Paulina Rychlewska
Psychospołeczne więzi z miejscem zamieszkania mieszkańców warszawskiego Młynowa i podwarszawskiego Pomiechówka
Abstrakt
Celem pracy było określenie różnic w zakresie poczucia tożsamości i identyfikacji mieszkańców stolicy i małej podwarszawskiej miejscowości oraz znalezienie odpowiedzi na pytanie jak konstruują oni poznawczo swoje miejsce zamieszkania.
Wyniki wskazywały na znaczne podobieństwo obu badanych grup w zakresie przywiązania do miejsca i autoidentyfikacji. Różnice zanotowano jedynie w znaczeniu nadawanym miejscu zamieszkania.
Abstract
The destination of the article was showing the differences between occupants of village and city connected with feeling of identity and their identification. The author wanted to find the answer on the question how the inhabitants of that places construct their places of residence.
The results showed quite big similarities between both of the groups in range of attachment to the place and autoidentification. The differences was only in meaning of the living place for the local population.
WSTĘP
Miejsce stanowi jeden z zasadniczych elementów tożsamości człowieka (Lewicka, 2006), budzi wśród wielu osób zainteresowanie i zadowolenie, dumę z możliwości zasiedlania go (por. CBOS, 2002). Szczególnie okolica najbliższa naszemu miejscu zamieszkania wydaje się nam bliska i pozytywnie przez nas wartościowana (por. Lewicka, 2004), choć wspomnienia związane z miejscem mają różny wydźwięk dla każdego z nas – osobisty, emocjonalny, społeczny, ekonomiczny, jednak nigdy nie pozostajemy obojętni względem niego, co jest rezultatem nakładania się wielu różnych czynników (społecznych, fizycznych, historycznych, administracyjnych) (por. Lewicka, Bilewicz, Foland, Wójcik, 2007). Fakt ten sprawia, że mieszkańcy poruszając się po znanej sobie przestrzeni, postrzegają ją zupełnie inaczej niż osoby z zewnątrz. Nadają inne znaczenie poszczególnym obszarom, rekonstruują poznawczo i emocjonalnie minione wydarzenia historyczne, na które nakładają własne, zindywidualizowane wspomnienia (Lewicka, 2006). Tym samym niosą kolejnym pokoleniom „kaganek oświaty” przesycony unikatowymi treściami, napiętnowany własnym doświadczeniem. Tak powstaje swoista historia, tradycja i klimat miejsca, a także niepowtarzalna pamięć o nim, która w poniżej pracy utożsamiana będzie ze świadomością historycznych korzeni miejsca zamieszkania (począwszy od skali mieszkania aż po gminę).
Przywiązanie do miejsca
Przywiązanie do miejsca (place attachment) na przestrzeni ostatnich lat stało się jednym z obszarów zainteresowania psychologii, a konkretnie jej dość jeszcze mało rozbudowanej dziedziny – psychologii środowiskowej, łączącej w sobie doświadczenia i wiedzę z nauki rodzimej, jak i nauk pokrewnych, takich jak socjologia, geografia, architektura, urbanistyka (Lewicka, 2004). Ze względu na nie wypracowaną jeszcze jednolitą, interdyscyplinarną metodologię, odnotować możemy również brak spójności definicyjnej, terminologicznej. Niemniej jednak pojęcia: społeczne przywiązanie, zależność od miejsca, poczucie miejsca, poczucie wspólnoty, identyfikacja z miejscem, w dużej mierze tożsame, sprowadzają się do próby opisu emocjonalnego zaangażowania, więzi między jednostką a wspólnotą lokalną czy danym miejscem (por. Hidalgo i Hernández, 2001).
Poprzez ową identyfikację rozumie się „(…) uczestniczenie w doświadczeniach (…) innych ludzi, lub też proces utożsamiania się z określoną osobą, grupą czy przedmiotem (…), z rolą społeczną” (Bertrand, Wierzbicki, 1970, s. 91; Turowski, 1974) oraz zainteresowanie losem członków wspólnoty i aprobatę dla wspólnie wytyczonych norm, przekonań, celów (Ossowski, 1983), jak i zdolności poznawcze (Turowski, 1974), a nawet „(…) gotowość odpowiedniego zachowania się w stosunku do grupy” (Turowski, 1995, s. 23).
W niniejszej pracy przywiązanie do miejsca będzie oznaczało afektywny, pozytywnie nacechowany związek jednostki z miejscem zamieszkania i społecznością lokalną, który może owocować tendencją utrzymywania bliskich relacji z nimi i myśleniu o nich w pewnych emocjonalnie wartościowanych kategoriach (por. Hidalgo, Hernández, Salazar-Laplace, Hess, 2007).
W kontekście przedstawionej powyżej definicji warto wspomnieć o dwóch wymiarach przywiązania do miejsca wyróżnianych w badaniach (por. Hidalgo, Hernández, Salazar-Laplace, Hess, 2007).
Pierwszym z nich jest zakorzenienie (rootedness), fizyczne przywiązanie (physical attachment) do „własnej ziemi”, przekonanie, iż posiada ona unikatowe, wysoko oceniane przez jednostkę cechy, odróżniające ją od innych regionów oraz przeświadczenie o specyficznej, wypracowanej na przestrzeni dziejów kulturze, z którą dana osoba się utożsamia, chęcią manifestacji wartości cenionych przez zbiorowość. Drugim aspektem jest społeczne przywiązanie (social bonding) lub więź (bonding). Zawiera się w niej „aprobująca świadomość przynależności do grupy, (…) kult wspólnych wartości, (…) gotowość do przedkładania interesów grupy ponad interesy osobiste (…)” (Ossowski, 1962, s. 52).
Owe więzi wydają się w chwili obecnej szczególnie ważne, bowiem współczesne możliwości swobodnego przemieszczania się, obecny szybki postęp globalizacji, zacieranie się granic państwowych, niewątpliwie naruszają spójność i trwałość wspólnot lokalnych, generalnie pogłębiając proces dezintegracji i redukcji trwałych więzi między członkami wspólnot lokalnych (Bauman, 1997; Bryden, 1994; Kempy, 2000; Lewicka, 2004; Starosta, 1995; Wellman, Carrington, Hall, 1988). Tym samym, co potwierdzają najnowsze badania, bliskość przestrzenna i przebywanie razem nie gwarantuje już rozwoju intymnych, zażyłych stosunków (poprzez fakt fragmentaryzacji sfery publicznej i pluralizm kulturowy) (Michalska, 2002). Nie stanowią one tym samym podstawy ludzkiej solidarności (Fischer, 1977; Wellman i in., 1988; Wellman, 1994).
Jednak procesy globalizacji, zdaniem innych badaczy, mogą sprzyjać rozwojowi więzi, ich restytucji, będącej wyrazem poszukiwania przez jednostkę jej własnej i społecznej tożsamości, pewnego rodzaju uporządkowaniem wiedzy o sobie i świecie (Jałowiecki, 1989; Michalska, 2003; Starosta, 1987; Starosta, 1995; Strassoldo, 1992; Turowski, 1976; Turowski, 1995). Zarazem przynależność do wspólnoty, związek emocjonalny, społeczny z nią, osobista, dobra znajomość jej członków (bardziej prawdopodobna na terenach o budownictwie jednorodzinnym i małych jednostek administracyjnych – por. Lewicka, 2004; 2005; Michalska, 2002) zwiększa u jednostki poczucie bezpieczeństwa, poprawia własną samoocenę oraz sprzyja angażowaniu się w sprawy wspólnoty (Tönnies, 1988).
Owo przywiązanie do miejsca i wspólnoty lokalnej najsilniejsze jest w przypadku małych zbiorowości i wzrasta wraz z długością zamieszkiwania na danym terytorium (Lewicka, 2006; 2008; Lewicka i in., 2007; Michalska, 2002; 2003). Ponadto na zaangażowanie w sprawy społeczności lokalnej wpływ mają: wiedza, emocje i podjęte na jej rzecz działania (Kociszewski, 2002).
Identyfikacja z miejscem
W literaturze przedmiotu często używa się pojęć przywiązanie do miejsca (place attachment) i identyfikacja z miejscem (place identity) zamiennie (por. Knez, 2005). To co różni te dwa określenia to podkreślanie przewagi aspektu afektywnego w przypadku przywiązania, a nie jak w kontekście identyfikacji – dominującej roli komponentu poznawczego, pozwalającego na zbudowanie odrębnego obrazu siebie i miejsca od innych ludzi, wspólnot i obszarów (Knez, 2005). Jest ona składnikiem osobistej tożsamości, tworzącej się i wynikającej z charakteru interakcji z różnymi elementami otaczającego osobę środowiska, a także konstruowanej na podwalinach poczucia kontynuowania doświadczeń minionych pokoleń (por. Melosik, 2003; Rubacha, 2003).
W związku z powyższym oraz poprzez fakt, iż procesy poznawcze odnoszą się do schematu Ja, ludzie dość łatwo mogą wyartykułować zawarte w nich treści i dokonać na ich podstawie świadomej autoidentyfikacji (Stedman, 2002).
Do wskaźników identyfikacji możemy zastosować przy tym następujące miary: atrakcyjność miejsca zamieszkania i najbliżej okolicy oraz utożsamianie się z jednostką terytorialną, historią i tradycją miejsca zamieszkania, zainteresowanie dolą społeczności lokalnej, postrzeganie jej jako grupy odniesienia (por. CBOS, 2002; Lewicka, 2004; 2005; 2006; 2008; Strassoldo, 1992; Starosta, 1998).
Identyfikacja z miejscem i przywiązanie do niego a charakter administracyjny jednostki
W literaturze wskazuje się na wzrost siły przywiązanie do miejsca (por. Olubiński, 1991) wraz z:
- mniejszą liczbą mieszkańców jednostki administracyjnej (hipoteza urbanizacyjna) (Lewicka i in., 2007; Michalska, 2003), gdyż wspólnoty zamieszkujące mniejsze miejscowości są ze sobą silniej związane, zintegrowane, co sprzyja lepszemu nastawieniu jednostek względem siebie, zainteresowaniem dla losów członków wspólnoty i chętniej podejmowanym przez nie działaniom na rzecz ogółu (Ossowski, 1983; Michalska, 2002),
- chętniejszym i częstszym udziałem w strukturach instytucjonalnych i zbiorowych akcjach na rzecz swojej miejscowości (hipoteza uczestnictwa w życiu społecznym) (Michalska, 2003),
- dłuższym zamieszkaniem na danym terenie i rzadszym opuszczaniem go, mniejszą ilością i częstotliwością ruchów migracyjnych (hipoteza zakorzenienia lokalnego) (por. Kasarda, Janovitz, 1974; Lewicka, 2004; 2005; 2008; Lewicka i in., 2007),
- faktem urodzenia się w danym miejscu, a także zamieszkania na jego obszarze bezpośrednich przodków – dziadków i rodziców, których kult zapewnia poczucie ciągłości istnienia (Hay, 1998; Prześlankiewicz, 2000) (hipoteza generacyjna).
Trzeba również zauważyć, iż zmiany struktury społeczno-przestrzennej, a co za tym idzie ewolucja mentalności ludzi i ich potrzeb związana jest między innymi z funkcją pełnioną przez daną jednostkę administracyjną, stopniem jej rozwoju tudzież statusem posiadanym przez daną miejscowość lub określony teren (Jałowiecki, 2000; Lewicka, 2005; 2006). Przy czym szczególnie chętni do działania i identyfikowania się ze swoim miejscem zamieszkania są mieszkańcy mniejszych jednostek administracyjnych, co sprzyja również bliższym kontaktom sąsiedzkim (Jałowiecki, 2000; Lewicka, 2004; 2005; Michalska, 2002).
Jak wskazują badania, ludzie nadal pozostają najbardziej przywiązani do swojej społeczności lokalnej (szczególnie miejsca urodzenia, zamieszkiwanego przez przodków, zakorzenienia, ale również zamieszkania) i miejscowości, w której mieszkają (skala lokalna). Dość silna jest również identyfikacja z krajem (skala makro). Brakuje zaś silnego poczucia przywiązania do regionu czy kontynentu (por. Lewicka, 2004; 2005; 2006; CBOS, 2002). Sytuacja taka powoduje, iż przywiązanie w skali państwa przyjmuje kształt litery U (najsilniejsze dla mieszkania i dla kraju ogółem, ze znacznym spadkiem dla regionu), w skali podziału politycznego świata zaś najsilniejsze związki notuje się dla kraju zamieszkania i globu jako całości, znacznie niższe zaś dla kontynentu czy jego części (por. Lewicka, 2008; Michalska, 2003), w skali miasta zaś największe jest dla domu i miasta jako całości, dla jednostek pośrednich zaś – mniejsze (por. Lewicka, 2004; 2006).
Znaczenie miejsca zamieszkania
Miejsce zamieszkania może mieć dla swoich mieszkańców różną wartość i znaczenie – osobiste, lokalne, regionalne, kosmopolityczne i inne (por. Lewicka, 2006; Lewicka i in., 2007). To swoiste znaczenie dotyczy zarówno całego miasta (Lewicka, 2006, 2008), jak i jego części (Lewicka i in., 2007). Unikatowe nastawienie do miejsca sprzyja jego zindywidualizowanemu postrzeganiu, poznawczemu wyodrębnieniu, a także umocnieniu tożsamości indywidualnej jego mieszkańców (Lewicka, 2008; Lewicka i in., 2007). W przypadku mniejszych miejscowości charakterystyczne jest częstsze akcentowanie i odwoływanie się do osobistego znaczenia, jakie posiada dla społeczności lokalnej miejsce zamieszkania. Mieszkańcy dużych miast, jakim niewątpliwie jest Warszawa, akcentują równocześnie znaczenie miejsca w kontekście globalnym, narodowym (por. Jałowiecki, 1989; Michalska, 2002; 2003).
Równocześnie zauważyć trzeba, że wraz z mniejszą powierzchnią jednostki administracyjnej, częściej pojawiają się odpowiedzi związane z lokalnymi i osobistymi znaczeniami, przy znaczącym spadku odpowiedzi związanych z ponadregionalnym (narodowym, europejskim, kosmopolitycznym) znaczeniem miejsca (por. Lewicka i in., 2007). Fakt ten wpływał będzie również pozytywnie na zażyłość i jakość stosunków sąsiedzkich, przywiązanie do miejsca czy aktywność na jego rzecz (por. Lewicka, 2005).
Uzasadnienie podjęcia tematu i wyboru miejsca. Obszary badawcze
Przytoczone powyżej dane z literatury przedmiotu wskazują na istotne różnice w zakresie tożsamości lokalnej, przywiązania mieszkańców do miejsca zamieszkania i jego poznawczego konstruowania oraz wpływu przeszłości na ten proces zależnie od wieku osób badanych, długości zamieszkiwania na danym terenie oraz w zależności od statusu administracyjnego i wielkości badanej jednostki przestrzennej (miasto vs. wieś). W związku z tym postanowiono sprawdzić różnice w omawianych kwestiach na przykładzie dwóch miejsc – Pomiechówka i Warszawy w celu znalezienia odpowiedzi na pytanie o to, jak kształtują się więzi psychospołeczne z miejscem zamieszkania ich mieszkańców.
Badanie to jest dość unikatowe, gdyż prowadzone dotychczas tego typu obserwacje w psychologii, skupiały się na dużych miastach (por. Lewicka, 2006; 2008), ich wycinkach (Lewicka, 2004; Lewicka i in., 2006) lub całych regionach (Lewicka, 2005). Nie poruszony zaś został w ich ramach, szeroko dyskutowany na gruncie socjologii (por. Michalska, 2003), problem różnicy w budowaniu autoidentyfikacji i pamięci miejsca pomiędzy mieszkańcami miasta a tymi zamieszkującymi obszary podmiejskie. Stanowi to kolejny argument podjęcia rozważań na ten temat, które równocześnie przyczynić mogą się do rozbudowania nurtu badań nad miejscem w kontekście jego statusu administracyjnego.
Uważam bowiem, że sam fakt, iż Pomiechówek jest wsią, a Młynów – osiedlem na terenie stolicy Polski, w przeważającej mierze wpływać będzie na różnice w zakresie uzyskanych przeze mnie wyników w zakresie konstruowania lokalnej tożsamości mieszkańców. Również, pośrednio, na wyniki może oddziaływać charakter zabudowy (w Warszawie dominują bloki, w Pomiechówku mamy do czynienia przede wszystkim z domkami jednorodzinnymi), lepsza znajomość sąsiadów i mniejsza na terenach wiejskich anonimowość (por. Lewica, 2004; 2005). Życie w mniejszej miejscowości, gdzie ludzie w większości znają się z widzenia sprzyja niewątpliwie poprawie bezpieczeństwa, zjednoczeniu się w sprawach ważnych dla wspólnoty, otwarciu się na drugiego człowieka.
Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, iż „proces wytwarzania sąsiedztw – kręgów życiowych ukonstytuowanych przez relatywnie stabilne związki społeczne, przez względnie znane i wspólne historie i przez zbiorowo przemierzane i czytelne przestrzenie i miejsca (…) tak charakterystyczne dla lokalnych populacji, są bardziej nieustępliwe, bardziej trwałe i niekiedy bardziej sympatyczne od tego, co może sobie zapewnić państwo narodowe (…) Do natury lokalnego życia należy to, że rozwija się ono częściowo przez kontrast w stosunku do innych sąsiedztw” (Appadurai, 2005, s. 282).
Cel pracy
Celem poniższego opracowania jest uchwycenie rozbieżności w poziomie przywiązania do miejsca zamieszkania i wskazanej autoidentyfikacji pomiędzy mieszkańcami małej podwarszawskiej wsi a mieszkańcami jednego z najstarszych osiedli dzielnicy Wola miasta stołecznego Warszawy – Młynowa.
Ponadto założeniem powstania pracy jest również identyfikacja różnic w jakości stosunków sąsiedzkich oraz wpływ wskazanych powyżej zmiennych na kształtowanie się tożsamości i siłę przywiązania w zależności od wielkości i statusu administracyjnego miejsca.
Hipotezy badawcze
Rozważania przedstawione powyżej, w świetle zaprezentowanej na wstępie tego rozdziału literatury, prowadzą do postanowienia następujących hipotez:
Hipoteza I: silniejsza identyfikacja z miejscem zamieszkania oraz silniejsza więź ze wspólnotą lokalną, a tym samym jakość i częstotliwość stosunków sąsiedzkich, wystąpi wśród mieszkańców Pomiechówka niż mieszkańcy Młynowa.
Hipoteza II: mieszkańcy obu miejscowości będą utożsamiać się w największym stopniu ze skalą makro (w przypadku Młynowa z terytorium stolicy, w przypadku Pomiechówka – gminą) oraz ze strukturą mikro (własnym mieszkaniem) – zależność między wielkością terytorium identyfikacji a jego siłą w skali kraju będzie przybierać kształt litery U.
Hipoteza III: Mieszkańcy Pomiechówka akcentować będą znaczenie osobiste i lokalne swojego miejsca zamieszkania, zaś mieszkańcy Młynowa podkreślać będą przede wszystkim znaczenie ogólnonarodowe i globalne Warszawy.
Metody i narzędzia badawcze
Poniższe badania zrealizowano w okresie od sierpnia do listopada 2007 roku. Obszarami badawczymi był warszawski Młynów oraz podwarszawska wieś – Pomiechówek. Badania prowadzone były w miejscu zamieszkania respondentów, których dobór odbywał się przypadkowo. Udział w badaniu był dobrowolny, niczym nie wynagradzany. Zajmował około godziny.
Po wyrażeniu zgody na udział w badaniu każdy z respondentów (63 osoby z Pomiechówka i 30 osób z Młynowa), w obecności osoby prowadzącej je, wypełniał kwestionariusz zawierający pytania dotyczące przywiązania do miejsca zamieszkania, autoidentyfikacji, stopnia zakorzenienia i stosunków sąsiedzkich w miejscu, w którym aktualnie zamieszkuje. Każdy z badanych przebadany został pełną baterią narzędzi, diagnozującą jego przywiązanie do miejsca zamieszkania, autoidentyfikację, zakorzenienia w danym miejscu, a także stosunki sąsiedzkie oraz cechy społeczno-demograficzne.
Użyte narzędzia badawcze
Użyte w pracy narzędzia badawcze zostały już wcześniej wykorzystane przez innych autorów do badań nad tożsamością i przywiązaniem do miejsca (por. Lewicka, 2004; 2006). Analizowane w pracy wyniki uzyskano z obszernego kwestionariusza, który zawierał:
1. Pytania o cechy społeczno-demograficzne respondenta (wiek, płeć, reprezentowana generacja w mieście, wykształcenie, itp.).
1. Samookreślenie tożsamości (autoidentyfikację), w której proszono badanych o wybór trzech najważniejszych cech (numerując je od 1 do 3 poczynając od najważniejszej), odpowiadających temu, kim przede wszystkim czuje się badany. Kafeteria obejmowała następujące odpowiedzi: mieszkaniec swojej gminy, swojego osiedla, Mazowsza, Polaka, Europejczyka, obywatela świata, po prostu człowieka, kogoś innego (kogo?).
2. Skalę przywiązania do miejsca zamieszkania – 12-pozycyjną 5-kategorialną skalę zawierającą pytania o poczucie bezpieczeństwa, dumę lokalną, niechęć do wyprowadzenia się, tęsknotę podczas dłuższego wyjazdu, poczucie zakorzenienia, znajomości, skłonność do obrony przed krytyką i angażowanie się w sprawy miejsca zamieszkania, poczucie, że jest ono częścią mnie. Wskaźnikiem przywiązania do miejsca zamieszkania była średnia uzyskana z odpowiedzi udzielonych na dziewięć pozytywnych (z dwunastu ogółem) pytań. Dzięki temu uzyskano wskaźniki przywiązania do pięciu kategorii miejsc – mieszkania, budynku, ulicy/okolicy domu, osiedla, gminy (Warszawa jest obecnie jedną gminą, choć w ankiecie używano każdorazowo pojęcia Warszawa, nie gmina).
3. Znaczenie miejsca zamieszkania dla osoby badanej, w której przedstawione zostały 24 stwierdzenia zakwalifikowane uprzednio do sześciu grup tematycznych. Odpowiadały one różnym znaczeniom, jakie można przypisać własnej miejscowości zamieszkania:
a) osobistemu (np. Pomiechówek to źródło moich osobistych wspomnień”, „Warszawa to miejsce, z którym wiążę swoją przyszłość”),
b) lokalnemu (np. „Pomiechówek to miejsce ciągle nieodkryte”, „Warszawa to miasto o bogatej lokalnej tradycji”),
c) regionalnemu (np. „Pomiechówek to miejscowość ważna dla Mazowsza”, „Warszawa to miasto, w którym miały miejsce wydarzenia ważne dla Mazowsza”),
d) narodowemu (np. „Pomiechówek to miejsce w którym żyli i pracowali wybitni Polacy”, „Warszawa to miejsce, które jest pełne symboli polskości”),
e) europejskiemu (np. „Pomiechówek to miejscowość, której dzieje miały duże znaczenie dla historii Europy”, „Warszawa to miasto, które ma wyraźnie europejski charakter”),
f) kosmopolitycznemu (np. „Pomiechówek powinien w przyszłości odgrywać ważną rolę jako światowa metropolia”, „Warszawa to miasto kosmopolityczne”).
Dodatkowo wskazano również kategorię braku znaczenia (np. „Pomiechówek to miejsce, z którego chciałbym się wyprowadzić”, „Warszawa to miejsce jak każde inne”).
Osoby badane zostały poproszone o zakreślenie pięciu odpowiedzi, które najlepiej charakteryzowały ich sposób myślenia o swojej miejscowości zamieszkania. Dodatkowo mogły wskazać inne odpowiedzi lub dopisać własne określenie.
4. Skalę Stosunków Sąsiedzkich zawierającą pytania o to, czy respondentowi zdarzyło się zostawić klucze u sąsiadów, podlewać kwiatki podczas ich wyjazdu, zorganizować wspólnie działanie na rzecz miejsca zamieszkania oraz o to, czy utrzymuje kontakty towarzyskie z ludźmi z najbliższego sąsiedztwa, czy zna ich z widzenia, czy zdarza się im rozmawiać lub też uzyskać wzajemną pomoc.
PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ
Osoby badane – dane demograficzne próby
W badaniu wzięło udział 30 mieszkańców warszawskiego Młynowa i 63 mieszkańców Pomiechówka. Respondenci zostali przebadani pełną baterią narzędzi. Charakterystykę obu grup przedstawia tabela 1.
Tab. 1. Cechy demograficzno-społeczne badanych próby.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych ankiet.
Jak widać (tab. 1) badane próby pod wieloma względami są podobne (np. wieku osób badanych, poziomu wykształcenia). Pod kilkoma względami, niestety, choć nieznacznie różnią się od siebie. Część z tych różnic wynika z różnic demograficznych obu miejscowości i względów organizacji niektórego rodzaju usług (np. medycznych, edukacyjnych, itp.).
Oczywiście, większość różnic i brak odzwierciedlenia realnej struktury demograficznej danego obszaru, wynika przede wszystkim z przypadkowego doboru próby (ankietę wypełniał ten, kto wyraził na to zgodę). W celu wyeliminowania ewentualnych wpływów na zafałszowanie wyników, zmienne demograficzne włączone zostały jako predyktor do większości analiz. Zmiennymi kontrolowanymi były: wiek, płeć, długość zamieszkania na danym terenie oraz czas, który się na nim spędza w ciągu doby, miejsce zamieszkania-miasto/wieś, posiadanie korzeni w miejscu objętym badaniem, wykształcenie respondenta.
Jak widać (tab. 1) zdecydowana większość (niezależnie od badanej grupy) mieszkańców pracowała zarobkowo, legitymowała się w przeważającej mierze wykształceniem średnim bądź wyższym (niemal 90% respondentów). Dość dużo czasu ankietowani spędzali w miejscu zamieszkania. Można wyróżnić wśród zarówno rekrutujących się z Młynowa, jak i z Pomiechówka dwie charakterystyczne grupy, dominujące w badaniu – osoby, których historia rodziny była ściśle związana z danym miejscem (zaliczają się do trzeciej generacji obecnej w zamieszkiwanej miejscowości) i ludność przybyłą. Względnie mało było osób, które stanowią drugą lub pierwszą generację na obszarze objętym badaniem (szczególnie w Pomiechówku).
Zarówno badaną populację Pomiechówka, jak i Młynowa, charakteryzowała dość znaczna zasiedziałość w miejscu zamieszkania (ok. 20 lat), przy czym nieco dłuższa była ona w przypadku Pomiechowian. Fakt ten można tłumaczyć przede wszystkim tym, iż respondenci z Warszawy byli nieco młodsi. Jak widać, jednak obie grupy ankietowanych cechowało długie i dość stabilne zamieszkiwanie terenu, na którym prowadzono badania. Przede wszystkim dotyczy to bytowania na obszarze gminy, w przypadku której średnia długość stałego pobytu wynosiła niemal 30 lat.
Tożsamość mieszkańców Pomiechówka i warszawskiego Młynowa, znaczenie ich miejsca zamieszkania oraz zainteresowanie dla jego i własnej przeszłości
Znaczenie miejsca zamieszkania dla jego mieszkańców
Dla każdej jednostki, jak i zbiorowości, miejsce, w którym mieszka przyjmuje wiele znaczeń. Może wiązać się z własnymi wspomnieniami, emocjami, może wiązać się z historią rodziny lub też może być traktowane jako symbol narodowy. Postrzegane może być przy tym przez pryzmat przeszłości, przyszłości lub chwili obecnej.
Poniżej przedstawiono odsetek odpowiedzi dla poszczególnych kategorii. Procent wskazań obliczono w następujący sposób:
1. Umieszczone w części kwestionariusza dotyczącej znaczenia miejsca stwierdzenia przypisano odpowiednim kategoriom (osobiste, lokalne, europejskie itd.).
2. Po dokonaniu powyższego podziału, zsumowano, dla każdej kategorii osobno, liczbę zaznaczonych przez respondentów odpowiedzi w rubryce 5xTAK . Działanie to przeprowadzono osobno dla mieszkańców Młynowa i Pomiechówka.
3. Następnie obliczono, jaki procent wszystkich wskazań respondentów zamieszkujących dany teren, stanowią te dotyczące danej kategorii.
Ryc. 1. Znaczenie miejsca zamieszkania.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych ankiet.
Jak widać (ryc. 1) respondenci w obu próbach najczęściej wskazywali osobiste (ponad 30% na Młynowie i ponad 40% w Pomiechówku) i lokalne (odpowiednio ponad 20 i 25%) znaczenie miejsca zamieszkania, najrzadziej zaś kosmopolityczne (poniżej 5% w obu grupach).
Równocześnie mieszkańcy Pomiechówka istotnie częściej przypisywali swojemu miejscu zamieszkania znaczenia osobiste (Chi2(1;N=93)=3,952; p=0,047). Wśród ankietowanych z Pomiechówka istotnie rzadziej pojawiały się natomiast odpowiedzi związane z narodowym (Chi2(1;N=93)=7,986; p=0,005), europejskim (Chi2(1;N=93)=8,969; p=0,003) i kosmopolitycznym (Chi2(1;N=93)=12,092; p=0,001) charakterem miasta, co nie powinno dziwić, choćby ze względu na status obu miejsc (stolica vs wieś) i faktycznie pełnione przez nie funkcje. Dwie badane zbiorowości nie różni natomiast częstość wskazywania dla swojego miejsca zamieszkania znaczenia regionalnego i lokalnego.
Przywiązanie do miejsca zamieszkania, identyfikacja z nim a autoidentyfikacja mieszkańców Pomiechówka i Młynowa
W tej części analizie poddane zostały dwa wskaźniki identyfikacji: wskaźnik przywiązania do miejsca zamieszkania (mieszkania, domu, ulicy, sołectwa, gminy) oraz wskaźnik deklarowanej autoidentyfikacji (wybór spośród siedmiu zaproponowanych obiektów identyfikacji: sołectwa, gminy, regionu, narodowości, Europy, świata, człowieka, z możliwością zaproponowania innej – własnej). Średni wynik uzyskany osobno dla każdej z pięciu skal identyfikacji z miejscem, uznany został za miarę przywiązania do miejsca. Wyrażony był on w postaci ciągłej i przybierał wartość od 1 do 5.
Wymiar identyfikacji przestrzennej został określony łącznie, na podstawie wskazanych przez respondentów autoidentyfikacji.
Ryc. 2. Przywiązanie do miejsca zamieszkania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych ankiet.
Ryc. 3. Autoidentyfikacja
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych ankiet.
Na ryc. 2 przedstawiono wskaźnik identyfikacji z miejscem zamieszkania osób badanych, zaś na ryc. 3 – procent dla poszczególnych autoidentyfikacji .
Po przeanalizowaniu powyższych wykresów można dość do następujących wniosków:
1. Mieszkańcy Pomiechówka i Młynowa nie różnili się istotnie w poziomie przywiązania do gminy. Byli jednak silniej przywiązani do mieszkania (t(91)=6,555; p<0,001), domu (t(91)=6,555; p<0,001), ulicy (t(91)=3,847; p<0,001) i osiedla (t(91)=3,033; p<0,01).
2. Najsilniejsza autoidentyfikacja wystąpiła na poziomie państwa i miasta. Dość duża liczba badanych czuła się również po prostu ludźmi. Znacznie mniejsza grupa osób utożsamiali się przede wszystkim z regionem czy szerszym zakresem terytorium jak kontynent czy świat. Można wiec stwierdzić, że autoidentyfikacja badanych przyjmuje kształt zbliżony do sinusoidy.
3. Różnice pomiędzy odsetkiem udzielonych odpowiedzi dla poszczególnych kategorii autoidentyfikacji nie różnicowały respondentów z Pomiechówka od tych z Młynowa – nie są istotne statystycznie (por. tab. 2).
4. Widać wyraźnie (ryc. 3), że w strukturze autoidentyfikacji w obu badanych miastach dominowała gmina, naród oraz człowiek (osiągające ponad 50% wyborów respondentów z obu badanych zbiorowości).
Tab. 2. Autoidentyfikacja – różnice pomiędzy mieszkańcami Pomiechówka i Młynowa.
Stosunki sąsiedzkie
Tożsamość zbiorowa to także, a może przede wszystkim nasze relacje z innymi ludźmi, dystans, który jest między nami, nasze wyobrażenia o członkach wspólnoty. Dlatego też, wykorzystując Skalę Stosunków Sąsiedzkich, postanowiono zbadać kwestię stosunków sąsiedzkich.
Zastosowane narzędzie bada subiektywną ocenę, dokonywaną przez respondentów, stosunków sąsiedzkich (wsparcie otrzymywane od sąsiadów i im ofiarowane, częstotliwość i rodzaj kontaktów, zadowolenia z ich jakości itp.) panujących na obszarze ich najbliższego miejsca zamieszkania. Na podstawie odpowiedzi wyliczono wskaźnik zbiorczy – średnią z punktów przypisanym kolejnym cząstkowym pytaniom na Skali Stosunków Sąsiedzkich (por. ryc. 5).
Ryc. 5. Stosunki sąsiedzkie.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych ankiet.
Po przeprowadzeniu analizy przy użyciu testu t-Studenta okazało się, że wystąpiły istotne różnice w zakresie zmiennej stosunki z sąsiadami – mieszkańcy Pomiechówka mają istotnie bardziej pozytywne stosunki sąsiedzkie (M=3,14) w porównaniu z mieszkańcami Młynowa (M=2,72), t(91)=2,907; p<0,01.
DYSKUSJA WYNIKÓW
W wyniku przeprowadzonych analiz wyłonił się obraz psychospołecznych więzi mieszkańców podwarszawskiej wsi i warszawskiego osiedla z ich miejscem zamieszkania. Wskazuje on na wiele podobieństw między współczesnymi mieszkańcami obu miejscowości, ale też na interesujące różnice. Do podobieństw należy zaliczyć fakt, iż w zakresie autoidentyfikacji, mieszkańcy obu miast wyraźnie preferowali samoopis w kategoriach gminy, narodu i człowieka, kosztem opisu w kategoriach osiedlowych, regionalnych, europejskich czy światowych. Tym samym zależność między autoidentyfikacją a jej siłą przybiera kształt sinusoidy (por. Michalska, 2003).
Mieszkańcy Pomiechówka, jak i Młynowa jednakowo często postrzegali swoje miejsce zamieszkania w kategoriach przez pryzmat znaczenia regionalnego i lokalnego. Mieszkańcy stolicy jednak częściej nadawali swojej miejscowości znaczenie europejskie, kosmopolityczne, narodowe, zaś Pomiechowianie istotnie częściej przypisywali swojej wsi znaczenie osobiste.
Mieszkańcy obu miejscowości różnili się także w zakresie przywiązanie do miejsca zamieszkania. Pomiechowianie istotnie bardziej związani byli ze swoim mieszkaniem, domem i jego okolicą, ulicą i osiedlem. Nie różnili się jednak od mieszkańców Młynowa siłą przywiązania do całej miejscowości.
Zgodnie z oczekiwaniami mieszkańcy Pomiechówka mieli istotnie bardziej pozytywne stosunki sąsiedzkie w porównaniu z mieszkańcami Młynowa.
Co ciekawe, żadna ze zmiennych demograficznych (wiek, płeć, wykształcenie) bądź też zakorzenienie czy liczba godzin dziennie spędzana na danym obszarze nie różnicowała i nie wpływała w istotny sposób na siłę przywiązania mieszkańców obu miejscowości do ich miejsca zamieszkania, samoidentyfikację czy znaczenie ich miejsca zamieszkania dla nich samych (por. Lewicka, 2006; Michalska, 2003).
Oczywiście, ze względu na małą liczebność próby niezbędne wydaje się przeprowadzenie badań ponownie na większej, bardziej reprezentatywnej próbie i z większą różnorodnością wykorzystanych narzędzi.
BIBLIOGRFIA:
Appadurai, A. (2005). Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji. Kraków: Universitas.
Bauman, Z. (1993). Ponowoczesne wzory osobowe. Studia Socjologiczne, nr 2.
Bryden, J.M. (1994). Towards Sustainable Rural Communities: from Theory to Action [w:] J.M. Bryden (red.) Towards Sustainable Rural Communities. Guelph: University School of Rural Planing and Development.
CBOS (2002). O tożsamości Polaków, Komunikat z badań.
Fischer, C.S. (1977). Network and Places, Social Relation in the Urban Setting. New York: The Free Press.
Hay, R. (1998). Sense of place in debelopmental context. Journal of Environmental Psychology, 18, s. 5-29.
Hidalgo, M. C., Hernández, B. (2001). Place Atachment: Conceptual and Empirical Questions. Journal of Environmental Psychology, 21, s. 273-281.
Hidalgo, M. C., Hernández, B. (2007). Place attachment and place identity in natives. Journal of Environmental Psychology, 27, s. 310-319.
Jałowiecki, B. (1989). Rozwój lokalny. Warszawa: Wydawnictwa UW.
Kasarda, J.D., Janovitz, M. (1974). Community Atachment In Mass Society. American Sociological Review, nr 39.
Kempy, M. (2000) Kultura narodowa wobec zmienności tradycji [w:] J. Kurczewska (red.) Kultura narodowa i polityka. Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 64-79.
Knez, I. (2005). Attachment and identity as related to a place and its perceived climate. Journal of Environmental Psychology, 25, s. 207-218.
Kociszewski, A. (2002). Regionalizm mazowiecki. SRiL, 1(8), s. 123-134.
Lewicka, M. (2004). Identyfikacja z miejscem zamieszkania mieszkańców Warszawy: determinanty i konsekwencje [w:] J. Grzelak, T. Zarycki (red.) Społeczna mapa Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s.273-315.
Lewicka, M. (2005). Ways to make people active: The role of place attachment, cultural capital, and neighborhood ties. Journal of Environmental Psychology, 25 (2005) 381-395.
Lewicka, M. (2006). Dwa miasta – dwa mikrokosmosy. Wrocław i Lwów w pamięci swoich mieszkańców [w:] P. Żuk, J. Pluta (red.) My Wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, s. 99-133.
Lewicka, M. (2008). Place attachment, place identity, and place memory: Restoring the forgotten city past. Journal of Environmental Psychology, I (IIII) III-III.
Lewicka, M., Bilewicz, M., Wieczorek, A., Kuzko, K., Foland, A., Wójcik, A. (2007). Muranów i Muzeum Historii Żydów Polskich: tożsamość mieszkańców, pamięć miejsca, postrzeganie dzielnicy i jej żydowskiej historii. Raport z badań. Warszawa: Centrum Badań nad Uprzedzeniami i Pracownia Badań Środowiskowych Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Melosik, Z. (2003). Kultura popularna jako czynnik socjalizacji [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.) Pedagogika t.2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-95.
Michalska, A. (2002). Psychospołeczne więzi z miejscem zamieszkania na przykładzie wybranych osiedli łódzkich i wsi Brudzewice. Studia Regionalne i Lokalne, 1(8), s. 79-100.
Michalska, A. (2003). Indywidualny i kolektywny wymiar identyfikacji przestrzennej. Studia Regionalne i Lokalne, 4(14), s. 77-90.
Olubiński, A. (red.) (1991). Identyfikacja z własną miejscowością oraz możliwości samorealizacji mieszkańców małego miasta. Studia Socjologiczne, nr 1-2.
Ossowski, S. (1962). O osobliwości nauk społecznych. Warszawa: PWN.
Prześlankiewicz, P. (2000). Wokół poszukiwań źródeł własnej tożsamości przez mieszkańców południowej Gruzji [w:] A. Bąkiewicz (red.) Gospodarka i społeczeństwo w dobie globalizacji, Warszawa: Dialog.
Rubacha, K.(2003). Nowe kategorie pojęciowe współczesnej teorii wychowania [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika t.2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 59-67.
Starosta, P. (1987). Styczności i stosunki sąsiedzkie w środowisku wiejskim [w:] Wieś i Rolnictwo, nr 1 (54).
Starosta, P. (1995). Poza metropolią. Łódź: Wydawnictwo UŁ.
Strassoldo, R. (1992). Globalism and localism: Theoretical reflections and some evidence [w:] Z. Milnar (red.) Globalization and Territorial Identities. Aldershot: Avebury.
Stedman, R. (2002). Toward a social psychology of place: Predicting behavior from place-based cognitions, attitude, and identity. Environment and Behavior, 34, s. 561-581.
Tönnies, F. (1988). Wspólnota i stowarzyszenie: rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury. Warszawa: PWN.
Turowski, J. (1974). Uwarunkowania identyfikacji mieszkańców z osiedlem-na podstawie badań [w:] S. Nowakowski (red.) Przemiany miejskich społeczności lokalnych w Polsce. Warszawa: PWN.
Turowski, J. (1976). Kształtowanie się zbiorowości osiedlowych [w:] J. Turowski (red.). Nowe osiedla mieszkaniowe. Ludność-środowisko mieszkalne-życie społeczne. Na podstawie badań nowych jednostek mieszkaniowych Lublina. Warszawa: ZW CZSR.
Turowski, J. (1995). Więź społeczna w grupie [w:] O. Starosta (red.) Zbiorowości terytorialne i więzi społeczne. Studia i szkice socjologiczne dedykowane prof. W. Piotrowskiemu w 70. rocznicę urodzin. Łódź: Wydawnictwo UŁ.
Wellman, B. (1994). Personal communities. Some Basic characteristics [w:] J. Cecora (red.) Changing Values and Attitudes in Family Households with Rural Peer Groups, Social Networks and Action Spaces. Bonn: FAA.
Wellman, B., Carrington, P.J., Hall, A. (1988). Networks as personal community [w:] B. Wellman, S.D. Berkovitz (red.) Social Structures. A Network Approach. Cambridge: Cambridge University Press.