Identity, personal or national, isn’t merely something you have like a passport. It is also something you rediscover daily, like a strange country. Its core isn’t something like a mountain, it is something molten, like magma.
Hugh McIlvanney
Abstrakt
Pojęcie szkockiej tożsamości narodowej odnosi się do poczucia własnej odrębności, jakie posiadają mieszkańcy Szkocji. Szkotów łączy wielowiekowa tradycja i kultura, która nie zanikła mimo funkcjonowania odmiennego i ekspansywnego brytyjskiego modelu identyfikacji zbiorowej.
Przez wieki Anglia i Szkocja były niezależnymi od siebie państwami, a próby narzucenia Szkotom angielskiej dominacji kończyły się niepowodzeniem. Zmianę przyniósł dopiero rok 1603, kiedy dwa królestwa połączyła osoba jednego władcy: Jakuba VI Stuarta. Nie udało się jednak królowi stworzyć jednego państwa – zbyt silne były tradycje odrębności, zbyt silny sprzeciw obu parlamentów. Szkocja zachowała swoją odrębność, w praktyce straciła jednak kontrolę nad własną polityką zagraniczną (pozostała ona w gestii króla, ten zaś rezydował w Londynie).
Ów stan rzeczy zmienił się 100 lat później. Anglia prowadziła akurat wojnę z Francją, potrzebowała też następcy tronu dla królowej Anny. Istniała obawa, że gdy Szkocja wybierze sobie własnego króla, zaangażuje się w działania przeciwko Anglii.
W 1706 – 1707 parlamenty Anglii i Szkocji przegłosowały unię obu państw. Część szkockich deputowanych widziała w tym posunięciu szansę na rozwój kraju, część została zwyczajnie przekupiona. W szkockim społeczeństwie akt wzbudził jednak powszechny sprzeciw – parlament musiał nawet wprowadzić stan wyjątkowy.
Dwa parlamenty – angielski i szkocki – zostały zastąpione wspólnym parlamentem brytyjskim (w Londynie), zapewniono też reprezentację szkockich deputowanych w Izbie Gmin i arystokratów w Izbie Lordów. Szkocja zachowała swój własny system sądowy i prawny (zbliżony do kontynentalnego) oraz narodowy kościół. Nowe państwo przyjęło nazwę Królestwo Wielkiej Brytanii.
Akt unii z 1707 roku pozostawał niezmieniony do 1998 roku. Wtedy to przyjęto projekt ustawy o reformie dewolucyjnej. Dokonała ona zmian w strukturze Wielkiej Brytanii, przyznając Szkotom i Walijczykom autonomię. Powstała lokalna legislatura (Holyrood) pozwalająca realizować szkockie interesy narodowe.
Abstract
Scottish national identity is a term referring to the sense of national identity and common culture of Scottish people and is shared by a considerable majority of the people of Scotland.
In 1603, James VI King of Scots inherited the throne of the Kingdom of England, and became King James I of England, and left Edinburgh for London. With the exception of a short period under the Protectorate, Scotland remained a separate state, but there was considerable conflict between the crown and the Covenanters over the form of church government. After the Glorious Revolution, the abolition of episcopacy and the overthrow of the Roman Catholic James VII by William and Mary, Scotland briefly threatened to select a different Protestant monarch from England. On 22 July 1706 the Treaty of Union was agreed between representatives of the Scots Parliament and the Parliament of England and the following year twin Acts of Union were passed by both parliaments to create the united Kingdom of Great Britain with effect from 1 May 1707. Scotland benefitted economically by gaining access to trade with English colonies, and England benefited since union with Scotland prevented European adversaries from using Scotland as a base of attack against England. The Scots kept their own Kirk, law and education. Conserving these helped keep some form of Scottish identity alive during the following period.
The deposed Jacobite Stuart claimants had remained popular in the Highlands and north-east, particularly amongst non-Presbyterians. However, two major Jacobite risings launched in 1715 and 1745 failed to remove the House of Hanover from the British throne. The threat of the Jacobite movement to the United Kingdom and its monarchs effectively ended at the Battle of Culloden, Great Britain’s last pitched battle. This defeat paved the way for large-scale removals of the indigenous populations of the Highlands and Islands, known as the Highland Clearances.
The Scottish Enlightenment and the Industrial Revolution made Scotland into an intellectual, commercial and industrial powerhouse. After World War II, Scotland experienced an industrial decline which was particularly severe. Only in recent decades has the country enjoyed something of a cultural and economic renaissance. Economic factors which have contributed to this recovery include a resurgent financial services industry, electronics manufacturing, and the North Sea oil and gas industry.
Following a referendum on devolution proposals in 1997, the Scotland Act 1998 was passed by the United Kingdom Parliament to establish a devolved Scottish Parliament.
Uwagi wstępne
Dwudziesty wiek przyniósł przyśpieszenie procesów globalizacji. Zaczęły one obejmować całą kulę ziemską, tworząc system wzajemnych powiązań oraz współzależności między poszczególnymi regionami i państwami naszego globu. Dzisiaj doskonale widać, iż globalizacja ma dwie zasadniczo odmienne strony. Z jednej wzmaga procesy integracyjne, co można z łatwością zaobserwować na przykładzie Unii Europejskiej. Z drugiej doprowadza do wzmocnienia świadomości regionalnej. W ten sposób dochodzi niekiedy do odrodzenia lub ukształtowania nowej tożsamości narodowej. Naród in statu nascendi zaczyna domagać się zmiany starych struktur państwowych. Wyrazem tego procesu jest ustanowienie m.in. wspólnot autonomicznych w Hiszpanii, regionów we Włoszech oraz reforma dewolucyjna w Wielkiej Brytanii.
Przypadek Szkocji doskonale obrazuje proces odradzania narodowej tożsamości. Szkoci przez kilka wieków posiadali własne państwo. Na początku XVIII w. zdecydowali się na utworzenie razem z Anglikami Zjednoczonego Królestwa. Sukces, jaki osiągnęła Wielka Brytania, doprowadził do tego, że szkocka tożsamość narodowa podporządkowała się brytyjskiej tożsamość państwowej. Na początku XXI wieku, w czasie kiedy idea brytyjskości przeżywa kryzys, zwiększa się ilość osób postrzegających się w pierwszej kolejności jako Szkoci, a nie Brytyjczycy. Zmiana identyfikacji spowodowała konieczność reformy unitarnego ustroju terytorialnego. W 1999 roku powstał Parlament Szkocki. Osiem lat później wybory regionalne wygrała Szkocka Partia Narodowa, której celem jest odzyskanie przez Szkocję niepodległości.
Powstanie Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii
W 1603 r. król Szkocji Jakub VI Stuart, potomek angielskiego króla Henryka VII Tudora, zasiadł na tronie Anglii po śmierci Elżbiety I. Stało się tak zgodnie z zawartym w 1586 r. przez obu monarchów traktatem z Berwick, w którym Szkocja zobowiązała się do przyjaźni (league of amity) i udzielania pomocy Anglii w zamian za przyrzeczenie objęcia władzy przez Stuartów (Nicholas, 1999, 27).
Unia z 1603 r. miała charakter personalny, oba państwa zachowały oddzielne systemy prawne i odrębne zasady sukcesji. Jej następstwem było częściowe zniesienie restrykcji handlowych. Nie zyskała ona jednak uznania wśród Szkotów. Dwór królewski został przeniesiony do Londynu, co było wyraźnym sygnałem, o czyje interesy będzie dbał monarcha w pierwszej kolejności.
Po śmierci Jakuba VI (I) tron objął jego syn, Karol I. Jako katolik nie miał on poparcia wśród protestanckich Szkotów i Anglików. Po przegranej wojnie domowej został ścięty w 1649 roku. Szkoci obwołali swoim królem jego syna, Karola II. Wkrótce musiał on uciekać na kontynent przed inwazją wojsk Cromwella. Właśnie w czasach protektoratu zaistniał projekt wspólnego parlamentu dla Anglii, Szkocji i Irlandii. Odnowienie monarchii w 1660 roku położyło kres temu ustrojowemu eksperymentowi (Tierney, 2004, 136). Karol II powrócił na tron szkocki i został królem Anglii.
Restauracja Stuartów szybko okazała się złym rozwiązaniem. W 1685 roku na tron wstąpił Jakub VII (w Szkocji) i II (w Anglii). Nadużywanie przezeń władzy i prokatolickie sympatie napotkały na zdecydowany opór głównych sił politycznych w Anglii, które w 1688 roku nie zawahały się poprosić, dla „ratowania protestantyzmu”, o pomoc Holendrów. Król angielski na wieść o wylądowaniu na wyspie Wilhelma Orańskiego uciekł do Francji. Anglicy uznali to za abdykację i w ten sposób męska linia Stuartów odsunięta została od władzy. Zachowanie Jakuba ujawniło tkwiące wśród Szkotów różnice. Katoliccy górale uznali dotychczasową władzę za legalną i wzniecili powstanie w obronie monarchy. Prezbiterianie poparli natomiast stadhoudera Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów (Mitchison, 2002, 279-280).
Opuszczony tron angielski zajęła wspólnie para: Wilhelm oraz jego żona Maria, będąca córką Jakuba VII. Oboje zgodzili się na ograniczenie władzy królewskiej i poddanie jej kontroli parlamentu. Te kwestie normowała Ustawa o prawach (Bill of Rights) wydana w 1689 roku. W tym samym roku zebrało się Zgromadzenie Stanów Szkockich. Wskutek upadku powstania wznieconego przez katolickich zwolenników Stuartów (jakobitów) parlament był zdominowany przez protestantów. Obradujące stany zdetronizowały Jakuba VII i przyjęły Oświadczenie o prawach (Claim of Rights). Dokument wynosił na tron nowych władców Anglii (Lynch, 1992, 302).
Przełom XVII i XVIII wieku przyniósł zaostrzenie sporu szkocko-angielskiego. Anglicy starali się nakłonić Szkotów do zacieśnienia związku. Istniała obawa, że gdy Szkocja wybierze sobie własnego króla, zaangażuje się w działania przeciwko Anglii.
Konflikt przejawiał się na kilku płaszczyznach. W sferze politycznej dotyczył on niemożności poddania monarchy kontroli parlamentów szkockiego i angielskiego, prowadzących różną politykę. W praktyce Szkocja była rządzona przez króla realizującego politykę silniejszego królestwa, czyli Anglii, zgodną z wolą parlamentu w Westminsterze. Zagrożeniu nierównego traktowania mogła zapobiec unia realna.
Sporom politycznym towarzyszyła rywalizacja gospodarcza. Flota angielska wykonywała wobec szkockich statków handlowych postanowienia Aktów Nawigacyjnych, które zakazywały handlu z angielskimi koloniami w Ameryce. Szkoci sprzeciwiali się (Devine, 2000, 5). W 1704 roku parlament szkocki w odpowiedzi na angielską Ustawę o Sukcesji, wprowadzającą na tron dynastię hanowerską, wydał Act of Security. Proklamowano w nim prawo Szkotów do decydowania o następstwie tronu, a zachowanie unii koron uzależniano od zezwolenia Szkotom przez parlament w Londynie na prowadzenie wolnego handlu. Dodatkowo, dla zamanifestowania swojej pozycji, Zgromadzenie Stanów Szkockich uchwaliło ustawę zezwalającą na handel winem z Francją. Odpowiedzią Anglii był Aliens Act, w myśl którego wszystkich Szkotów przebywających na angielskiej ziemi uznano za cudzoziemców, a import szkockich towarów za nielegalny (Ashton, Finch, 2000, 3).
Wśród przyczyn, które doprowadziły do unii realnej, należy też wymienić nieudaną próbę kolonizacji Panamy. Taka lokalizacja kolonii miała znacznie ułatwić zamorski handel. Dla realizacji projektu, ustawą parlamentu powołano Kompanię Szkocką do handlu z Indiami i Afryką. Na organizację ekspedycji do Ameryki Środkowej przeznaczono 400 tysięcy funtów. Kwota był niemal równowartością pieniędzy znajdujących się w obiegu w Szkocji. Plan założenia kolonii w Darien (Przesmyk Panamski) był zatem przedsięwzięciem narodowym (Zabieglik, 2000, 193).
Optymizm, jaki towarzyszył wyprawie do Panamy, szybko przeistoczył się w zbiorowe poczucie klęski. Założone w 1698 roku osady: Nowy Edynburg i fort St. Andrews zdołały pozostać pod szkocką kontrolą jedynie trzy lata. Poddano je ostatecznie Hiszpanom. Za niepowodzenie przedsięwzięcia obwiniano Anglików. Z pojawieniem się pierwszych problemów inwestorzy angielscy wycofali się. Rząd angielski odmówił przysłania floty, nie chcąc doprowadzić do pogorszenia stosunków z Hiszpanią (Tierney, 2004, 137).
Napięte stosunki między obydwoma królestwami stworzyły sytuację, w której dotychczasowa unia musiała ulec albo rozwiązaniu, albo mocniejszemu zespoleniu. O wyborze drugiej opcji przesądziły powtarzające się w Szkocji klęski nieurodzaju. Napływający z Anglii kapitał miał okazać się niezbędny do postawienia kraju na nogi.
W 1706 roku połączona parlamentarna komisja szkocko-angielska w ciągu dziewięciu tygodni przygotowała projekt traktatu o unii. Dokument spotkał się ze sprzeciwem Kościoła Prezbiteriańskiego. Protestanci szkoccy obawiali się, że ich wspólnota straci rangę kościoła narodowego. Przychylność tego środowiska dla unii zdobyto dzięki przyjęciu przez parlament szkocki ustawy o ochronie Kościoła szkockiego ( Act of Security of the Church of Scotland). W samej izbie stanowisko przeciwne pogłębieniu unii przyjęła Country Party. Opór tego ugrupowania udało się zneutralizować obietnicą przyznania tzw. Ekwiwalentu. Po powstaniu unii Szkocja uczestniczyłaby w spłacie angielskiego długu publicznego. Na poczet tych zobowiązań przyznano rekompensatę. Jej część trafiła do kieszeni parlamentarzystów w postaci wynagrodzenia strat inwestorów Kompanii Darien (Smout, 2006, 49-54).
Do najważniejszych postanowień traktatu należy art. I, zakładający wieczyste zjednoczenie królestw Anglii i Szkocji w jedno Królestwo Wielkiej Brytanii, oraz art. III, który przewiduje powstanie wspólnego parlamentu brytyjskiego, zastępującego dotychczasowe odrębne legislatywy. Szkotom zapewniono 45 miejsc w Izbie Gmin i 16 w Izbie Lordów. Uznano prawo dynastii hanowerskiej do sukcesji po Annie Stuart. Szkocja zachowała swój system oświaty i prawa. Wprowadzono unię celną i walutową (Kubas, 2004, 30).
W sferze formalnej unia przybrała postać traktatu wynegocjowanego przez reprezentantów obu stron, następnie ratyfikowanego przez oba parlamenty. Traktat został ratyfikowany przez parlament szkocki razem z ustawami określającymi status kościoła prezbiteriańskiego i sposób wyboru posłów szkockich do parlamentu w Londynie. Następnie warunki przyjęte przez Stany Szkockie trafiły pod obrady Westminsteru. Ratyfikowano je w formie ustawy (The Union with Scotland Act 1706) (Kubas, 2004, 31). Anglicy zwykli mówić o angielskiej ustawie o unii, Szkoci zaś o traktacie.
Powstania jakobickie i ich konsekwencje
W 1714 roku zmarła królowa Anna. Zgodnie z Ustawą o sukcesji i Traktatem o unii nowym królem Wielkiej Brytanii został jej kuzyn Jerzy, elektor hanowerski. Był on prawnukiem króla Anglii, Jakuba I i protestantem. Katolickie klany z wyżyn Szkocji uznały, że większe prawo do tronu ma brat Anny, Jakub Edward Stuart. Jakobici manifestowali też niezadowolenie z powodu przyłączenia Szkocji do Anglii. W ich opinii parlament brytyjski nie był kontynuatorem Zgromadzenia Stanów Szkockich (McLynn, 1988, 95-98). Nowa legislatywa nie przejęła żadnych tradycji swojego szkockiego poprzednika.
Zaraz po przybyciu „starszego pretendenta” do Szkocji wodzowie klanów zgromadzeni w Bemar ogłosili go królem i legalnym suwerenem. Szkotów wsparli zwolennicy Stuartów z północy Anglii. Powstańcze siły opanowały miasto Perth. Stamtąd w 1715 roku rozpoczęły marsz w głąb Anglii. Wyprawa zakończyła się klęską. Wojska rządowe zaczęły stopniowo odbijać tereny znajdujące się dotąd pod kontrolą jakobitów. Wobec takiego obrotu spraw Jakub VIII Stuart na początku 1716 roku odpłynął do Francji. Pierwsza Wielka Rebelia dobiegła końca (Roberts , 2002, 48-52).
Następstwem tego powstania było przyjęcie przez parlament brytyjski w 1716 roku aktu o rozbrojeniu (Disarming Act). Nakazywał on rejestrowanie na terytorium Szkocji każdego rodzaju broni. Ograniczono również swobodę poruszania się, w szczególności górali. W tym celu wybudowano sieć garnizonów mających strzec porządku publicznego (Szechi, 1993, 65-70). Działania Londynu wywołały fale migracji Szkotów, m.in. do Ameryki.
Drugie jakobickie powstanie z 1745 roku rozpoczęło się wraz z przybyciem do Szkocji księcia Karola Edwarda Stuarta, syna Jakuba VIII. „Młodszy pretendent” wobec braku poparcia ze strony Francji sfinansował przedsięwzięcie z własnych środków. Książę na początku sierpnia wylądował na Hebrydach z niewielką grupą jakobickich emigrantów, 700 irlandzkimi ochotnikami i ładunkiem broni dla powstańców.
Młodzieńczy zapał Karola Edwarda, jego szacunek dla góralskich tradycji oraz rządy silnej ręki angielskich możnych przyczyniły się do masowego poparcia powstania. Prócz większości klanów góralskich przyłączali się również jakobici z nizin i Anglii. Armia powstańcza prawie bez walki zajęła stolicę Szkocji – Edynburg. Kiedy jakobici rozpoczęli marsz na Newcastle, w Londynie zapanowała panika. Jednak niekonsekwencja dowódców, nieporozumienia w sztabie i zaczynające się dezercje wśród powstańców przyczyniły się do klęski. Armia rządowa została natomiast wsparta hanowerskimi siłami, ściągniętymi z kontynentu. Mimo to wojska szkockie zdołały jeszcze pokonać Anglików w bitwie pod Falkirk. Ostateczną klęskę siły jakobickie poniosły w kwietniu 1746 r. w bitwie nieopodal Inverness. Karol Edward po kilku miesiącach ukrywania się wśród góralskich stronników wrócił do Francji (Stanley, 2008, 12).
Anglicy rozpoczęli krwawe represje. Dotknęły one przede wszystkim członków górskich klanów. Większość rannych na polach bitewnych była dobijana, ponad tysiąc jeńców sprzedano jako niewolników na plantacje w Ameryce. System klanowy został na mocy Heritable Jurisdictions Act zakazany. Przywódcy klanów stali się właścicielami całej ziemi należącej do rodu. Równocześnie zniesiono wszelkie ich obowiązki wobec członków klanu. W ciągu kilku kolejnych lat z ziem klanowych wysiedlano ludzi. Przesiedleńcy najczęściej zasilali rodzącą się w miastach klasę robotniczą lub wyjeżdżali do kolonii. Władze brytyjskie zakazały nawet zakładania kiltu i tartanu, grania na dudach oraz używania języka gaelickiego. Narodowy strój szkocki mógł być używany jedynie w szkockich regimentach górskich, stanowiących oddziały regularnej armii brytyjskiej. Takie podejście nie tylko zlikwidowało opór górali, ale również uczyniło z nich ważny element brytyjskiej machiny wojennej.
Szkoci w Imperium Brytyjskim
W okresie XIX wieku Szkoci nie podejmowali działań niepodległościowych. Nie świadczy to jednak o utracie przez nich tożsamości narodowej. Uległa ona redefinicji. Zyskała silniejsze zabarwienie kulturowe w odpowiedzi na rezygnację z samodzielności politycznej. Można mówić o współistnieniu dwóch tożsamości: szkockiej tożsamości kulturowej oraz brytyjskiej tożsamość państwowej. Pierwsza funkcjonowała na gruncie regionalnym, druga na płaszczyźnie państwowej (Nairn, 2006, 204-207).
Wielka Brytania była w dużym stopniu zdecentralizowana. Oznaką istnienia szkockiej tożsamości była triada: niezależny kościół prezbiteriański, system prawny i edukacja. Dawały one poczucie autonomii (Davidson, 2000, 51-52).
Zgromadzenie Ogólne Kościoła stanowiło organ zastępczy dla parlamentu. Decydowało nie tylko w sprawach moralności, ale miało także decydujący wpływ na rozwój oświaty i kultury. Pozwalało na uczestniczenie w życiu publicznym wszystkim wierzącym, w tym warstwom pozbawionym prawa głosu w wyborach do parlamentu w Westminsterze. Z tego powodu unia z Anglią była jak najbardziej korzystnym rozwiązaniem, gdyż przełamała monopol szlachty na sprawowanie władzy (Davidson, 2000, 45). Działalność Zgromadzenia Ogólnego Kościoła szkockiego uznawana jest dzisiaj za swoisty krok ku demokratyzacji (Davidson, 2000, 45).
O kształcie szkockiego systemu prawnego decydowano w Westminsterze. Zgodnie z zasadą niezależności legislacyjnej każda ustawa ogólnobrytyjska miała swój szkocki odpowiednik. Posiadała własną specyfikę regionalną, na którą decydujący wpływ mieli posłowie z okręgów Szkocji. Takie rozwiązanie było widocznym znakiem tego, że parlament brytyjski jest kontynuatorem szkockiej legislatywy działającej przed unią (Kelles, 1989, 24-27). Ponadto zadanie wykonania prawa w Szkocji należało do posiadającego szeroki zakres niezależności prokuratora generalnego (Lord Advocate).
Szkocki system edukacji podlegał kontroli organów kościelnych. Większość szkół pozostawała własnością protestanckich wspólnot parafialnych. Przyjęcie w oświacie modelu nauczania w języku angielskim stanowi dla niektórych dowód niskiego poziomu identyfikacji narodowej ludności Szkocji. Zapomina się, że rezygnacja z używania gaelickiego była samodzielną decyzją Kościoła prezbiteriańskiego. Protestanci uważali ten język za relikt katolicyzmu (Davidson, 2000, 52-55).
W XIX w. doszło też do osłabienia wewnętrznych różnic społecznych. Linie podziałów pomiędzy ludnością gór a mieszkańcami nizin, rolniczą północą a uprzemysłowionym południem zostały przysłonięte przez wspólną dumę. Szkoci nie mieli poczucia klęski narodowej, tak jak choćby narody Europy środkowowschodniej. Wstąpili do unii dobrowolnie jako równoprawni partnerzy, a sukces brytyjskiego państwa, przejawiający się w osiągnięciach rewolucji przemysłowej i budowie największego imperium na świecie, świadczył o dokonaniu przez nich słusznego wyboru. Równocześnie nikt w Wielkiej Brytanii nie wątpił, że Szkocja zgodnie z prawem stanowi całość-naród w ramach Zjednoczonego Królestwa (Williams, 2004, 509-511).
Brytyjskość była koncepcją wielonarodowości. Nie wyróżniając kultury żadnej z nacji, eksponowano w niej trzy wspólne elementy polityczne: monarchę, siły zbrojne i parlament (Volley, 2000, 5-7).
Największy wkład w wytworzenie się szkockiej lojalności wobec brytyjskiego państwa miało dwóch monarchów: król Jerzy IV i królowa Wiktoria. W 1822 roku Jerzy IV przybył do Edynburga z wizytą. W trakcie swojego pierwszego przemówienia był ubrany w kilt z wzorem rodu Stuartów. Wystąpienie odebrano bardzo pozytywnie. Tak rozpoczęła się moda na noszenie tradycyjnego stroju szkockiego wśród arystokracji brytyjskiej, określana mianem highlandyzmu (Ray, 2001, 24-27). Królowa Wiktoria natomiast przysłużyła się krzewieniu brytyjskości dzięki częstym wizytom w Szkocji. Zbudowała dla siebie zamek w Balmoral. Wówczas był on uważany za siedzibę władzy królewskiej i szkocki odpowiednik Pałacu Buckingham. Wykształciła się tradycja, zgodnie z którą brytyjski monarcha spędza część roku w Szkocji.
Ważny element spajający stanowiła wspólna armia. Szkockie regimenty wojskowe były wykorzystywane na wszystkich kontynentach. Mimo podlegania wspólnemu, brytyjskiemu sztabowi wojskowemu posiadały znaczny zakres autonomii wyrażający się w odrębnym umundurowaniu, posiadaniu szkockiego dowództwa. Według wielu historyków na wykształcenie jedności wojskowej decydujący wpływ miała wspólnota przelanej krwi w kampaniach napoleońskich (Spiers, 2006, 2-4).
Parlament stanowił symbol unii. Powstał zgodnie z jej postanowieniami i był kontynuatorem wcześniejszego parlamentu szkockiego. Sukcesy Imperium dowodziły słuszności jego istnienia.
Do wytworzenia więzi z brytyjską wspólnotą państwową wykorzystywano kilka strategii:
Po pierwsze, Szkocja miała całkowity dostęp do rządu centralnego w Londynie i znaczną reprezentację w parlamencie Zjednoczonego Królestwa. Pierwszym szkockim szefem rządu brytyjskiego był w latach 1762-63 John Stuart, trzeci earl Bute. Przez cały XIX wiek Wielka Brytania miała czterech premierów pochodzących ze Szkocji. Zważywszy na ilość miejsc w Izbie Gmin do czasów Reform Act z 1885 roku, można mówić o szkockiej nadreprezentacji. Szkoci wybierali 68 deputowanych, mimo że proporcjonalnie do swej populacji powinni posiadać 57 posłów. Ten przywilej miał zasadniczo ułatwić artykułowanie szkockich potrzeb (Birch, 1989, 78).
Po drugie, nie istniały żadne ograniczenia dotyczące piastowania stanowisk w administracji państwowej. Szkoci zajmowali częściej niż przedstawiciele innych nacji stanowiska sędziów i dowódców wojskowych. Wielu z nich robiło karierę w koloniach, a później w dominiach, gdzie byli uważani za świetnych urzędników. Sir John Macdonald z Glasgow piastował urząd premiera Kanady przez 20 lat. Robert Stout pochodzący z Orkadów został pierwszym premierem Nowej Zelandii.
Po trzecie, rząd brytyjski przeznaczał więcej środków na zaspokojenie szkockich potrzeb niż w przypadku angielskich regionów. Polityka ta przyczyniła się do szybkiej industrializacji północy kraju. Glasgow wyrosło na drugi w Wielkiej Brytanii ośrodek przemysłowy. Stworzenie Szkocji warunków stałego rozwoju było podstawą dla zapewnienia porządku na tym obszarze (Birch, 1989, 79).
Po czwarte, w dziedzinie kultury władze brytyjskie ograniczały możliwość używania języków regionalnych, w tym gaelickiego. Szkoci nie traktowali tego jako zwalczania szkockiej świadomości narodowej. Władze nie formułowały w tym celu specjalnych zakazów. Wystarczył fakt, iż w życiu codziennym najpotrzebniejszy okazywał się angielski. Był to język administracji państwowej. Język gaelicki w szkołach służył tylko do lepszego przyswojenia sobie języka angielskiego. W ten sposób powstał tzw. szkocki dialekt języka angielskiego. Dla większego zespolenia szkockości z brytyjskością wykorzystywano szkockie symbole narodowe. Flaga Szkocji, krzyż św. Andrzeja, stała się elementem Union Jack.
Współistnienie brytyjskiej tożsamości państwowej i szkockiej tożsamości kulturowej wykształciło nowy typ człowieka określanego jako Unionist Nationalist, dumnego ze swojej podwójnej identyfikacji. Takie osoby były najczęściej reprezentantami klasy średniej. Obchodziły święta narodowe i upamiętniały szkockich bohaterów, jak William Wallace, który zasłużył na to miano, podrywając naród do walki. Według nich, jego działalność zapobiegła podbojowi kraju i paradoksalnie przyczyniła się do powstania unii.
Narodziny szkockiego ruchu narodowego
Działania władz brytyjskich na rzecz jedności były na tyle skuteczne, że przez cały XIX wiek żadne ze znaczących szkockich środowisk politycznych nie mówiło już o potrzebie zerwania unii, lecz co najwyżej o konieczności częściowej reformy. Propozycje zmian zaczęły się pojawiać dopiero w latach 50. XIX wieku w związku z debatą nad przyznaniem Irlandczykom praw autonomicznych w formie Irish Home Rule. W 1853 roku powstało niewielkie koło polityczne o nazwie: Narodowe Stowarzyszenie na rzecz Potwierdzenia Szkockich Praw. Jego członkowie, przede wszystkim konserwatyści, domagali się sprawiedliwszego traktowania Szkotów w ramach unii, postulowali zwiększenie reprezentacji Szkocji w parlamencie brytyjskim. Postulaty te nie spotkały się z żadną reakcją władz w Londynie (Harvie, Jones, 2000, 17). Status szkockich obywateli w państwie zmienił się dopiero wraz z powołaniem z inicjatywy Partii Konserwatywnej Scottish Office w 1885 r. Urząd miał na celu poprawienie zdolności administracji rządowej do odczytywania i zaspokajania szkockich potrzeb. Kierowany był przez ministra, który z czasem stał się członkiem gabinetu i uzyskał tytuł sekretarza stanu. Stworzenie Scottish Office stanowiło krok ku większej centralizacji władzy. Rząd Jej Królewskiej Mości zaczął częściej interweniować w sprawy oświaty, zdrowia i gospodarki (Kelles, 1989, 24-27).
Początków masowości szkockiego ruchu narodowego należy się doszukiwać w latach 70. XIX wieku. Władze brytyjskie przeprowadziły wówczas reformę systemu wyborczego, dzięki czemu znaczna część robotników otrzymała prawo głosu. Większość organizacji robotniczych funkcjonujących w Szkocji i przyjmujących ideologię socjalistyczną reprezentowała poglądy internacjonalistyczne lub przynajmniej chciała doprowadzić do zjednoczenia brytyjskiego proletariatu. Socjaliści, którzy opowiadali się za opcją narodową, stanowili mniejszość. Zwrócili oni uwagę na fakt, iż do klasy posiadaczy należą przede wszystkim Anglicy. Brytyjskość była dla nich jedną z form zniewolenia szkockich robotników. Rozbudzając identyfikację klasową, ożywili tożsamość narodową. Pierwszą socjalistyczną partią polityczną nawołującą w swoim programie do odrodzenia szkockiej państwowości była Szkocka Parlamentarna Partia Pracy (Scottish Parliamentary Labour Party – SPLP). Według jej zwolenników droga do niepodległościowego celu wiodła przez realizację reformy dewolucyjnej. Dewolucja polegać miała na przekazywaniu części kompetencji brytyjskiego parlamentu i rządu organom niższego rzędu reprezentującym jednostki terytorialne Wielkiej Brytanii. W latach 1888-1893 SPLP miała swojego przedstawiciela w Izbie Gmin. Po klęsce wyborczej ugrupowanie rozwiązano. Jej członkowie współtworzyli później marksistowską Niezależną Partię Pracy. Nacjonalizm był tam traktowany jako koncepcja burżuazyjna i nie mógł liczyć na akceptację. Od tego czasu przez ponad trzydzieści lat lewicowe środowiska narodowe były reprezentowane przez Scottish Home Rule Association (Brand, 1978, 40-44).
Na prawicy poparcie dla przyznania Szkocji praw suwerennych deklarowała część członków Partii Liberalnej oraz konserwatystów. Ich postawa wynikała ze sprzeciwu wobec częstych interwencji Londynu w sprawy Szkocji. Działacze liberalni i konserwatywni w 1894 r. założyli stowarzyszenie Home-Rule-all-Round, domagające się autonomizacji regionów brytyjskich. Organizacja stała się zalążkiem nowej, konserwatywnej Partii Unionistycznej (Scottish Unionist Party – SUP). Program ugrupowania zawierał propozycję zachowania brytyjskiej jedności przez przyznanie najważniejszym koloniom statusu dominium, czyli prawa do posiadania samodzielnej legislatywy i egzekutywy. Na przywilej taki zasługiwała na pewno Kanada, Australia i Nowa Zelandia. Problem szkocki został zmarginalizowany (Ball, Holliday, 2002, 23-26). W 1913 r. część unionistów wniosła do Izby Gmin Scottish Home Rule Bill. Brak wsparcia dla projektu ustawy ze strony całej partii oraz wybuch I wojny światowej wstrzymał proces legislacyjny (Forman, 2002, 79).
Umiarkowane organizacje, czy to lewicowe, czy prawicowe, przyjmowały zatem za swoje podstawowe zadanie przekonanie władz brytyjskich do koncepcji decentralizacji władzy. Niepodległość stanowiła cel długoterminowy. Alternatywne stanowisko wysuwała utworzona w 1921 roku, skrajnie prawicowa Narodowa Liga Szkotów. Jej członkowie pozostawali pod wpływem nacjonalizmu irlandzkiego mającego silne podstawy etniczne. Postulowali wycofanie wszystkich szkockich parlamentarzystów z Westminsteru i powołanie niezależnego parlamentu. Liga przez dekadę swojego istnienia podejmowała szereg działań na rzecz odrodzenia szkockiej kultury i popularyzacji języka gaelickiego.
Zjednoczenie szkockich organizacji niepodległościowych
Jednoczenie ruchu narodowego rozpoczęło się w drugiej połowie lat 20. XX wieku. W 1928 roku z inicjatywy działaczy akademickich zrzeszonych w Glasgow University Scottish Nationalist Association doszło do zwołania konferencji zwolenników niepodległości. Zjawili się na niej aktywiści lewicowi i prawicowi. Powołano wówczas Narodową Partię Szkocji (National Party of Scotland – NPS) (Harvie, 1998, 25).
Wzrostowi narodowej aktywności politycznej towarzyszyło odrodzenie szkockiej kultury. Twórcy literaccy tzw. pierwszego szkockiego renesansu uważali, że szkocka dusza nie może być właściwie wyrażona w języku angielskim. Dla zapewniania głosowi narodu spójności wymagali używania rdzennego języka Szkotów, czyli gaelickiego.
Przez cały okres funkcjonowania Narodowej Partii Szkocji wewnątrz ugrupowania dochodziło do sporów dotyczących określenia priorytetów programowych. Popierający wprowadzenie reformy dewolucyjnej byli oskarżani o rezygnację z celu niepodległościowego.
Ta frakcja zyskała przewagę wraz fuzją w 1934 roku NPS z Partią Szkocką (Scottish Party –SP), tworzoną w większości przez byłych polityków SUP. W ten sposób powstała Szkocka Partia Narodowa (Scottish National Party – SNP) istniejąca do dnia dzisiejszego.
Początkowo SNP wysuwała żądanie utworzenia regionalnego parlamentu. Jednak konferencja partyjna z 1942 roku wydała deklarację, w której za główny cel uznała pełną niepodległość. Dewolucję określono jako pierwszy krok do jego realizacji. Na tym tle doszło do rozłamu. Rozłamowcy założyli Scottish Covenant Association. Stowarzyszenie w latach 1949-51 zebrało dwa miliony podpisów pod wnioskiem o powołanie autonomicznych władz (Lynch, 2001, 8). Z racji obojętności partii politycznych inicjatywa nie doczekała się implementacji.
Od 1955 roku poparcie dla Szkockiej Partii Narodowej stale wzrastało. W 1955 r. SNP zdobyła 0,5% głosów, w 1964 r. 2,4%, a dwa lata później już 5%. W 1974 roku poparcie na poziomie 30% szkockiego elektoratu pozwoliło uzyskać jedenaście mandatów parlamentarnych. Taki wynik uczynił z nacjonalistów drugą siłą polityczną Szkocji (Kubas, 2004, 53).
Próba reformy dewolucyjnej w latach 70.
Na pobudzenie nastrojów narodowych w Szkocji w latach 70. miały wpływ dwa zdarzenia. Pierwsze związane było z odkryciem złóż ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarze szkockiego morza terytorialnego. SNP, rozpowszechniając hasło ”To nasza ropa”, domagała się przyznania Szkocji prawa do wyłącznej eksportacji pól naftowych (Kubas, 2004, 54). Drugim czynnikiem było wstąpienie Wielkiej Brytanii do Wspólnoty Europejskiej w 1973 r. Brytyjskie uczestnictwo w procesie integracji niosło ze sobą zagrożenie marginalizacji szkockich interesów. O powołaniu odrębnej, szkockiej, reprezentacji w Brukseli nie było wtedy mowy. Rozwiązaniem mogła stać się niepodległość w jednoczącej się Europie. Szkocja, rezygnując z kontynuowania unii, zachowałaby prawo dostępu do rynku angielskiego (Bogdanor, 1999, 126-127).
Silniejsze nastroje niepodległościowe znalazły odbicie we wzroście poparcia dla nacjonalistów, co wywołało zaniepokojenie w kręgach rządowych. Premier Harold Wilson z Partii Pracy w 1969 r. zdecydował się na powołanie komisji królewskiej ds. konstytucji (Royal Commission on the Constitution). Podstawowym celem komisji było zbadanie ról i zadań organów władzy centralnej względem poszczególnych nacji i regionów Zjednoczonego Królestwa. Przeprowadzona analiza miała pomóc w sformułowaniu propozycji zmian istniejącego ustroju terytorialnego (Mcmillan, 2005, 181-182).
W trakcie prac komisji w gronie jej członków dochodziło do licznych sporów. Wyodrębniły się trzy wewnętrzne grupy: narodowcy, regionaliści i sceptycy. Narodowcy nie popierali niepodległości Szkocji i Walii, ale proponowali nadanie im praw autonomicznych ze względu na ich status narodowy. Regionaliści twierdzili, że społeczne niezadowolenie z działań rządu występowało we wszystkich częściach kraju, choć nie wszędzie zostało tak samo wyartykułowane z powodu braku partii narodowych. Postulowali wprowadzenie federacji, gdzie nie tylko Szkocja i Walia uzyskałyby przywilej posiadania własnych władz, ale również cała Anglia. Członkowie komisji nastawieni sceptycznie opowiadali się za ograniczoną autonomią Szkocji i należeli do przeciwników reformy dewolucyjnej w Walii (Bogdanor, 1999, 126-127).
Komisja zakończyła prace jesienią 1973 roku. W wydanym przez siebie raporcie (Report of the Royal Commision on the Constitution 1969-1973) zaleciła przeprowadzenie dewolucji w Walii i Szkocji. Proponowano powołanie m.in. jednoizbowych zgromadzeń wybieranych na czteroletnią kadencję, lokalnych organów władzy wykonawczej, zmniejszenie reprezentacji szkockiej i walijskiej w Parlamencie w Westminsterze. Członkowie komisji przeciwni założeniom dokumentu opublikowali tzw. raport mniejszości (Memorandum of Disent) (Paterson, 1998, 58-63).
Raport Kilbrandona nie spotkał się z entuzjastyczną reakcją polityków. Wzbudził powszechne zakłopotanie. Poddano go krótkiej debacie w Izbie Gmin (Fadden, Lazarowicz 2000, 3). Wnioski z niego wypływające nie stały się elementem żadnego z programów wyborczych głównych partii politycznych przed wyborami 1974 roku.
Do rozpatrywania założeń dokumentu powrócono po wyborach. Mniejszościowy rząd Partii Pracy potrzebował głosów SNP i popierających dewolucję liberalnych demokratów. Dlatego też w mowie tronowej nawiązano do Raportu Kilbrandona i przystąpiono do prac nad projektem ustawy dewolucyjnej. W 1975 r. rząd opublikował analizę Our Changing Democracy. W większej części stanowiła ona powtórzenie ustaleń komisji królewskiej. Rok później przygotowano projekt aktu o dewolucji w Szkocji i Walii (The Scotland And Wales Bill). Nie uzyskawszy koniecznego poparcia, został odrzucony (Paterson, 1998, 75-78). Zamiast opracowywać jedną, wspólną propozycję legislacyjną, postanowiono stworzyć dwie ustawy o dewolucji: w Szkocji i w Walii. W trakcie procedowania na projektami okazało się, iż wielu laburzystów nie jest przekonanych co do konieczności przeprowadzenia reformy. Nie chcąc głosować przeciwko własnemu rządowi, zdecydowali się zgłosić poprawkę, zgodnie z którą niezbędne było poparcie 40% elektoratu dla dewolucji w referendum, by ustawa mogła wejść w życie. Obie ustawy uzyskały akceptację królowej w 1978 roku, a na 1 marca 1979 r. zarządzono referenda. Frekwencja w Szkocji wyniosła 62,9%, za dewolucją głosowało 51,6%, przy czym stanowiło to jedynie 32,85% elektoratu. W Walii wynik był jeszcze słabszy (Bogdanor, 1999, 190). Powodem tej przegranej nie była tylko negatywna ocena projektów, ale także niezadowolenie z innych działań gabinetu, nieudanych reform oraz zapewnienie Margaret Thatcher, iż odrzucenie projektu w referendum nie będzie równoznaczne z odstąpieniem od planów reformy dewolucyjnej. Konserwatyści zapewniali w tamtym czasie, że przygotują „quasi- federalne rozwiązanie” (Paterson, 1998, 133-134).
Niedługo po referendum przegłosowano wotum nieufności wobec rządu, na skutek czego Partia Pracy utraciła władzę na 18 lat.
Droga do utworzenia Parlamentu Szkockiego
W latach 80. XX wieku ugrupowania opowiadające się za dewolucją, czyli laburzyści, liberałowie i szkoccy nacjonaliści, podjęły wspólną inicjatywę o nazwie: Kampania na Rzecz Zgromadzenia Szkockiego (Campaign for a Scottish Assembly – CSA). Początkowo CSA nie odnosiła sukcesów. Sytuacja zmieniła się w 1987 roku, kiedy laburzyści wygrali wybory parlamentarne w Szkocji. Partie zrzeszone w Kampanii wydały w 1988 manifest Roszczenie praw dla Szkocji (Claim of Right for Scotland). Zwracano w nim uwagę na konstytucyjną nierówność wśród nacji i regionów Zjednoczonego Królestwa i postulowano zorganizowanie forum, na którym różne opcje ustrojowe mogłyby zostać przedstawione. W 1989 r. zebrała się Szkocka Konwencja Konstytucyjna grupująca reprezentantów najważniejszych partii politycznych i organizacji społecznych w Szkocji, poza Partią Konserwatywną i Szkocką Partią Narodową. Przez sześć lat działalności Konwencja zyskała niewątpliwe szerokie poparcie społeczne i – jak się okazało dekadę później – jej wysiłki zostały uwieńczone pełnym sukcesem (Devine, 2000, 607-611).
W dniu 1 lipca 1999 r. królowa Elżbieta II przybyła do Edynburga i dokonała oficjalnej inauguracji Parlamentu Szkockiego. Instytucja została reaktywowana po trzech stuleciach politycznego niebytu. O jej końcu przesądziło zawarcie unii Królestw Anglii i Szkocji oraz powstanie jednego Parlamentu Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii. Decydujący wpływ na odrodzenie szkockiej legislatywy miało przejęcie władzy przez Partię Pracy w 1997 roku. Rząd Tony’ego Blaira opracował program decentralizacji Wielkiej Brytanii, określany na gruncie brytyjskim mianem reformy dewolucyjnej. W tym przypadku dewolucja stanowi proces przekazywania części kompetencji brytyjskiego parlamentu i rządu organom niższego rzędu, które reprezentują jednostki terytorialne Wielkiej Brytanii. Rząd w swoich propozycjach zmian ustroju terytorialnego nawiązywał do raportu Szkockiej Konwencji Konstytucyjnej zatytułowanego Scotland’s Parliament: Scotland’s Right.
Uwagi końcowe
W dzisiejszej Szkocji brytyjska tożsamość państwowa zeszła na drugi plan. Większość osób uważa się w pierwszej kolejności za Szkotów. Poczucie brytyjskości jest charakterystyczne dla ludzi w starszym wieku, pamiętających jeszcze II wojnę światową. Brytyjskość nie była już dla nich świadomością imperialną. Kojarzą ją raczej z powstałym w latach 50. państwem dobrobytu. Upadek imperium wymusił tę wymianę części brytyjskiego fundamentu, by Zjednoczone Królestwo mogło trwać. Tożsamość brytyjska pozostaje dziś raczej sprawą pamięci historycznej, niż przyszłości. Przedstawiciele młodego pokolenia mówią o brytyjskości, gdy są pytani, jaki mają paszport. Bycie Brytyjczykiem stało się kwestią deklaracji, a nie uczuć (McCrone, 2001, 48-49).
Dwa czynniki miały decydujący wpływ na zapoczątkowanie procesu stopniowego odrzucania przez Szkotów idei wspólnego państwa. Po pierwsze, w latach 70. na skutek wzrostu liczby imigrantów z Indii i Pakistanu rozpoczęło się angielskie pobudzenie narodowe. Tożsamość brytyjska zatraciła swój wieloetniczny charakter i zaczęła być identyfikowana z angielskością. Wobec tego szkockość nie mogła pozostać podporządkowana brytyjskości. Po drugie, dekada rządów Margaret Thatcher stanowiła okres trudnych reform społecznych i gospodarczych. Konserwatyści doprowadzili do zlikwidowania państwa dobrobytu. Dla Szkotów popierających w większości rozwiązania socjalistyczne państwo przestało być wspólne.
Szkocja przez ostatnie dwadzieścia lat zyskała narodową spójność. Nie świadczy to jednak o braku społecznych podziałów. Szkocja często jest określana jako kraj „miast-państw”. Aberdeen, Dundee, Edynburg i Glasgow mają własną wyróżniającą je tożsamość. Wymienione ośrodki miejskie otrzymują większość dotacji budżetowych. Takie zachowanie budzi sprzeciw mniejszych miejscowości. Społeczeństwo w dużej mierze zachowało różnice klasowe. Równocześnie zmiana pozycji społecznej jest stosunkowo łatwa dzięki wykształceniu. Dochodzi do procesu feminizacji niektórych zawodów i wyrównania szans pracowniczych kobiet dzięki większej ich aktywności w polityce (Nairn, 2006, 202-203). Takie różnice istnieją w każdym demokratycznym społeczeństwie. Wbrew opinii niektórych, nie świadczą o niskim poziomie identyfikacji narodowej.
Wykaz bibliografii:
Nicholls A. D., The Jacobean Union: A Reconsideration of British Civil Policies Under the Early Stuarts, Nowy Jork 1999.
Tierney S., Constitutional Law and National Pluralism, Edynburg, 2004.
Mitchison R., A history of Scotland, Edynburg, 2002.
Lynch M., Scotland: A New History, Edynburg, 1992.
Devine T. M., The Scottish Nation 1700-2000, Londyn, 2000.
Ashton Ch., Finch V., Constitutional Law in Scotland, Londyn, 2000.
S. Zabieglik, Historia Szkocji, Kraków, 2000.
Smout Ch., Anglo-Scottish relations from 1603 to 1900, Oksford, 2006.
Kubas S., Parlament Szkocki. Dewolucja – wyzwanie dla Zjednoczonego Królestwa, Warszawa 2004.
McLynn F., The Jacobites, Londyn, 1988.
Roberts J. L., The Jacobite Wars, Edynburg, 2002.
Szechi D., The Jacobites, Britain and Europe, 1688-1788, Manchester,1993.
Burstein Stanley M., Stuartowie. Królowie Anglii i Szkocji, Warszawa, 2008.
Nairn T., Faces of nationalism, Dublin, 2006.
Davidson N., The Origins of Scottish Nationhood, Edynburg, 2000.
Kellas J. G., The Scottish political system, Cambridge, 1989.
Williams Ch., A companion to nineteenth-century Britain, Londyn, 2004.
Volley L., Britons: Forging the Nation 1707-1837, Londyn, 2000.
Ray C., Highland heritage, Nowy Jork, 2001.
Spiers E. M., The Scottish soldier and empire, 1854-1902, Edynburg, 2006.
Birch A. H., Nationalism and national integration, Londyn, 1989.
Harvie Ch., Jones P., The road to home rule, Edynburg, 2000.
Brand J., The national movement in Scotland, Edynburg, 1978.
Ball S., Holliday I., Mass conservatism, Londyn, 2002.
Forman F. N., Constitutional change in the United Kingdom, Londyn, 2002.
Harvie Ch. T., Scotland and Nationalism, Londyn, 1998.
P. Lynch, Scottish government and politics, Edynburg, 2001.
Bogdanor V., Devolution In the United Kingom, Oksford, 1999.
Mcmillan A., State of the union, Oksford, 2005.
Paterson L., A diverse assembly, Edynburg, 1998.
Fadden J. MC, Lazarowicz M., The Scottish Parliament. An Introduction, Edynburg, 2000.
McCrone D., Understanding Scotland: the sociology of a nation, Edynburg, 2001.