Stone-made shepherd shelters as a disappearing element of the Little Beskids’ landscape
Słowa klucze: Beskid Mały, kamienne szałasy pasterskie, krajobraz pasterski, geografia kulturowa, etnografia
Key words: Little Beskids, stone-made shepherd shelters, shepherd’s landscape, cultural geography, ethnography
Abstract
Stone-made shepherd shelters exemplify a unique ethnographic and historic architectural form in the region of the Polish Carpathian Mountains. Due to the regression in agriculture and shepherding they are truly a rarity in the landscape of Międzybrodzie Żywieckie, located in the Little Beskids. The research is aimed at analyzing the geographical and cultural conditions of the location of the architectural forms discussed, paying special attention to history, architecture and the need to preserve them. The occurrence of the stone-made shelters on the slopes of the Little Beskids was determined by the shepherd’s economy of the Walachians, who settled here in the 14th century. The economy was based at developing the forest areas through deforestation in order to establish meadows and pastures where shelters were placed. These objects are characterized by specific construction with the stone foundation and walls made of sandstone from Istebna, which were not built with the use of the mortar. As there was no space for the hearth and windows, shelters served mainly as places used for storing hay and agrarian products. The presence of water and approach were crucial in terms of the location of shelters. Interesting is the fact that the single sheds were not placed on the clearings at the mountain tops. The shepherd’s culture – the Walachians’ culture determined the development of the shed’s network in the mountain area of the Little Beskids. We can distinguish two types of simply constructed sheds according to the natural building materials used. Undoubtedly, stone-made shepherd shelters are ethnographical, architectural and cultural rarity of the Little Beskids in the vicinity of Międzybrodzie Żywieckie. Their high heritage values enrich the history of the mountain-dwellers of Międzybrodzie, having an influence on their individuality. However, slow disappearance of the stone-made shepherd shelters causes loss of regional identity, history and architecture.
Beskid Mały mezoregion Beskidów Zachodnich, prowincji karpackiej od wieków był obszarem rozwoju gospodarki i kultury pasterskiej. Działalności, które już od XIII wieku przekształcały krajobraz naturalny w kulturowy rolniczo-pasterski. Rozwój pasterstwa wpłynął na wylesienie stoków i szczytów w celu tworzenia łąk i pastwisk śródleśnych, następnie na stworzenie sieci zabudowy gospodarskiej lub mieszkalno-gospodarskiej. Wspólna ciężka praca pasterzy i rolników nie obejmowała tylko tworzenie dóbr materialnych, lecz także duchowych. Izolacja ludności osadniczej spowodowana warunkami topograficznymi i kulturowymi wykształciła na tych terenach odrębny dialekt językowy – gwarę, stroje ludowe, śpiewy i tańce będące indywidualnością regionu. Bogata kultura rolnicza i pasterska Beskidu Małego jak i całej Ziemi Żywieckiej, być może ze względu na rozwój przemysłu oraz wpływu socjologicznego konurbacji górnośląskiej, zatraciła swe korzenie. W krajobrazie od lat 70 tych XX wieku zaczęły znikać formy pasterskie i rolnicze, drewniana architektura budownictwa beskidzkiego ustąpiła murowanej, często nienawiązującej stylem do regionu. Kultura górali żywieckich i międzybrodzkich powoli ulegała zapomnieniu a tym samym przestała być obiektem zainteresowań m.in. naukowych.
Natomiast silny regionalizm podhalański i tatrzański, który oparł się wpływom transformacji społeczno-ekonomicznej rozwijającej się aglomeracji krakowskiej nie spowodował destrukcji rolnictwa i pasterstwa. To pasterstwo tatrzańskie było przedmiotem licznych badań naukowych, były to przede wszystkim badania z dziedziny etnografii z początku XX wieku prowadzonych przez Zofię Hołub-Pacewicz Życie pasterskie w Tatrach (1928), Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podhalu (1931) oraz Włodzimierza Antoniewicza Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala (1959-1970), stanowiąc fundamentalną dokumentację pasterstwa Tatr i Podhala. Na uznanie zasługuje wyżej wymieniona monografia prof. W. Antoniewicza zawierająca opracowanie fizjografii i geografii pasterstwa, typu użytkowania i hodowli, historii osadnictwa i pasterstwa, nazewnictwa ludowego oraz architekturę pasterską.
Z opracowań obejmujących inne regiony Karpat na uwagę zasługuje praca Wojciecha Śliwińskiego Szałasy pasterskie w Gorcach (1986), w której autor dokonał inwentaryzacji architektury i budownictwa pasterskiego charakteryzując typy i funkcje budownictwa pasterskiego regionu Gorc. Z obszaru Beskidu Małego jedyną publikacją opisującą genezę i funkcje szałasów pasterskich w Paśmie Magurki Wilkowickiej i Hrobaczej Łąki jest monografia dziejów ziemi Piotra Stachury (1998).
We wszystkich publikacjach zwraca się uwagę na zabudowę pasterską – szałasy, które początkowo miały charakter prymitywnego schronienia z pni drzew, gałęzi i kory, niekiedy kamiennych głazów. Kamienne, prymitywne fundamenty następnie nakrywano dachem z dranic pozyskiwanych ze świerkowych kloców. Dla ochrony przed wiatrem dach obkładano większymi kamieniami. Z czasem zaczęto stawiać trwalsze, przeważnie drewniane budowle o funkcjach mieszkalnych, gospodarczych czy mieszkalno-gospodarczych różnie nazywanych: kolibami, izbicami, budami, stajniami, szopami, szałasmi, bacówkami w zależności od funkcji jak i regionu ich występowania. I tak na przykład koliby, izbice były to budynki mieszkalno-gospodarcze zaś szopa, szałas to budynek do przechowywania siana określane na obszarze całych Karpat, natomiast bacówka budynek gospodarczo – wytwórczy występujący głównie w regionie Tatr i Podhala. Użycie w pracy jednoznacznego określenia budynku pasterskiego jako szałas jest może kontrowersyjne gdyż wg. W. Herniczek-Morozowej (1975) nazwa szałas obejmuje całokształt sezonowego gospodarstwa hodowlanego w górach, obejmującego teren wraz ze zwierzętami, ludźmi, sprzętem oraz działaniami tam wykonywanymi.
Jednakże w pracy autor szałasy (szopy) będzie traktował jako budynek gospodarczy. Na obszarze Beskidu Małego funkcjonują dwie nazwy, mianowicie szopa oraz szałas, o tym samym przeznaczeniu. Szopa kamienna jest określana przez właścicieli, natomiast nazwa szałas została prawdopodobnie nadana przez autorów przewodników turystycznych.
Kamienne szopy pasterskie, o których mowa w tytule, stanowią prawdziwą rzadkość i wielką osobliwość etnograficzną oraz zabytkową regionu Karpat Polskich. Występujące już sporadycznie, ze względu na zanik rolnictwa i pasterstwa, są wyjątkowym elementem krajobrazu Międzybrodzia Żywieckiego leżącego w Beskidzie Małym. Ich wyjątkowość stała się przedmiotem zainteresowań autora. W wyniku badań terenowych dokonano inwentaryzacji oraz charakterystyki opisowej szałasów pasterskich na obszarze miejscowości Międzybrodzie Żywieckie. Celem zaś prowadzonych badań jest analiza uwarunkowań geograficznych oraz kulturowych lokalizacji form pasterskich na obszarze Beskidu Małego. Dążeniem autora jest także zwrócenie uwagi potrzebę ochrony szałasów jako dziedzictwa kulturowego regionu.
Międzybrodzie Żywieckie położone jest w malowniczym krajobrazie Beskidu Małego zajmującego około 400 km² powierzchni, jego rozciągłość równoleżnikowa to ponad 30 km, południkowa 15 km. Beskid Mały zbudowany jest z gruboławicowego piaskowca godulskiego. Najwyższe wzniesienia przekraczają 900 m.n.p.m. i są to miedzy innymi Magura 909 m, Czupel, 933m, Łamana Skała 929 m, Leskowiec 922 m. Łagodne grzbiety górskie porasta las piętra regla dolnego, oraz jedynie w okolicy Laskowca las piętra górnego. Osobliwością krajobrazową jest przełomowa dolina rzeki Soły oraz dolina rzeki Skawy wraz z dopływani Wielkiej Puszczy, Kocierskiego Potoku, Ponikiewki, Isepnicy, Tarnawki (Kondracki 2009). W krajobrazie leśnym charakterystyczne są śródleśne łąki, na których dawniej prowadzono wypas owiec, kóz oraz bydła. Walory krajobrazu Beskidu Małego zostały objęte ochroną poprzez utworzenie w 1998 roku Parku Krajobrazowego Beskidu Małego o powierzchni 257,70 km².
Międzybrodzie Żywieckie jest obecnie miejscowością turystyczno-letniskową o powierzchni 1003 ha położoną w dolinie potoku Isepnica. Miejscowość otaczają od zachodu Jezioro Międzybrodzkie, od północy pasmo Żaru i Kiczory od wschodu i południa pasmo Wielkiego Cisownika oraz Jaworzyny. W wieku XX na rzece Sole utworzono system zbiorników retencyjnych: Jezioro Żywieckie, Międzybrodzkie oraz Czanieckie tworzące tzw. kaskadę rzeki Soły. Powstałe zbiorniki „rozcięły” masyw Beskidu Małego na dwie nierówne części: mniejszą zachodnią zwaną Pasmem Magurki Wilkowickiej oraz większą zwaną Pasmem Łamanej Skały lub Laskowca (Mapa1).
Mapa 1.
Działania te spowodowały również podziały społeczne i własnościowe tych okolic, grzebiąc pod wodą tereny mieszkalne i gospodarcze dawnego Międzybrodzia Kobiernickiego i Lipnickiego. Obszary, które nie zostały zalane obecnie występują pod jedną nazwą Międzybrodzie Bialskie oraz Międzybrodzie Żywieckie. Zbiornik wpłyną na powstanie szerokiej granicy (wcześniej granicą była kilkumetrowej szerokości rzeka Soła) pomiędzy Międzybrodziem Bialskim a sąsiadującym Międzybrodziem Żywieckim.
Nazwa Międzybrodzie, osady wiejskiej z XVI wieku, pochodzi od określenia szlaku handlowego pomiędzy żywiecczyzną, Orawą a Węgrami. Przewoźnicy musieli brodzić kilka razy przez rzekę Sołę, stąd przechodzili między brodami. Prawdopodobnie dopiero w wieku XIX do wsi położonej na prawym brzegu Soły nazwanej Międzybrodziem, dołożono drugi człon żywieckie, gdyż tereny te wchodziły w obszar parafii Starego Żywca własności magnackiej w przeciwieństwie do Międzybrodzia Kobiernickiego i Lipnickiego należących do dóbr królewskich (Czulak 1998).
Pasterstwo na obszarze Beskidu Małego uległo zanikowi około 30 lat temu z powodu wyczerpania się możliwości tkwiących z tego typu działalności gospodarczej i egzystencji ludności – masowe emigracje do Europy Zachodniej i Południowej. Pozostałością po pasterstwie są śródleśne polany a na nich ulegające destrukcji kamienne szopy. Powstanie szałasów należy łączyć z przybyłą na te tereny ludnością wołoską w XVI wieku (Stachura 1998). Ludność ta pochodzenia rumuńsko-bałkańskiego zajęła tereny górskie – stoki i szczyty karczując powierzchnie leśne pod łąki dla wypasu owiec, kóz i bydła. Trudna, często oddalona od zabudowań gospodarka rolno-pasterska na górskich polanach zmuszała pasterzy i rolników do stawiania szop pasterskich w celu przechowywania siana lub plonów.
Na obszarze Międzybrodzia Żywieckiego zachowały się do dnia dzisiejszego 4 szałasy, zlokalizowane na północnych stokach masywu Jaworzyny (861 m.n.p.m) oraz południowych stokach Kiczory (827 m n.p.m). Cechą charakterystyczną jest pojedyncze występowanie na skraju śródleśnych polanach na wysokości od 500 do 820 m n.p.m. (Ryc.1).
Pochodzą z przełomu XIX i XX wieku, chociaż ich powstanie wiąże się z wiekiem XVI. Obecnie stanowią własność prywatną o funkcjach gospodarczych – w stanie zaniku. W opisie geograficzno-historycznym regionu Beskidu Małego grupy Łamanej Skały Matuszczak (1989) zwraca uwagę na kamienne szałasy występujące w okolicach Międzybrodzia Żywieckiego w rejonie Kiczory, Cisowych Grap i Jaworzyny. Charakteryzuje je jako obiekty o prymitywnej konstrukcji, wykonane z bloków miejscowego piaskowca niczym niespojonego, jednakże tak ułożonego, iż stanowiły mocne ściany jednocześnie będąc szczelnymi powierzchniami. Ten właśnie szczegół wyróżnia szałasy kamienne Beskidu Małego z pośród innych tego typu budowli pasterskich w Karpatach.
Ryc.1. Mapa lokalizacji kamiennych szałasów pasterskich w Międzybrodziu Żywieckim
Występujące w regionie Gorców kamienne budowle zwane murowanicami posiadały spoiwo pomiędzy blokami kamiennymi warunkując stabilność konstrukcji oraz w przeciwieństwie do szałasów beskidzkich, mogły pełnić funkcję mieszkalno-gospodarczą (Śliwiński 1986, Gierat 2000a,b).
Beskidzkie szałasy posiadają dachy dwuspadowe o konstrukcji krokwiowo-jętkowej kryte gontem, deskami lub blachą. Wejście do szałasu znajduje się od ściany frontowej (szczytu), zamykane jest drewnianymi drzwiami na kutych zawiasach z metalową zasuwą. Wnętrze szałasu jest skromne: klepisko, na którym brak jest legowiska, pniak służący dawniej jako stolik, a na ścianach znajdują się haki wykonane z gwoździ. W stropie znajdują się 3-4 belki służące kiedyś do przechowywania siana na strychu (Fot.1). Cechą charakterystyczną jest brak okien oraz brak paleniska, co jest typowe dla obiektów gospodarskich w odróżnieniu od obiektów gospodarczo-mieszkalnych (kolib).
Fot.1. Szałas na Cilankowej Polanie – ubogie wnętrze szałasu. Fot. Janusz Łach
Wszystkie budowle na obszarze Międzybrodzia Żywieckiego posiadają zbliżoną kubaturę 12 m², fundamenty o wymiarach 3 na 4 metry ułożone są z bloków piaskowca istebniańskiego, pozyskanego z pobliskich wychodni skalnych. Bloki kamienne ułożone są szczelnie bez zaprawy murarskiej na wysokość od 0,5 do 1,5 metra (Fot.2). Przestrzenie między blokami nie są niczym wypełnione. Grubość murów wynosi około 30-40 cm. Na kamiennych fundamentach osadzone są 3-4 drewniane, ociosane belki, zakładane jedna na drugą. Końce belek są równe ze zrębem lub są wypuszczone około 15 cm. Szałasy usytuowane są na skraju polany granicząc ze ścianą leśnych drzew, najczęściej w pobliżu źródła wody. Służyły jako okresowe pomieszczenie gospodarcze do przechowywania siana, plonów rolnych, oraz jako schronienie dla pasterzy, rolników i zwierząt gospodarskich podczas złej pogody.
Fot.2. Szałas na Cilankowej Polanie – w tym przypadku mur jest w całości wykonany z kamienia. Dach kryty jest blachą. Szałas stoi na drodze leśnej na Przełęcz Isepnicką. Fot J. Łach
Na obszarze Międzybrodzia Żywieckiego można wyróżnić dwa typy konstrukcyjne szałasów. Pierwszy w paśmie Żaru i Kiczory szałas o kamiennych ścianach, na których osadzony jest dach (Fot.2). Drugi typ obserwowany w paśmie Jaworzyny to szałas o kamiennych fundamentach, na których osadzone są drewniane bale przykryte dachem (Fot.3, 4). Szałasy pierwszego typu w stosunku do drugiego posiadają niski strych, do którego wchodzi się od wewnątrz, w przeciwieństwie do strychu typu drugiego, gdzie za pomocą drabiny można było się dostać od zewnątrz budynku.
Obecnie większość szałasów np. szałas, na Klisiowej Polanie oraz Pod Cisową Przełęczą jest opuszczonych i zaniedbanych, co doprowadziło do zawalenia się konstrukcji drewnianej i znacznego uszkodzenia kamiennych murów (Fot.3, 4). W przypadku szałasu na Miareczkowej Polanie pozostał tylko fundament, gdyż właściciele postanowili rozebrać nieużyteczny obiekt (Fot.5). Najlepiej zachowanym szałasem (szopą) jest obiekt na Sobiakowej Polanie, gdzie do dnia dzisiejszego wykorzystany jest jako skład siana i drewna. Pozostałe nie pełnią już żadnych funkcji, co przyspiesza ich dewastację (Tabela1).
Fot.3. Szałas pasterski na Klisiowej Polanie – dewastacja obejmuje drewnianą jak i kamienną część budowli. Szałas posiadał dach kryty deskami.
Fot.4. Szałas pasterski Pod Cisową – zapadnięta konstrukcja drewniana dodatkowo niszczona jest przez drzewa i krzewy porastające budowlę. Szałas posiadał dach kryty deskami ze strychem z wejściem zewnętrznym.
Fot.5. Szałas pasterski na Miareckowej Polanie – obecnie pozostały zarysy szałasu oraz fragment murów (po prawej stronie).
Tabela 1. Dane lokalizacyjne oraz stan techniczny szałasów pasterskich w Międzybrodziu Żywieckim. Stan na wrzesień 2009 roku.
| Numer szałasu | Lokalizacja
nazwa polany |
Położenie
m n.p.m. |
Lokalizacja
położenia |
Stan techniczny | Wykorzystanie |
| 1 | Cilankowa Polana* | 620 | spłaszczenie stokowe | dobry | brak |
| 2 | Klisiowa Polana* | 700 | stok | obiekt zniszczony | brak |
| 3 | Pod Cisową* | 790 | stok | obiekt zniszczony | brak |
| 4 | Sobiakowa Polana (Madejowa*) | 500 | spłaszczenie stokowe | dobry | skład siana |
| 5 | Miareckowe | 560 | stok | brak obiektu | brak |
* nazwy nadane przez autora artykułu. Poszczególne polany w mowie potocznej miejscowej ludności posiadają wiele nazw. Nazwy te często występują tylko w krajobrazie mentalnym. Brak jest natomiast w większości form pisemnych, chociażby na mapach topograficznych czy turystycznych. Z tego powodu wystąpił problem korelacji lokalizacji polan na materiałach kartograficznych z rzeczywistością. Wprowadzone przez autora nazwy mają tylko za zadanie pomóc zlokalizować obiekt na potrzeby badań, natomiast nie jest zamierzeniem autora wprowadzanie nowych toponimów.
Podsumowanie
Istnienie kamiennych szop na stokach masywu Beskidu Małego warunkowała gospodarka pasterska przybyłej na te tereny ludności wołoskiej. Na styl budowli miał wpływ miejscowy surowiec w postaci bloków piaskowcowych o bardzo dobrej łupliwości i małej chropowatości pozwalający na obróbkę kamienia bez użycia specjalistycznych narzędzi. Obróbkę, którą mogło prowadzić kilka osób, a która obejmowała wykonanie bloków o grubości 10cm, długości i szerokości 30-40 cm. Wytworzona kubatura była o nie dużym ciężarze, co umożliwiało transport przez bydło, konie lub samych ludzi na miejsce lokalizacji szopy. Kolejnym materiałem budowlanym było drewno świerkowe stosowane do budowy ścian i dachu w tym jego pokrycia.
Na lokalizację szałasów istotny wpływ miał dostęp do wody, szopy położone są w odległości do 50 metrów od źródła wody, oraz połączenie z drogą leśną. Budowane były na skraju polany przy drodze, a nie na środku jak miało miejsce w Tatrach czy Gorcach. Taka lokalizacja miała za zadanie chronić przed słońcem (nadmiernym nagrzewaniem), wiatrem oraz śniegiem. Ciekawym jest fakt lokalizacji w strefie polan stokowych lub w strefie podszczytowej nigdy nie na szczytowych polanach.
Kultura pasterska – wołoska warunkowała rozwój sieci szop na obszarze górskim Beskidu Małego, charakteryzujących się bardzo skromną konstrukcją, wykorzystującą naturalne miejscowe materiały, które wpłynęły na powstanie dwóch typów szałasów głownie o funkcjach gospodarczych. Gospodarka małoobszarowa oraz pozycja własnościowa pasterzy i rolników warunkowała lokalizację głównie jednej szopy na polanie śródleśnej, tym samym w masywie Beskidu Małego nie spotyka się zabudowy grupowej.
Mówiąc o szopach nie sposób pominąć problemu genezy polan śródleśnych, tak istotnego kulturowego elementu Beskidu Małego. W przeciwieństwie do polan tatrzańskich polany beskidzkie powstały wyniku karczowniczej działalności człowieka od XIV wieku. Stanowią tak zwane wnętrze krajobrazu i wraz z szałasami idealnie harmonizując się z krajobrazem. Zatem kamienne szałasy pasterskie są niewątpliwie fenomenem etnograficznym, architektonicznym i kulturowym Beskidu Małego rejonu Międzybrodzia Żywieckiego. Ich wysokie walory krajoznawczo-kulturowe wzbogacają historię górali międzybrodzkich, jeszcze bardziej wpływając na ich indywidualność. Powolny zanik kamiennych szałasów pasterskich prowadzi do zaniku regionalnej tożsamości, historii i architektury rolno-pasterskiej. Zanik tak interesującego elementu krajobrazu Beskidu Małego byłby dużą stratą, aby tego uniknąć proponuję wykorzystać bliskość szlaków turystycznych, do stworzenia atrakcji turystycznej w formie szlaku tematycznego. Z przeprowadzonych badań wydaje się konieczne dokonanie inwentaryzacji nazw polan i przysiółków w celu rzetelnego i jednoznacznego opisu krajobrazu beskidzkiego.
Na wysokie walory krajoznawczo-kulturowe szałasów ma wpływ nie tylko ich niespotykana konstrukcja oraz zabytkowy charakter, lecz również ich lokalizacja w pięknym środowisku geograficznym ziemi międzybrodzkiej.
Bibliografia:
- Antoniewicz W., 1959-1970, Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, Tom: 1-8, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław –Warszawa- Kraków,
- Czulak M., Międzybrodzie Żywieckie, Wyd. Towarzystwo Miłośników Międzybrodzia, ISBN 909189, s.139, Międzybrodzie Bialskie,
- Gierat T., 2000 a.b, Gorczańskie szałasy, Czasopismo Parki Narodowe, Nr 2 i 3,
- Herniczek-Morozowa H., 1975, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego, Wyd. Ossolineum, Wrocław,
- Hołub-Pacewicz Z., 1928, Życie pasterskie w Tatrach, Spraw. Pol. Ak. Um., Kraków,
- Hołub-Pacewicz Z., 1931, Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podhalu, Prace Komisji Geograficznej, nr 1, Kraków,
- Kondracki J., 2009, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa,
- Matuszczak A., 1989, Beskid Mały grupa Łamanej Skały oraz zachodnia część Beskidu Średniego, Przewodnik turystyczny, Wyd. PTTK Kraj, Warszawa-Kraków,
- Stachura P., 1998, Międzybrodzie Bialskie – dzieje i obyczaje, Wyd. Księży Sercanów SCJ, s.315, ISBN 83-86789-23-9, Kraków.
- Śliwiński W., 1986, Szałasy pasterskie w Gorcach, Sądecka Oficyna Wydawnicza, Nowy Sącz,
dr Janusz Łach
Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego
Uniwersytet Wrocławski
pl. Uniwersytecki 1
50-137 Wrocław