezdolne do żadnej aktywności fizycznej i koncentracji umysłowej. Chcąc stać się pełnymi osobami, przeciwnie, likwidują swoją podmiotowość, a autonomiczność i wolna wola, tak przez nie upragnione, okazują się całkowitym złudzeniem”(Ibid. ,s.203-204).
Czyżby anoreksja była próbą emancypacji od społecznych ograniczeń? Przeciwko czemu dokładnie buntują się anorektyczki? Feministyczne autorki twierdza, że anoreksja jest chorobą współczesnych kobiet, które nie wiedzą, jak wiele miejsca wolno im zająć w przestrzeni publicznej. Anoreksja jest też sprzeciwem wobec ograniczeń, jakie nakłada na kobiety ich biologia. Susan Orbach wyróżniła dwa rodzaje głodu: głód żołądka i głód ust. Głód żołądka jest głodem fizycznym natomiast głód ust – symbolicznym. Anoreksja oraz inne zaburzenia jedzenia (w tym bulimia) są głodem ust, czyli tego, co w naszej kulturze symbolizuje jedzenie: miłości, ukojenia, pocieszenia, zmysłowej przyjemności. Zaburzenia odżywiania dotykają kobiety, ponieważ jedzenie pełni rolę substytutu uczuć i doznań, których emocjonalnie łakną (1997).
Kontynuując ten tok rozumowania, można by powiedzieć, że chore na anoreksję kobiety pragną poczucia autonomii, siły, oraz sprawstwa. Wyrzeczenie się jedzenia symbolizuje chęć uwolnienia się od nieakceptowanych, wstydliwych i wreszcie często niemożliwych do zrealizowania pragnień. Pragnień związanych z własną płciowością i seksualnością (oraz pożądaniem). Anoreksja jest formą niezgody na społecznie usankcjonowaną kobiecość i kobiecą rolę rodzajową. Oczywiście anoreksja jest przede wszystkim poważną chorobą w dwudziestu procentach przypadków prowadzącą do śmierci, często samobójczej.
Truizmem jest stwierdzenie, że biologia kobiet w dalszym ciągu w przemożnym stopniu determinuje ich społeczne przeznaczenie. Rola matki w naszym kulturowym kontekście jest największym zaszczytem i niejednokrotnie stanowi sens życia dla kobiety. Matka–karmicielka. Żona – żywicielka rodziny. Codzienny obiad jest wyrazem kobiecej miłości (tak jest odczytywany) oraz dowodem sprawnego wypełniania wymogów kobiecej roli rodzajowej. Jednak wychudzone bądź bardzo szczupłe ciało anorektyczki to w dalszym ciągu ciało dziewczyny, a nie kobiety dorosłej, to ciało wiecznej córki, ciało kobiety, która ma prawo wyłącznie brać, a nie musi jeszcze dawać, którą lekcja kobiecego życia nie nauczyła, że większość wyborów głoszonych na kartach czasopism to jedynie obietnice bez pokrycia. Chłopięce ciało anorektyczki to nie dorodne piersi karmicielki, a więc kobiety udomowionej, z perspektywy dzisiejszej presji sukcesu na gruncie zawodowym przegranej, nieatrakcyjnej, zdradzanej. Samo jedzenie w końcu, poza wszystkimi innymi znaczeniami symbolizuje życie. Czyżby anoreksja była protestem przeciwko takiemu życiu, na jakie pozwala i ku jakiemu kieruje kobietę jej fizjologia? Czy anoreksja jest patologiczną próbą emancypacji od ograniczeń kobiecości? Czyżby anoreksja była buntem wobec życia „udomowionej”, zdyscyplinowanej i posłusznej kobiety–konsumentki (i obiektu do skonsumowania)?
Dyskusja:
Anthony Giddens koncentruje się na tożsamościowym aspekcie anoreksji, jako choroby symptomatycznej dla kultury konsumpcyjnej. „Anoreksję należy raczej rozumieć w kategoriach wielości opcji, jakie są dostępne w epoce późno nowoczesnej oraz w kontekście trwającego wykluczenia kobiet z pełnego uczestnictwa w generujących te opcje sferach aktywności społecznej. Formalnie, kobiety mogą dziś wybierać spośród całego bogactwa szans i możliwości, ale w maskulinistycznym świecie większość z tych dróg jest przed nimi praktycznie zamknięta. Co więcej, aby sięgnąć po te możliwości, które istnieją, kobiety muszą rezygnować w znacznie większym stopniu niż mężczyźni ze swoich starych „ustalonych” tożsamości. Innymi słowy, ich doświadczenie otwartości szans, które cechuje późną nowoczesność jest tyleż pełniejsze, co pełne sprzeczności.” (2007, s.147).
Giddens zwraca również uwagę na fakt alienacji kobiet od własnego ciała i postrzeganie go w cudzych kategoriach: „obcość ciała, w którym jednostka nie czuje się dobrze, tłumaczy, dlaczego anorektyczki potrafią doprowadzić dietetyczny reżim, aż do momentu faktycznego ”zagłodzenia się na śmierć” (Ibid., s.147).
W świecie maskulinistycznych ideałów kobieca biologia postrzegana jest jako źródło ograniczeń wielości wyborów. Ciało jest najłatwiej dostępnym środkiem wyrazu oraz odbiciem ideałów i mód epoki. To również tekst kultury, to miejsce spisywania znaczeń, to przedmiot dyskursu piękna i choroby, a także dysursu medycyny. Ciało jednostki jest polem urodzajowionej socjalizacji. ”Nikt nie rodzi się kobietą” pisała Simone De Bevouir. Wreszcie ciało w epoce późnej nowoczesności bywa postrzegane, jako emanacja wewnętrznego „ja” (tożsamość ucieleśniona). Według Giddensa anoreksja to swego rodzaju wybór negacji w świecie pozornie wielu możliwości. Ciało to projekt tożsamościowy, sfera, nad którą kobiety wciąż sprawują kontrolę przy równoczesnym poczuciu braku kontroli nad swoim losem. Kultywowanie tego projektu bywa śmiertelne. Bunt przeciwko „usankcjonowanej”, a jednocześnie „przegranej” kobiecości, anorektyczna próba pozbycia się cielesnego balastu powtórnie znajduje ograniczenie – powtórnie we własnej biologii.
„Fakt, że na anoreksję cierpią głównie kobiety, posiada swój wymiar społeczno-polityczny, jak i kliniczny. Pełne zrozumienie anoreksji jak innych zaburzeń odżywiania się, wymaga więc zrozumienia nie tylko życia osobistego kobiet, ale także dominujących w społeczeństwie kulturowych konstrukcji zarówno kobiecości, jak i kobiecego ciała, podejścia do jedzenia, oraz pragnień jakie posiadają jednostki” (Renzetti 2005, s. 569).
Bez uwzględnienia specyfiki kontekstu kulturowego i dostępnych wzorów kobiecości do naśladowania, a także społecznych ograniczeń kobiecości, analiza fenomenu anoreksji jest co najmniej niepełna. Osobnym zagadnieniem, które zostało w tym artykule wstępnie zarysowane jest osobliwa fascynacja popkultury fenomenem anoreksji i ogromna dostępność wizerunków anorektyczek.
Dlaczego inność anorektycznego ciała tak przykłuwa uwagę mediów? To zagadnienie warte jest dalszej eksploracji na gruncie nauk społecznych.
Biogram
Mgr Maria Adamczyk jest doktorantką w Instytucie Socjologii oraz asystentem w Zakładzie Socjologii Medycyny, UJ CM. Interesuje się socjologią medycyny, w tym szczególności socjologią zdrowia psychicznego, socjologią niepełnosprawności a także socjologią ciała.
Bibliografia
Berger, J. 1997. Sposoby widzenia, Poznań: Rebis.
Bordo, S. 2004. Unbearable Weight. Feminism, Western Culture and the Body, CA: University of California Press.
Bourdieu, P. 2004. Męska dominacja, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Buczkowski, A. 2005. Społeczne tworzenie ciała, Kraków: Universitas.
Butler,J. 1993. Bodies that Matter, London: Routledge.
Erikson, E. H. 1997. Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań: Rebis.
Featherstone, M. 1991. The body in the consumer culture, w: The body-social process and cultural theory, London: Sage publications.
Featherstone, M., Turner, B. 1991. The body-social process and cultural theory, London: Sage publications.
Featherstone, M.1997. Postmodernizm i estetyzacja życia codziennego, w: Nycz, R.: Postmodernizm, antologia przekładów, Kraków: Wydawnictwo Baran i Suszczyński.
Foucault, M. 1993. Nadzorować i karać: narodziny więzienia, Warszawa: Aletheia –Spacja.
Giddens, A. 2007. Nowoczesność i tożsamość, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Głębocka, A., Kulbat, J.2005. Wizerunek ciała , Opole: Uniwersytet Opolski.
Goffman, E. 2005. Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Hyży, E. 2003. Kobieta, ciało, tożsamość, Kraków: Universitas.
Jucewicz A. Siecioreksja. „Wysokie Obcasy”. Nr 10, s.34-39 2003.
Józefik, B. 1996. Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Józefik, B. 2006. Relacje rodzinne w anoreksji i bulimii psychicznej, Kraków: Universitas.
Kaschak, E.1996. Nowa psychologia kobiety. Perspektywa feministyczna, Gdańsk: GWP.
Kłoskowska, A. 2005. Kultura Masowa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kopciewicz, L. 2005. Kobiecość, męskość i przemoc symboliczna. Polsko- francuskie studium porównawcze, Kraków: Impuls.
Kopciewicz, L. 2003.Polityka kobiecości jako pedagogika różnic, Kraków: Impuls.
Krystek, M. 2000. Kontrola w relacjach z rodzicami u dziewcząt z gotowością anorektyczną, w red. Suchańska, A. Podmiotowe i społeczne uwarunkowania anoreksji, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Melosik, Z. 1996. Tożsamość, ciało i władza, teksty kulturowe jako (Kon)teksty pedagogiczne, Toruń: Edytor.
Nycz, R., red. 1998. Postmodernizm. Antologia Przekładów, Kraków: Universitas.
Orbach, S. : 1997. Fat is a Feminist Issue, London.
Renzetti, C., Curran, D., J.2005. Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sernau, S. 2001. Worlds apart-social inequalities in a global economy, Indiana: Pine Forge Press.
Suchańska, A. 2000. red. Podmiotowe i społeczno-kulturowe uwarunkowania anoreksji, Poznań : Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Thomson, G. R. 1997. Extraordinary Bodies, Figuring Disability in American Culture and Literature, New York : Columbia University Press.
Wolf, N. 1996. The Beauty Myth. How images of beauty are used against women, Toronto: Harper Collins.