„Władza. Pokusy i zagrożenia”, red. Lee-Chai Annette Y, Bargh John A., przeł. Kacmajor Anna, Sulak Agata, Bianga Milena, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009
Patrzeć świadomie rządzącym na ręce
Przy rozważaniu tematu władzy pierwszymi nasuwającymi się na myśl pozycjami, klasykami w swoim rodzaju, są bezsprzecznie Książę Niccolo Machiavelli’ego oraz Sztuka wojenna Sun Zi. O ile jednak mogą one uchodzić za podręczniki zyskiwania i utrzymania władzy absolutnej, o tyle Władza. Pokusy i zagrożenia stanowić chce remedium na podstępne zakusy zdeprawowanych rządzących. Książka jest kompleksowym studium psychologicznym różnorodnych niekorzystnych zjawisk związanych z nadużywaniem władzy oraz wpływów. Redaktorami pracy zbiorowej są profesor psychologii społecznej Yale University John A. Bargh, specjalizujący się w automatycznych, nieuświadomionych procesach psychologicznych i ich wpływie na zachowania społeczne jednostek oraz ściśle z nim współpracująca Anette Y. Lee-Chai.
Zebrany materiał podzielono na cztery części według kryterium zasięgu oddziaływania wpływów: od jednostki, poprzez bliskie kontakty interpersonalne oraz mniej lub bardziej sformalizowane grupy, aż po całe społeczeństwa, gdzie oczywistym odniesieniem są wielkie systemy społeczne, czyli religia i polityka. W piętnastu rozdziałach kolejni autorzy poświęcają swoją uwagę wybranym zagadnieniom szczegółowym.
Część pierwsza, „Umysł wobec władzy”, naświetla: psychologiczne podstawy oraz mechanizmy powstawania i utrwalania behawioralnych aspektów ugruntowywania władzy; kwestię bezpośredniego wywierania wpływu na drugiego człowieka wraz z prezentacją modeli, w ramach których proces ten następuje; rolę uwarunkowań kulturowych w występowaniu korupcji, dyskryminacji rasowej, mobbingu i molestowania seksualnego; osobowościowe determinanty sposobu wykorzystania posiadanej władzy, ujawniające się w postawach przyjmowanych w relacjach z innymi ludźmi i wreszcie znaczenie pozytywnych przykładów oraz motywacje, dla których sięga się po władzę, również w kontekście gender studies.
Część druga, „Władza a relacje między ludźmi”, prezentuje: ideologiczną motywację rasizmu, seksizmu, marksizmu, mechanizmy ich podtrzymywania oraz przekazywania; dystrybucję władzy i konsekwencje dysproporcji jej przekazu; znaczenie żywionych oczekiwań i przeświadczeń dla modelu sprawowania władzy oraz zwrotny wpływ posiadania władzy na nakreślanie oczekiwań względem innych.
Część trzecia, „Grupy a władza”, omawia: źródła pochodzenia odmiennych koncepcji przywództwa oraz rolę lidera; znaczenie stereotypów, czy wręcz archetypów, kulturowych wodza; stadia wyłaniania przywódcy; wpływ rządzących na utrwalanie i legitymizowanie funkcjonujących stereotypów; modele sprawowana kontroli oraz dobór taktyki jej realizacji.
Część czwarta, „Społeczeństwo a władza”, poświęcona została: rozróżnieniu typów władzy w oparciu o model Frencha i Ravena (1959) oraz odpowiadającym im strategiom realizacji, omówionym na przykładach historycznych; religii jako metodzie sprawowania kontroli; tworzeniu mitów legitymizujących wokół grup i jednostek rządzących; maskowaniu stref wpływów i zakulisowych powiązań; korupcji; pozytywnym aspektom sprawowania władzy; przyczynom odmiennych perspektyw oglądu rzeczywistości przez rządzonych i rządzących oraz instytucjonalnym metodom przeciwdziałania i zwalczania korupcji na przykładzie działalności Transparency International.
Przy omawianiu poszczególnych zagadnień autorzy niejednokrotnie przybliżają obecny stan badań nad tematem oraz wskazują obszary domagające się większej uwagi badaczy w przyszłości. Nieodłącznym elementem każdego rozdziału są metody rozpoznawania sytuacji korupcjogennych oraz wnioski z dotychczasowych badań nad poszczególnymi zagadnieniami. Tematem, który został niemal zupełnie pominięty, jest problematyka systemów korporacyjnych.
Choć sposób prezentacji materiału badawczego cechuje erudycja, rzetelność i metodyczność, to teksty skonstruowane zostały tak, by nie przytłaczać i nie odstraszać potencjalnego odbiorcy. Rozluźnieniu akademickiego rygoru wywodu służą liczne przykłady oraz wizualizacje w postaci tabel i wykresów. Całość podzielono na krótkie paragrafy o jasno doprecyzowanej treści, co pozwala bez trudu odnaleźć fragmenty najbardziej interesujące czytelnika. Do rzadkości należy zbyt hermetyczne i teoretyczne potraktowanie tematu, jak ma to miejsce w przypadku potwierdzenia behawioralnego (rozdział 8). Przykłady obrazujące poszczególne procesy z rzadka odnoszą się do postaci historycznych (rozdział 9, 12) czy aktualnych aktorów sceny politycznej (rozdział 13). Najczęściej autorzy opierają się o eksperymenty psychologiczne lub badania przeprowadzane w poszczególnych środowiskach społecznych czy zawodowych np. w grupie menadżerów. W wyjątkowych przypadkach z racji zbieżności tematu, treści się na siebie nakładają czy też uzupełniają (rozdziały 11 i 12), jednakże odmienność ich ujęcia gwarantuje odbiorcy czytelniczą i poznawczą satysfakcję.
Polskie wydanie ukazało się w osiem lat po premierze oryginału. Wydawca zadbał o staranne tłumaczenie oraz redakcję merytoryczną publikacji, zapraszając w tym celu do współpracy prof. dr hab. Krystynę Skarżyńską, znawczynię psychologii społecznej i politycznej, kierownika Katedry Psychologii Społecznej SWPS w Warszawie oraz Pracowni Psychologii Politycznej w Instytucie PAN, a także członkinię Komitetu Nauk Psychologicznych PAN. Za najbardziej widoczne niedociągnięcie uznać trzeba niekonsekwencję w użyciu wielkiej czcionki w spisie treści. Książka Władza. Pokusy i zagrożenia stanowi pozycję godną plecenia zarówno studentom psychologii, jak i adeptom nauk społecznych, a zwłaszcza socjologii i politologii. Chętnie sięgną po nią również wszyscy ci, których interesuje, jakim manipulacjom codziennie i nieświadomie ulegają. Omawiana publikacja może im posłużyć w próbach przeciwstawienia się niepożądanym wpływom. Ostatecznie tylko w umysłach królów pionki są niczym.
Grażyna M. Giersztyn
1