Śmierć Kryspusa, skazanego i zamordowanego w rok po przełomowym dla chrześcijan soborze nicejskim, stanowi jedną z najgorzej udokumentowanych, a zarazem najbardziej odbiegających od obrazu „bogobojnego władcy” decyzji Konstantyna Wielkiego. Materiały źródłowe dotyczące podejmowanego przeze mnie problemu są wyjątkowo lakoniczne, zwłaszcza na tle bogatej literatury historycznej tyczącej się panowania samego Konstantyna. Powody tego stanu rzeczy wydają się oczywiste, decyzja o uśmierceniu młodego, budzącego coraz większe sympatie wśród żołnierzy cesarskiego następcy, nie pasowały do propagowanego przez chrześcijańskich historyków obrazu natchnionego przez stwórcę cesarza. Swoistą „autocenzurą” należy więc tłumaczyć lakoniczność wzmianek tyczących się nie tyle nawet samej śmierci Kryspusa, co jego życia w ogóle. W swej chęci „tuszowania” tragedii cesarskiej rodzinny antyczni posuwają się bardzo daleko; Euzebiusz z Cezarei decyduje się w Vita Constantini na pominięcie Kryspusa przy wyliczaniu cesarskich potomków[1]. Podobnie czyni Sokrates Scholastyk[2]. Wyjątek stanowi Hermiasz Sozomen[3], który podając informację o śmierci cezara, wykorzystuje ją w polemicznych celach, nie przybliżając nam szerzej powodów jej podjęcia[4]. Pewną przeciwwagę dla chrześcijańskiego sposobu widzenia stanowi dzieło Zosimosa Nowa Historia[5], poświęcające więcej uwagi podejmowanemu tematowi, choć mające również propagandowy wydźwięk[6]. Zosimos, opierając się w swych rozważaniach na neoplatoniku Eunapiosie (znane nam jedynie z wyciągów dzieło Zapiski Historyczne) przedstawia wrogi Konstantynowi i chrześcijaństwu punkt widzenia. Dalsze informacje czerpać możemy z autorów: Filostorgiusza[7], pseudo Aureliusza Wiktora[8], Zonarasa[9] czy anonimowego autora Artemii Passio[10]. Niewielką wzmiankę, o miejscu śmierci Kryspusa zawdzięczamy Ammianowi Marcellinowi[11]. Niestety, ta cześć jego dzieła, która dotyczyła panowania Konstantyna zaginęła.
Celem niniejszego artykułu jest próba przybliżenia, szerzej nieobecnego w polskiej historiografii problemu zabójstwa Kryspusa. Dla zrozumienia omawianej kwestii kluczowe zagadnienia sprowadzają się do pytań o charakter zabójstwa syna Konstantyna Wielkiego. Należy zastanowić się czy cesarska decyzja miała podłoże polityczne oraz czy cesarz nie stał się ofiarą intrygi pałacowej, uknutej przez wrogów swego pierworodnego. Z tym problemem wiąże się z kolei wpływ Fausty, cesarskiej małżonki, na podjętą decyzje. Kwestie te stanowią oś mojego wywodu.
Flavius Iulius Crispus[12] był pierworodnym synem Konstantyna. Poczęty został jeszcze z poprzednią partnerką cesarza, Minerwiną[13], w nieznanym nam bliżej roku[14]. Musiało to jednak nastąpić przed rokiem 307 gdyż wówczas Minerwina zostaje oddalona bądź wcześniej umiera[15]. W czasie tym Konstantyn bieżę za żonę Fauste, córkę Maksymina Herkuliusza[16]. Małżeństwo to miało, oczywiście, charakter polityczny, ugruntowując władze Konstantyna i niejako ją uprawomocniając[17]. Jeżeli przyjmiemy informacje podane przez Zosimosa[18], musimy uznać, że Kryspus nigdy nie był legalnym potomkiem cesarskim. Konstantyna i jego matkę nie łączył oficjalny związek, a tym samym nie miał on żadnych praw sukcesyjnych w wypadku narodzin synów ze związku Konstantyna z Faustą. Cesarz nie dał jednak nigdy tego odczuć Kryspusowi i, jak się zdaje, od początku traktował go jako swego prawowitego następcę. W zachowaniu Konstantyna możemy odnaleźć pewne analogie do jego własnej sytuacji rodzinnej; był on potomkiem Konstancjusza Chlorusa i Heleny, kobiety niskiego pochodzenia będącej, podobnie jak Minerwina, jedynie konkubiną[19]. Mimo licznego potomstwa Chlorusa z drugiego małżeństwa (Konstancja, Eutropia, Dalmacjusz, Juliusz Konstancjusz, Hanibalianus) pozycja Konstantyna była nadspodziewanie silna.
Również pozycja Kryspusa bardzo długo wydawała się niezagrożona. Przebywał on na dworze cesarskim, pobierając niezbędne dla następcy nauki u znakomitych retorów. Jednym z jego wychowawców został mianowany Laktancjusz, późniejszy autor dzieła De mortibus Persecutorum, co świadczy o tym, że miał otrzymać chrześcijańskie wychowanie. Po zwycięstwie Konstantyna przy moście Mulwijskim (312 r.) jasne stało się, że właśnie z tą religią cesarz wiąże przyszłość Imperium, jak i rodziny cesarskiej[20].
W źródłach nie znajdujemy informacji, w jaki sposób odnosiła się do Kryspusa macocha, Fausta, choć wydaje się, że była całkowicie podporządkowana decyzją męża. Jeżeli więc nie darzyła Kryspusa przyjaźnią to wykazywała się, co najmniej, neutralnością w stosunku do jego osoby. W każdym razie żadne z antycznych źródeł nie przekazuje nam informacji o jakichkolwiek konfliktach na linii Kryspus – Fausta już w tym okresie. Nie wiemy też, jaki kontakt młody Kryspus miał ze swoją biologiczną matką Minerwiną. Można jednak z dużą dozą prawdopodobieństwa, ponownie odwołując się do analogi w życiu Konstantyna, uznać, że stanowiła ona dla niego najbliższą osobę, a ich kontakt nie był celowo utrudniany[21]. Można to wnioskować z faktu, że sam Konstantyn przez całe życie zachowywał kontakty z Heleną, która była mu zdecydowanie bliższa od Konstancjusza Chlorusa. Nie ma powodu sądzić, że mógł zakazać tego samego swemu pierworodnemu synowi.
Ugruntowanie pozycji Kryspusa nastąpiło wraz z rokiem 320. Otrzymał wówczas dowództwo wojskowe, prowadząc zwycięskie kampanie przeciwko Frankom (320r.) i Alamanom (323r.)[22]. Dalsze sukcesy militarne Kryspusa przyszły wraz z nastaniem konfliktu między Konstantynem a Licyniuszem, cesarzem Wschodu. W czasie drugiej wojny z Licyniuszem pełnił dowództwo nad flotą podczas bitwy morskiej o cieśninę Hellespontu. Klęska floty wschodniej zmusiła wówczas Licyniusza do opuszczenia Bizancjum, a następnie stoczenia walki w polu, w której poniósł druzgocąca klęskę[23]. Ostateczne zjednoczenie imperium dokonało się po trzech wielkich bitwach[24]. Licyniusz został pokonany i zmuszony do rezygnacji z purpury. Niedługo później, wbrew początkowym ustaleniom zgładzono go na rozkaz cesarza[25].
O pozycji Kryspusa i jego roli w dalszych planach dynastycznych ojca świadczy fakt, iż otrzymał oficjalny tytuł cezara[26] po zwycięstwie Konstantyna nad Licyniuszem w bellum cibalense[27]. Stawał się tym samym następcą i współrządcą panującego cesarza Zachodu.
Okres między pierwszą a drugą wojną z Licyniuszem, w relacjach cesarza z synem, cechował się pełnią harmonii. Zaświadcza o tym, piszący wówczas swą Historie Kościelną, Euzebiusz z Cezarei:
Opiekun ludzi dobrych razem z synem swoim Kryspusem, najmiłościwszym cesarzem, wychodzi w pole i zbawczą swą prawice wyciąga do tych, co ginęli. A potem, mając przy sobie boga, króla Najwyższego i Syna Bożego, Zbawiciela wszystkich, jako Wodza i Sprzymierzeńca, ojciec razem z synem dzielą swe szyki, otaczają bezbożników i łatwe odnoszą zwycięstwo, jako że bóg im podczas spotkania wszystkie ułatwiał zamysły[28]. (tłum. Ks. A Lisiecki)
i dalej:
Tak więc leżał powalony (tzn. Licyniusz. Przyp. J. K). Tymczasem wszelką bogobojności cnotą jaśniejący wielki zwycięzca, Konstantyn, razem z synem swoim Kryspusem, cesarzem Bogu najmilszym i zupełnie do ojca podobnym, z powrotem wzięli wschodnie dziedzictwo swoje, starodawną rzymskiego państwa przywrócili jedność(…)[29] (tłum. Ks. A. Lisiecki)
W przytoczonej relacji Kryspus staje się współuczestnikiem, a co więcej współtwórcą wszystkich sukcesów swego ojca. W narracji Euzebiusza „Boskie natchnienie”, „Logos Boży” opromienia tak cesarza, jak i jego pierworodnego, który będąc „Bogu najmilszym i zupełnie do ojca podobnym” staje się z następcą imperatora, nie tylko z woli biologicznego ojca, ale z woli Ojca Wszechrzeczy. Boskie usankcjonowanie władzy nadal stanowiło niezmiernie ważny element propagandy, mający przekonać, wciąż myślące na sposób pogański, społeczeństwo Imperium (z oczywistym naciskiem na armię), o konieczności oddania władzy w ręce wskazanej osoby[30]. Co więc się stało, że niecałe dwa lata później Konstantyn wydał wyrok na własnego, faworyzowanego dotychczas, syna?
Być może zmianę stosunku Konstantyna do Kryspusa należy łączyć z ustawami przeciw cudzołóstwu, jakich przeprowadzenia, w 326 roku, podjął się cesarz[31]. Zakazując żonatym mężczyznom utrzymywania konkubiny pod groźbą kary oraz piętnując cudzołóstwo, Konstantyn bezpośrednio nawiązywał do ustaw Oktawiana Augusta. Ich realizacja zbiegła się w czasie z oskarżeniem, jakie miała wystosować Fausta przeciwko cesarskiemu pierworodnemu synowi[32]. Według pogańskiego historiografa Zosimosa oraz bizantyńskiego autora Zonarasa[33] Fausta miała zakochać się w młodzieńcu, by następnie zostać brutalnie odtrąconą. Miało to skłonić zhańbioną kobietę do przygotowania zemsty. Dążąc do moralnej odnowy imperium, ponadto nie mogąc wybaczyć synowi próby uwiedzenia macochy, cesarz zareagował gwałtownie, nakazując otrucie Kryspusa. Historia ta, choć sugestywna, wydaje się nijak odnosić do rzeczywistych wydarzeń. W całej opowieści o zranionej dumie Fausty odnajdujemy zbyt wiele podobieństw do powszechnych motywów greckiej tragedii, by bezkrytycznie ją przyjmować. Opowieść ta wydaje się tym bardziej nieprawdopodobna, gdy, jak słusznie zauważa Robert. M. Frakes, weźmiemy pod uwagę fakt, że kilkanaście lat później, cesarz Julian, w panegiryku skierowanym do jej syna Konstancjusza II, chwali nieskalaną moralność Fausty. Gdyby kwestia jej romansu z Kryspusem faktycznie była w starożytności poruszana (nawet jeśli tylko w charakterze plotki), Julian zapewne pominąłby kwestie obyczajowości milczeniem[34].
Nie można jednak odrzucać uczestnictwa Fausty w śmierci Kryspusa. O jej wpływie na śmierć cezara zaświadczają również ci historycy starożytni, którzy w swej narracji odrzucają przekaz o romansie, a więc Pseudo Aureliusz Viktor i Filostorgiusz, choć wspomina on jakoby Fausta miała spółkować z jednym z cursores (kurier bądź woźnica)[35]. Cesarzowa posiadała aż nadto powodów by dążyć do politycznej neutralizacji Kryspusa. Od roku 317 cesarstwo miało trzech cezarów; do godności współrządcy wyniesiono wówczas Kryspusa, jego młodszego, przyrodniego brata Konstantyna II oraz syna Licyniusza, Licynianusa[36]. Rola Licynianusa uległa jednak całkowitej marginalizacji wraz z dalszymi klęskami, i w konsekwencji abdykacją, cesarza Wschodu. W roku 324 kolejny syn Konstantyna, Konstancjusz II, został wywyższony do pozycji Cezara.[37] Przy niepodważalnej wówczas pozycji Kryspusa ich dalsza przyszłość była niepewna. Nie mogło to wzbudzać zadowolenia ich matki, Fausty, która (o czym świadczą dalsze wydarzenia) podejmowała mniej lub bardziej wrogie działania mające osłabić pozycje cezara.
Skoro relacje o „nieszczęśliwej miłości” między Faustą a Kryspusem należy uznać za wytwór późnorzymskiej historiografii, otwarte pozostaje pytanie, o sposób w jaki Fausta wymogła na cesarzu tak gwałtowną zmianę stanowiska względem następcy władzy. Dzieła starożytnych uwypuklają raczej ugodowy charakter Fausty, jej podporządkowanie względem męża. Cesarzowa nie zawahała się nawet wydać spisku przygotowywanego przez jej własnego ojca, by chronić życie Konstantyna[38]. Moglibyśmy do tych relacji podchodzić ostrożnie, biorąc pod uwagę tendencje chrześcijan do przedstawiania cesarskiej rodziny w jak najlepszym świetle, jednak informacje o posłuszeństwie Fausty zawdzięczamy również zajadłemu przeciwnikowi dworu cesarskiego, Zosimosowi[39], co uwiarygodnia podane informacje. Zmiana nastawienia Fausty musiała więc mieć przebieg stosunkowo gwałtowny, i najprawdopodobniej bezpośrednio wiązała się z rolą jaką Kryspusowi zaczął przypisywać sam cesarz. Bez zdecydowanego działania, cesarzowa skazywałaby swych dorastających synów na pełnienie roli drugoplanowej w rządach. Możliwe również, że, pośrednio, wpływ na pogorszenie sytuacji Kryspusa miała jego żona. Kryspus najprawdopodobniej w roku 322 ożenił się z Heleną[40], która, niedługo później, urodziła mu dziecko[41]. Kwestia pochodzenia Heleny jest problematyczna; Edward Gibbon w klasycznym swym dziele „Zmierzch i upadek cesarstwa Rzymskiego” przedstawił teorię jakoby była ona córką cesarza Licyniusza[42]. W tej interpretacji[43] związek zawarty między Kryspusem a Heleną miał stanowić kolejny gwarant trwałości pokoju między władcami. Pokoju nie zdołano jednak utrzymać, wojna zakończyła się klęską Licyniusza, a rodzinne konotacje z upadłym cesarzem przestały przynosić Kryspusowi chlubę. Mogła tą sytuacje wykorzystać Fausta. Choć teorii tej nie sposób udowodnić, wyjaśniałaby ona w pewnym stopniu łatwość, z jaką cesarzowa zdołała zmienić nastawienie swego męża do pierworodnego syna. Po egzekucji Licyniusza, elita pogańska, skupiona wokół cesarza Wschodu, wciąż była w stanie odgrywać znaczną role polityczną. Konotacje następcy władzy z „opozycją” (nawet, jeżeli ograniczały się one do dynastycznego ślubu, za którym nie szły żadne osobiste sympatie Kryspusa) mogły stać się podstawą dla oczernienia, w oczach Konstantyna, młodego cesarza[44]. Oczywiście, nawet przy założeniu, że Helena faktycznie była córką Licyniusza, to potraktowanie oskarżeń Fausty na tyle poważnie by zamordować własnego potomka, świadczyłoby niezbyt dobrze o politycznym intelekcie cesarza, a tego odmówić mu nie możemy[45]. Wbrew twierdzeniom H. Krafta[46], nie mamy żadnych świadectw odnoszących się do jakiegokolwiek procesu, czy śledztwa podjętego w celu wyjaśnienia wątpliwości związanych ze „zdradą” Kryspusa. Świadczy to, że cesarz działał w gniewie, zawierzając całkowicie pretensjom małżonki. Jednak o politycznym wydźwięku cesarskiej decyzji może świadczyć równoczesne zamordowanie Licyniana, syna Licyniusza, jak i damnatio memoriae, którym obłożono imię cesarskiego następcy. Oskarżenia o uczestnictwie Kryspusa w spisku musiał więc cesarz traktować na tyle poważnie, by zaryzykować osłabienie własnej pozycji. Zabójstwo dorosłego syna (nawet gdy jego lojalność poddawana była w wątpliwość) w czasie, gdy dalsze potomstwo wkraczało dopiero w wiek młodzieńczy w większym stopniu osłabiało niż wzmacniało dynastię[47]. O współudziale Kryspusa w jakimś, nieznanym nam bliżej, spisku przemawia pośrednio fakt, iż nawet po zamordowaniu Fausty imię Kryspusa nie zostało oficjalnie zrehabilitowane. Gdyby śmierć Kryspusa była wyłącznie spowodowana intrygami cesarskiej małżonki, niewątpliwie cofnięto by damnatio memoriae.
Można również pokusić się o przypuszczenie, iż rosnąca popularność Kryspusa niepokoiła Konstantyna, który już przed oskarżeniami Fausty nosił się z zamiarem usunięcia syna. Cesarska małżonka stawałaby się wówczas jedynie dogodnym „kozłem ofiarnym”. Jednak ta teoria sprzeczna jest z jedynym źródłem chrześcijańskim, które szerzej przedstawia stosunek cesarza do pierworodnego syna w okresie wojen z Licyniuszem[48]. Wywyższenie Kryspusa musiało być całkowicie zgodne z wolą cesarza. Popularność, jaką zdobył cesarski potomek stawała się gwarantem posłuszeństwa armii, decydując o ciągłość dynastii. Jedyne, co mogło zaskoczyć władcę to jej rozmiary. Jednak i tu musielibyśmy oprzeć się na spekulacjach, gdyż nie jesteśmy w stanie stwierdzić, w jakim stopniu rola Kryspusa została ukształtowana przez cesarską propagandę, a w jakim miała odzwierciedlenie w rzeczywistości. Nie sposób jednak zgodzić się z P. Guthrie[49] twierdzącym, iż śmierć Kryspusa spowodowana była jego ‘nieprawym’ pochodzeniem. Autor ten, łączy zabójstwo syna augusta z teokratyczną polityką rządów, jaką Konstantyn wprowadzał w życie. Boskie usankcjonowanie władzy cesarza, jego bezpośredni związek z Panem, oraz legitymizacja władzy, jaką Bóg nadawał rządom Konstantyna wymagała, aby następcą cesarza był jego prawowity potomek. Inaczej ów ‘Boski pierwiastek’ władzy zostałby zatracony. P. Guthrie opiera się w swych rozważaniach na przekazie Euzebiusza (Vit. Const. 7. 12- 13.), który miałby w taki właśnie sposób postrzegać pozycję Cesarza względem Boga. Nie dostrzega jednak, iż stosunek Euzebiusza do pierworodnego Konstantyna, zawarty w Historii Kościelnej (a więc źródle wcześniejszym, ukończonym jeszcze przed śmiercią Kryspusa, choć poddanym licznym późniejszym zmianom) jest nad wyraz pozytywny. Euzebiusz nie wprowadza rozróżnienia między Konstantynem a Kryspusem w łasce, jaką cieszą się u Pana. W narracji historyka obaj są gwarantem zwycięstwa Boga nad prześladowcami. Zmiana, jeżeli w ogóle o zmianie można tu mówić, następuje dopiero w Vita Constantini, źródle ukończonym już po śmierci Konstantyna. Nie odnajduje jednak w żadnym fragmencie wspomnianego dzieła nawiązań do ‘nieprawego’ pochodzenia Kryspusa. Euzebiusz po prostu pomija go milczeniem, co jest oczywistym, biorąc pod uwagę damnatio memoriae, jakim obłożono jego imię. Przeciw tezie P. Guthriego świadczy ponadto cała wcześniejsza kariera Kryspusa, która w sposób wyraźny wskazuje, iż szykowany był na następcę tronu. Rozważania P. Guthriego spotkały się z krytyką tak H. Pohlsandera jak i D. Woodsa, który w swym artykule reprezentuje pogląd, jakoby Konstantyn nie był bezpośrednio odpowiedzialny za śmierć bliskich[50]. W odczuciu Woodsa Kryspus miałby popełnić samobójstwo, w drodze na zesłanie, stanowiące karę za gorszący związek[51]. Fausta w konsekwencji romansu miała jakoby zajść w ciąże a następnie została zmuszona do aborcji[52]. Zabiegi takie w starożytności przeprowadzano w wodzie, co ma tłumaczyć niecodzienne miejsce śmierci cesarzowej[53]. Aborcja łączyła się z wielkim niebezpieczeństwem dla życia kobiety, i właśnie nieudany zabieg miał być powodem jej śmierci.
Teoria ta posiada liczne słabości. Fragmenty źródeł, które D. Woods przytacza dla poparcia swych poglądów nie świadczą, w sposób niewzbudzający wątpliwości, na jego korzyść[54]. Autor właściwie interpretuje źródła w taki sposób, by odpowiadały jego wizji wydarzeń. Odległość od centrum imperium, wzmiankowanej przez Ammianusa Marcelinusa, Poli[55], wystarczy Woodsowi do uznania, że cezar musiał zostać zesłany. Woods twierdzi, że nie ma innych powodów wyjaśniających obecność Kryspusa w tak odległych od Rzymu rejonach. Autor nie bierze pod uwagę możliwości wysłania syna Konstantyna Wielkiego w okolice Istrii (pod jakimkolwiek pretekstem) właśnie w celu jego otrucia. Uśmiercenie następcy z dala od stolicy, dawało większe możliwości zatuszowania zbrodni, niż gdyby miało to miejsce w Rzymie bądź Trewirze, rezydencji cesarskiego potomka. Dalej, D. Woods poruszając kwestię Fausty, uznaje, że ciąża cesarzowej stała się powodem odkrycia jej potajemnego związku z Kryspusem. Nasuwa się tu jednak pytanie: jeżeli ciąża była już na tyle zaawansowana by zdekonspirować romans, to jak to możliwe, że źródła nie przekazują nam najmniejszej o tym informacji? Czy możliwym jest by jedynie cesarz, bądź, jak chce tego D. Woods., Ablabius, cesarski prefekt, dostrzegli zmiany w ciele cesarzowej? Ponadto tłumaczenie śmierci Fausty jako wyniku zabiegu aborcyjnego wydaje się rozumowaniem zbyt abstrakcyjnym, gdy weźmiemy pod uwagę sposób, w jaki starano się uśmiercić św. Cecylie[56]. W jej przypadku podwyższenie temperatury w caldarium stanowiło celowy zabieg, co wyraźnie świadczy, iż stosowano tak wyrafinowaną metodę, jako karę śmierci. Podobnie ginie zresztą Seneka, który nie mogąc się wykrwawić, zostaje zaniesiony do łaźni, gdzie dusi go para[57]. Tacyt wspomina ponadto o podobnych zabiegach przy zamordowaniu Oktawii, choć w jej przypadku przeniesienie do rozgrzanej łaźni miało zapobiec krzepnięciu krwi z podciętych żył[58].
Bez względu jednak na to, czy damy wiarę informacjom o związku Kryspusa z cesarzową, czy założymy, że działaniem Fausty kierowało jedynie polityczne wyrachowanie, musimy uznać jej wiodącą role w zaistniałych wydarzeniach. To ona, w ten czy inny sposób, stała się motorem napędowym opisanych wypadków. Pogląd ten pozostaje słuszny nawet wówczas, gdy przyjmiemy, że małostkowa zazdrość Konstantyna (a więc pogląd najmniej prawdopodobny) stała się powodem uśmiercenia Kryspusa. Nawet wówczas niechęć Fausty do cesarskiego syna umożliwiła władcy obarczenie małżonkę winą za dzieciobójstwo. Równie pewne jest to, że Fausta i jej synowie zyskali najwięcej na tragedii domu cesarskiego. W konsekwencji śmierci Kryspusa, władza nad państwem przeszła w ręce młodszych synów cesarza, którzy dzierżyli ją przez następne lata. Mimo własnej śmierci, również związanej ze śmiercią Kryspusa, cesarzowa osiągnęła swój cel: to jej potomkowie uzyskali możliwość decydowania o losach świata. Jest w tym pewna ironia, gdy wspomnimy ojca Fausty, cesarza Maksymiana, tak nieprzytomnie pragnącego władzy, że narażając się na gniew Konstantyna, uzyskuje „łaskę” wyboru sposobu, w jaki pożegna się z życiem[59]. Ironia, gdyż to władcy jego krwi będą teraz decydować o życiu i śmierci innych.
[1] Zob. Vita Constantini, wyd. polskie: Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, tłum. Teresa Wnętrzak, Kraków 2007, IV. 40; por. stosunek Euzebiusza do Kryspusa w: Euzebiusz z Cezarei, Historia ecclesiastica, wyd. polskie: Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, tłum. ks. A. Lisiecki, Poznań 1924.
[2]Sokrates Scholastyk, Historia Ecclesiastica, wyd. polskie: Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, tłum. S. Kazikowski, Warszawa 1986, 38. 3.
[3] Hermiasz Sozomen, Historia Ecclesiastica, wyd. polskie: Sozomen, Historia Kościoła, Warszawa 1986.
[4]Soz. 1. 5.1 – 2. Sozomen odpowiada tu na zarzuty (Zos. 29. 3 – 4 pozbawione zresztą prawdopodobieństwa) Zosimosa, twierdzącego iż Konstantyn przyjął chrześcijaństwo by uzyskać przebaczenie zorganizowanych przez siebie mordów na członkach rodziny.
[5] Zosimos, Historia Nova, wyd. polskie: Zosimos, Nowa Historia, tłum. Cichocka, Warszawa 1993.
[6] Zosimos, opierając się w swej pracy na neoplatoniku Eunapiosie (znane nam z wyciągów Zapiski Historyczne) prezentuje zdecydowanie negatywny stosunek do chrześcijaństwa i Konstantyna Wielkiego.
[7] Philostorgius, Ecclesiasticae Historiae, wyd. angielskie: Philostorgius, Church History, red. i tłum. P. R. Amidon, Brill-Leiden-Boston 2007.
[8] Aurelius Victor, Epitome de Vita et moribus imperatorum, breviarius ex libris Sexti Aurelli Victoris, wyd: Teubner, ed. F. Pichlmayr, 1911.
[9] Zonaras, M. Pinder, Th. Büttner-Wobst, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1841- 1897.
[10] Artemii passio, wyd. angielskie w: S. Lieu, D. Montserrat, From Constantine to Julian: Pagan and Byzantine views, London- New York 2003.
[11]Ammianus Marcellinus, Res Gestae, wyd. Polskie: Ammian Marcelin, Dzieje rzymskie, tłum. I. Lewandowski, Warszawa 2003.
[12] Wystepuje również na monetach jako C. Flavius Iulius Valerius Crispus albo Flavius Claudius Crispus. Zob. D. Kienast, Römische Kaisertabelle, s. 302;
[13] Zosimos podaje, że była ona konkubiną Konstantyna. Zob. Zosim., HE, 2. 20. 1. Posiadamy jednakże inne źródło, uznające prawomocność związku Konstantyna z Minerwiną. Wśród badaczy wciąż trwa dyskusja. Zob. Pan. Lat. 7. 4; Por. J. E. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity: The Emperor Constantine’s Marriage Legislation, Oxford, 1995, s. 306 – 307.
[14] Kienast przyjmuje rok 300 jako datę narodzin Kryspusa. Zob. D. Kienast, Römische Kaisertabelle .Z kolei J.R Martindale w Prosopography of the later roman empire podaje rok 305. Zob. PLRE 1, s. 233. Nie ma jednak wśród badaczy zgody, co do daty narodzin Kryspusa. Przegląd dyskusji historiograficznej odnoszącej się do wspomnianego problemu prezentuje H. Pohlsander, Crispus: Brillant Career and Tragic End, Zeitschrift für Alte Geschichte 33, 1, 1984, s. 79 – 106. Wnioskując z daty narodzin syna Kryspusa i Heleny (322 r.) H. Pohlsander opowiada się za rokiem 305 jako datą jego narodzin. Miałby wówczas 17 lat w momencie narodzin własnego dziecka, co odpowiadałoby sytuacji politycznej Konstantyna – Wciąż niepewna sytuacja władcy Wschodu wymagała aby potencjalny następca władzy szybko wkroczył w ‘dorosłość’.
[15] Badacze nie mają co do tego pewności. Zob. H. Pohlsander, Crispus: Brillant Career and Tragic End, s. 80.
[16] Zob. N. Lensky, The Reign of Constantine, [w:] Age of Constantine, red. N. Lensky, Cambridge University Press 2006, s. 64; R. M. Frakes, The Dynasty of Constantine down to 363, [w:] ibidem, red. N. Lensky, s. 96.
[17] Należy pamiętać, że cesarz ogłaszając się Augustem w Brytanii latem 306 roku stawał się uzurpatorem. Zob. Zosim., HN, 2. 9. 1. Por. A. Cameron, Późne cesarstwo rzymskie, tłum. Monika Kwiecień, Warszawa 2005, str. 64; J. Burckhardt, Czasy Konstantyna Wielkiego, tłum. Paweł Hertz, Warszawa 1992, s. 209 – 210; J. Vogt, Upadek Rzymu, tłum. A. Łukasiewicz, Warszawa 1993, s. 100; N. Lensky, The Reign of Constantine, [w:] Age of Constantine, s. 62.
[18] Zosim, HN 2. 20. 2, Pseudo Aur. Vict., Epitome 41. 4; Zonar. Ann. 13. 2 . 37.
[19] Zob. Zosim., HN, 2. 8. 1.Por. J. Burckhardt, Czasy, s. 210; R. M. Frakes, The Dynasty of Constantine, s. 92.
[20] O „wizji Konstantyna” oraz problemie jego nawrócenia zob. A. Ziółkowski, Wizja Konstantyna – reinterpretacja, Vox Patrum 4, 1983, s. 200 – 215; T. G. Elliot, Constantine’s Conversion: Do We Really Need It?, Phoenix 41, 1987, s. 420 – 438; O. Nicholson, Constantine’s Vision of the Cross, Vigilliae Christianae 54, 2000, s. 309 – 323; H. A Drake, The impact of Constantine on Christianity, [w:] Age of Constantine, red. N. Lensky; J. Vogt, Upadek, s. 99 – 120.
[21] Zakładając oczywiście, że Minerwina nie zmarła przed 307 a jedynie została przez Konstantyna oddalona.
[22] H. Pohlsander, Crispus, s. 87- 88.
[23] Bitwa została stoczona nieopodal miejscowości Chryzopolis dnia 18 września 324 r. Wojska Licyniusza zostały rozbite a on sam zmuszony, po pewnym czasie, do poddania się. Zob. Socr., HE, 1. 4; Zosim., HN 2. 26. 1; 2. 28. 1; Soz., HE I. 7. Por. N. Lensky, The Regin of Constantine,s. 76.
[24] Pod Hadrianopolem (lipiec 324 roku), o cieśninę Hellespont i pod Chryzopolis (18 września).O walkach Konstantyna z Licyniuszem zob. Origo 5. 16 – 28; Socr., HE 1. 4. 1; Soz., HE 1. 7. 1; Euseb., HE 10. 8. 1 – 10. 8. 9; Zosim., HN 2. 12.1 – 2. 28. 1.
[25]Zosim., 2. 20. 7; VC 2. 18; Socr., HE 1.4; Soz., HE 1. 8.
[26] Tytuł ten otrzymał również Licynianus, syn Licyniusza oraz Konstantyn II, nowonarodzony syn Konstantyna i Fausty zob. Zosim., HN 2. 20. 1; Origo 19.
[27] Cesarz wschodu stracił cześć ziemi, zachował jednak tytuł augusta. Zob. Zosim., HN 2. 20. 1
[28] Euseb.., HE 10. 8. 4.
[29] op. cit. 10. 8. 6.
[30] H. A Drake słusznie zauważa: “Although Christians liked to portray emperors as believing they were gods, none buy a deranged few ever thought of themselves as such. But they did believe they played a role in the divie order – “last among gods, and first among men” as an ancient tract put it. By the mid – third century, this role in the divine order had expanded to the point that a succesfull emperor had to demonstrate, above all else, ties to divine power. As Eusebius shows, Christians shared this worldview”. H. A. Drake, The impact of Constantine on Christianity, s. 115.
[31] Cod. Theod. 9. 7. 1; 9. 7. 2; 9. 8. 1; Cod. Justin. 5. 26; Chron. Pasch. Błędnie umiejscawia śmierć Kryspusa pod datą 18 września 325 roku.
[32] Zosimos nic nie wspomina o bezpośrednim zwróceniu się Fausty do Konstantyna (o czym wspomina np. autor Artemii Passio) ze skargą na młodego cezara, a jednak uznaje on podejrzenia Augusta o spółkowanie syna z macochą za bezpośrednią przyczynę mordu dokonanego na Kryspusie. Podobne podejrzenia musiały zostać w cesarzu rozbudzone przez osoby trzecie, nieprzychylne młodemu następcy. Zob. Zosim., HN 2. 29. 1.Por. Pseudo Aur. Vic., Epitome. 41.11-12; Art. Pass. 45; Zonar., Ann. 13. 2. 38 – 41; N. Lensky, The regin of Constantine, s. 79.
[33] Zosim. HN 2. 29. 2; Zonar. Epit. 13. 2. 38 i dalej.
[34] R. M. Frakes, The dynasty of Constantine down to 363, [w:] Age of Constantine, red. N. Lensky, s. 94.
[35] Pseud. Aur. Vict, Epitome 41. 11 – 12; Philostorg. HE 2. 4.
[36] 1 marca 317 r. Zob. D. Kienast, Römische Kaisertabelle, Darmstadt, s. 292; 302; 305.
[37] Zob. N. Lensky, ibidem, s. 78.
[38] Maksymin, cesarz Rzymski z Pierwszej Tetrarchii, planował zgładzenie Konstantyna podczas snu. W tym celu zwrócił się do Fausty, by ta pozostawiła drzwi sypialni uchylone. Cesarzowa doniosła o wszystkim. Konstantynowi, co uchroniło go od śmierci. Oczywiście, i w tej relacji możemy odnaleźć nawiązania np. do Antygony Sofoklesa, a jednak wydarzenie to podawane jest szczegółowo przez dwóch niezależnych od siebie historiografów, co pozwala nam uznać opisane wypadki za prawdopodobne. Zob.Lact., De mort. persec. XXX; Zosim., HN 2. 11. 1.
[39] Por. przypis 33.
[40] PLRE 409 Nr. 1; RIC VII 503 f.
[41] Cod. Theod. 9. 38. 1.
[42] Zob. przypis 18 do rozdziału XVIII [w:] E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego t. II, Warszawa 1975.
[43] Hipoteza nie zyskała większego odzewu wśród naukowców, gdyż jej źródłowe podłoże zdawało się zbyt słabe (jedno zdanie z dziełka Eutropiusza, zob. Eutr., X, 4) jednakże współczesna historiografia nie dyskredytuje przypuszczeń E.Gibbona. Zob. R. M. Frakes, The dynasty, s. 95.
[44] Teorie tą podaje w dużej mierze za R. M. Frakesem, op. cit., s. 95.
[45] Wszystkie lata rządów Konstantyna świadczą o doskonałym wyczuciu sprzyjających warunków, umiejętności zawierania korzystnych sojuszów oraz reagowania na zaistniałą sytuacje polityczną.Za przykład nich służy jego polityka względem Maksymina.
[46] H. Kraft, Kaiser Konstantinis religiöse Entwicklung, Tübingen 1955, s. 128.
[47] H. Pohlsander, Crispus: Brilliant Career and Tragic End, Zeitschrift für Alte Geschichte 33, 1984, s. 105.
[48] Euseb., HE 10. 8. 4.
[49] P. Guthrie, The Execution of Crispus, Phoenix 22, 4, 1966, s. 325 –331.
[50] D. Woods, On the death of empress Fausta, Greece and Rome, ser. 2 45(1), 1998, s. 71 – 86.
[51] Ibidem, s. 79 – 80.
[52] Według autora to właśnie w zmuszeniu Fausty do aborcji miałaby się przejawiać rola Heleny, której historiografia przypisała bezpośredni wpływ na śmierć cesarzowej. Zob. D. Woods, On the death, s.79.
[53] Cesarzowa umarła w łaźni. Zob. Zosim. 2. 29. 2.
[54] Odległość od centrum imperium, wzmiankowanej przez Ammianusa Marcelinusa, Poli (14.11.20), mającej stanowić miejscem śmierci Kryspusa wystarczy Woodsowi do uznania, że cezar musiał zostać zesłany, ponosząc karę za uwiedzenie Fausty.
[55] Amm. Marc. 14.11.20.
[56] Daniel -Rops, Kościół pierwszych wieków, str. 209, wyd. PAX 1969.
[57] Tac., Ann. XV, 64.
[58] Tac., Ann. XIV, 64.
[59] Zob. Lact.. De mort. persec. XXX. Inni podają, że śmierć Maksymiana była wynikiem samobójstwa. Zob. Zosim., HN 2. 11. 1; Socr., HE 1. 2.1. Historycy ci mylą jednak Herkuliusza z Maksyminem Daią. Por. S. Kazikowski, przypis 5 [w:] Socr., HN, s. 11. Euzebiusz z kolei nie rozstrzyga czy śmierć była wynikiem samobójstwa czy decyzji Konstantyna. Wielkiego Zob. Euseb., HE 8. 13. 15.