Iwona Biernat
Predyspozycje twórcze a potrzeby psychiczne dorastających internautów
Abstrakt
W wyniku rozwoju biologicznego i społecznego człowieka w okresie adolescencji następuje znaczne poszerzenie perspektyw życiowych i zakresu motywacji. Internet jest powszechnym i atrakcyjnym narzędziem komunikacji oraz rozwoju między innymi dla tej grupy wiekowej. Rodzaj, zakres i jakość jego wykorzystania zależy jednak przede wszystkim od twórczej inwencji internautów. W związku z powyższymi założeniami w niniejszej pracy próbowano odpowiedzieć na pytanie: czy dorastający internauci o niskich, przeciętnych i wysokich predyspozycjach twórczych różnią się intensywnością potrzeb psychicznych realizowanych w środowisku internetowym oraz nieinternetowym. Do diagnozy zdolności twórczych użyto Rysunkowego Testu Twórczego Myślenia K.K. Urbana i H.G. Jellena. Do diagnozy potrzeb psychicznych realizowanych przez młodzież użyto Kwestionariusza Potrzeb Internetowych. Zbadano 90 uczniów warszawskiego liceum, wszystkich w wieku 18 lat.
Na podstawie badań stwierdzono, że tak w środowisku internetowym, jak i nieinternetowym osoby twórcze, w porównaniu do osób o niskich zdolnościach twórczych, charakteryzują się intensywniejszą motywacją poznawczą. Stwierdzono ponadto, że w środowisku internetowym rzadziej są realizowane potrzeby afiliacyjne oraz potrzeby opieki i oparcia u osób posiadających ponadprzeciętne zdolności twórcze.
ABSTRACT
In consequence of growing up both in biological and social sense there comes substantial growth in live perspectives and motivation range. Internet is popular and attractive communication mean and development mediator for the groups at this age. However, the range and quality of its use depend, above all, on creative invention of internet users. According to assumptions mentioned above in this study we try to answer the following question: Do adolescent internet users with low, medium and high creative abilities differ as to intensity of their psychic needs fulfilled in internet comparing with noninternet environment? Diagnosis of creative thinking was assessed by Drawing Test of Creative Thinking K.K. Urban and H.G. Jellen. To diagnose psychic needs fulfilled by youth the Internet Needs Questioner was used. 90 pupils at the age of 18 from Warsaw high school were tested.
The results showed that in both the internet environment as well as the noninternet environment creative people comparing to less creative ones have stronger cognitive motivation. It was also found that in the internet environment people with over average creative abilities fulfill their affiliation needs, needs for care and support more rarely.
WPROWADZENIE
Internet jest medium powszechnie wykorzystywanym w wielu dziedzinach aktywności człowieka, m.in. w pracy zawodowej, rozrywce, nauce, komunikacji z innymi. Wielu badaczy tego współczesnego fenomenu medialnego wskazuje na szerokie możliwości stymulowania potencjału rozwojowego człowieka poprzez jego działania w środowisku internetowym (Wallace, 2003; Castells, 2003; Cantelmi i Grifo, 2003). O nadchodzących czasach mówi się jako o wieku wiedzy. Podkreśla się dynamiczny postęp oraz priorytetowe znaczenie wiedzy dla rozwoju jednostek i całych społeczeństw. Czy – i w jaki zatem sposób – Internet oraz jego zasoby mogą przyczyniać się do rozwoju człowieka? Jakie niosą możliwości, szanse i zagrożenia? Podobne pytania są już przez badaczy fenomenu internetu stawiane, jednakże odpowiedzi, które padają, nie są jednoznaczne. Stoll (2000) na przykład stoi na stanowisku, że komputery, które są podstawowym narzędziem w posługiwaniu się zasobami internetowymi, sprzyjają tym, którzy potrafią rygorystycznie trzymać się sztywnych reguł, w nagrodę zaś czeka ich prestiż i dobra praca. Zyskują zatem nudziarze, a tracą osoby twórcze i pomysłowe, gdyż komputery zawężają rozumowanie i działanie do narzuconych ścieżek.
Jest dzisiaj oczywiste, że internet to cenny produkt postępu, wiedzy i techniki ludzkości, wykorzystywany w celach komunikacyjnych i informacyjnych: do przekazywania wiadomości, korespondowania, rozpowszechniania poglądów i poszukiwania informacji. Rodzaj komunikacji, który bujnie rozwija się w internecie, pozwala na swobodną, twórczą ekspresję we wszystkich jej formach, zależnie od gustu (Wallace, 2003).
Wiadomo również, że internet kryje w sobie zagrożenia mogące przyczynić się do zahamowania rozwoju i destrukcji osobowości człowieka. Zagrożenia te istnieją potencjalnie, a ich ujawnienie jest, ogólnie rzecz biorąc, wynikiem niekontrolowanego i nieracjonalnego użytkowania współczesnych wytworów techniki (Morbitzer, 2000). Jednym z takich niebezpieczeństw może być poczucie wyobcowania użytkowników sieci. W Stanach Zjednoczonych jako dowód na to, że internet prowadzi do wyobcowania, cytuje się opis badania przeprowadzonego przez Krauta i innych w Pittsburghu. Kraut i inni (1998, za: Castells, 2002) w swoim starannie zaplanowanym badaniu panelowym, przeprowadzonym na próbie 169 rodzin, dla których było to pierwsze, trwające dwa lata, zetknięcie się z komunikacją za pośrednictwem sieci komputerowych, stwierdzili, że częstsze korzystanie z internetu wiązało się u uczestników eksperymentu z osłabieniem kontaktów z członkami rodziny, zmniejszeniem się ich kręgu społecznego oraz pogłębieniem depresji i osamotnienia.
Próbę wyjaśnienia zjawiska (a zarazem jedną z propozycji interpretacji powyższych wyników) stanowi stwierdzenie, że nowych użytkowników internetu frustruje korzystanie z tego medium, bo nie umieją się nim dobrze posługiwać i przyzwyczajenie się do niego wymaga od nich wysiłku. Dlatego część zjawisk zaobserwowanych przez Krauta można powiązać z brakiem doświadczenia w posługiwaniu się internetem, a nie samym korzystaniem z tego narzędzia. I rzeczywiście, Katz, Rice oraz Aspden (200 l, za: Castells, 2002) na podstawie wyników sondażu telefonicznego stwierdzili, że w 1995 roku użytkownicy internetu w większej mierze skarżyli się na nadmiar zajęć i stres, a także byli bardziej niezadowoleni z życia niż osoby niekorzystające z sieci. Jednak już w 2000 roku, choć użytkownicy internetu wciąż częściej czuli się przeciążeni zajęciami, byli bardziej zadowoleni z życia i utrzymywali intensywniejsze kontakty społeczne niż osoby niekorzystające z internetu. Można zatem wysnuć wniosek, że gdy człowiek zna możliwości internetu i wie, jak się nim posługiwać w życiu codziennym, nikną negatywne odczucia odnośnie tego medium (Castells, 2002, s.143).
Innym zagrożeniem, a może szansą rozwoju, dla użytkowników internetu, jest fakt, iż jego rozwój dostarcza odpowiedniego środowiska dla upowszechniania się indywidualizmu jako wzorca kontaktów społecznych (Cantelmi i Grifo,2003) Sieci internetowe stają się “społecznościami wyspecjalizowanymi”, w których kontakty międzyludzkie opierają się na określonych zainteresowaniach. Oczywiście możliwa jest przynależność – w różny sposób i w różnym czasie – do kilku takich sieci. Z sieci tych można łatwo się wydostać i nie wymagają zbytniego zaangażowania. Daje to z jednej strony ogromną swobodę prowadzenia życia towarzyskiego, gdyż jednostki same organizują swoje interakcje społeczne. Jednocześnie ze względu na małe zaangażowanie, wsparcie,jakie płynie z tych grup, jest dość nikłe.
Wydaje się, że nowe technologie zwiększają szanse na to, iż indywidualizm sieciowy stanie się dominującą formą kontaktów międzyludzkich. Wyniki badań dotyczących używania telefonów komórkowych wskazują, że telefonia komórkowa pasuje do wzorca społecznego zorganizowanego wokół społeczności z wyboru (versus społeczności połączone miejscem zamieszkania, pracy) i zindywidualizowanych interakcji opartych na wyborze czasu, miejsca i wzorca interakcji (Cantelmi, Grifo, 2003).
Czy jesteśmy zatem świadkami powstawania nowej tożsamości użytkowników nowoczesnych środków komunikacji? Jak zachowują się użytkownicy internetu w środowisku online, a jak poza nim? Sherry Turkle (2000, za: Castells, 2002), autorka pionierskich badań na temat budowania tożsamości w Internecie, twierdzi, iż: “Rzeczywistość kontratakuje. Ludzie, którzy wiodą równoległe życie w internecie, są, tak czy inaczej, ograniczeni przez swoje pragnienia, troski i śmiertelność swojego fizycznego ,Ja” (za: Castells, 2002, s. 138). Podobnie Nancy Baym, badająca zachowania sieciowych społeczności na podstawie etnograficznych obserwacji grupy dyskusyjnej r.a.t.s. (wymieniającej opinie na temat oper mydlanych), stwierdza, że: “W rzeczywistości sieciowej ,ja” wielu, a przypuszczalnie większości osób komunikujących się za pomocą komputerów, jest zbieżne z ich tożsamością poza siecią”. (2000, za: Castells, 2002. s. 139).
Wydaje się, że skuteczne wykorzystywanie zasobów internetowych wymaga, oprócz umiejętności technicznych, innego rodzaju zdolności (Cantelmi i Grifo, 2003). Badacze wskazują na “dojrzałość informacyjną” jako istotny czynnik aktywnego funkcjonowania w internecie (Morbitzer, 2000). Morbitzer (2000), mówiąc o dojrzałości informacyjnej, wskazuje na charakterystyczne właściwości poznawczo – emocjonalne internauty, tj. refleksyjność, ciekawość poznawczą oraz pogłębianie wiedzy poprzez poszukiwanie sensu i łączenie nowych informacji z innymi. Pojawiające się w cytowanej literaturze pojęcie “dojrzałość informacyjna” zbliżone jest do opisywanego już od kilkudziesięciu lat przez psychologów zjawiska twórczości.
Tworzenie definicji teoretycznej i operacyjnej pojęcia twórczości jest zabiegiem bardzo pracochłonnym i utrudnionym ze względu na złożoność zjawiska i niedoskonałość narzędzi metodologicznych (Stasiakiewicz, 1999, Łukasik, 1999).
Zgodnie z egalitarnym ujęciem twórczości, którego tradycję zapoczątkował Guilford (1950, za: Strelau, 2000), twórczość jest aktywnością potencjalnie powszechną, nie jest przypisana wyłącznie do określonych zawodów czy dyscyplin. W związku z powyższym zasadne jest pytanie: czy środowisko internetowe sprzyja pojawieniu się motywacji do działań twórczych u osób w okresie dorastania? Wydaje się, że obecnie, w erze internetu, ważne i potrzebne z racji powszechności używania tego narzędzia jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: czy – i co w szczególności – stanowi motywację do działania w sieci u młodych ludzi – zwłaszcza u tych internautów, którzy posiadają predyspozycje twórcze do nowatorskiego i wartościowego działania? Pytania te uznać należy za ważne nie tylko z punktu widzenia przyszłości internetu, ale również osoby twórczej,ponieważ to ona jest kreatorem działań i od niej zależy wykorzystanie tego narzędzia w przyszłości. Wyniki badań posłużą do skonstruowania wniosków na temat motywów działań osób z predyspozycjami twórczymi w internecie, a w dalszej perspektywie mogą stanowić podstawę do badań nad formami działań twórczych oraz formami rozwoju umiejętności, które są przydatne do twórczego działania w sieci.
Potrzeba psychiczna
Potrzeby psychiczne to hipotetyczne siły zlokalizowane w mózgu, które pod wpływem różnych bodźców wyzwalają reakcje motoryczne, emocjonalne, myślowe, wyobrażeniowe. Siły te tak organizują percepcję i myślenie jednostki, aby sytuacja, w której odczuwa ona nieprzyjemny stan napięcia, uległa zmianie (Siek, 1993).
W niniejszej pracy posłużono się Kwestionariuszem Potrzeb Internetowych, będącym repliką kwestionariusza Potrzeby i Dążenia, znanym również jako Autoportret Steina, opartym na koncepcji Murraya. W koncepcji Murraya „potrzeba” jest pojęciem hipotetycznym, abstrakcyjnym. Reprezentuje ona pewną siłę organizującą percepcję, apercepcję, myślenie, dążenia i działania w taki sposób, żeby przekształcić w pewnym kierunku niezadawalającą sytuację. Potrzeba jest wywoływana przez stany wewnętrzne, ale może być również wynikiem czynników płynących ze środowiska (Hall i Lindzey, 2002).
Wnioskowanie na temat zaistnienia potrzeby odbywa się,wg Murraya, na podstawie następujących czynników:
1. Końcowego rezultatu zachowania, formy zachowania, wyrażania zadowolenia bądź rozczarowania po osiągnięciu lub nie zamierzonego celu;
2. Wybiórczego reagowania na obiekty związane z zaistniałą potrzebą, wyrażania emocji bądź uczucia związanego z potrzebą (Hall i Lindzey, 2002)
Po zebraniu empirycznych danych Murray zbudował listę dwudziestu potrzeb – wraz z opisem specyficznych faktów (motywów) dla danej potrzeby, charakterystycznych emocji i przykładami potrzeb.
Tabela 1. Lista 20 potrzeb H.A. Murraya (za: Hall i Lindzey, 2002, s. 208)
|
Nazwa potrzeby |
Opis |
|
Afiliacji |
Wiązanie się z kimś bliskim, podobnym do podmiotu, lubianym. Współdziałanie z nim lub wymienianie przysługi. Podobanie się pociągającej osobie i zdobywanie jej uczuć. Przywiązanie do przyjaciela. Pozostawanie lojalnym wobec niego. |
|
Agresji |
Przezwyciężanie oporu siłą. Walka. Pomszczenie krzywdy. Napadanie, zranienie lub zabicie kogoś. Sprzeciwianie się czemuś energicznie lub karanie kogoś. |
|
Autonomii |
Uwolnienie się, pozbycie ograniczenia, wyswobodzenie się z więzów.
Opieranie się przymusowi i ograniczeniom, Unikanie lub wycofywanie się z czynności zalecanych przez dominujące autorytety. Bycie niezależnym i swobodne działanie zgodne z impulsem. Bycie swobodnym i nieodpowiedzialnym. Niestosowanie się do zwyczajów. |
| Dominowania | Panowanie nad środowiskiem ludzkim. Wpływanie na zachowanie innych
lub kierowanie nimi za pomocą sugestii, kuszenia, przekonywania lub rozkazywania. Odradzanie, powstrzymywanie lub zakazywanie . |
| Doznań zmysłowych | Poszukiwanie doznań zmysłowych i cieszenie się nimi. |
|
Odrzucania |
Odseparowywanie się od obiektów o negatywnej kateksji. Wykluczanie, opuszczanie, wypędzanie kogoś niżej stojącego lub pozostanie obojętnym wobec niego. Traktowanie w sposób lekceważący lub porzucenie kogoś. |
| Oparcia | Zaspakajanie swoich potrzeby dzięki współczującej pomocy kogoś bliskiego. Bycie pielęgnowanym, utrzymywanym, podtrzymywanym na duchu, otoczonym opieką, chronionym, kochanym. Otrzymywanie rad, wskazówek, przebaczenia, bycie pocieszanym. |
| Opiekowania się | Obdarzanie współczuciem i zaspakajanie potrzeby kogoś bezradnego: niemowlęcia lub kogoś, kto jest słaby, niepełnosprawny, niedoświadczony, niedołężny, pokonany, upokorzony, samotny, przygnębiony, rozstrojony psychicznie. Pomaganie komuś w niebezpieczeństwie. Żywienie, pomaganie, popieranie, pocieszanie, chronienie, dodawanie otuchy, pielęgnowanie, leczenie. |
|
Osiągnięć |
Dokonanie czegoś trudnego. Panowanie nad obiektami fizycznymi, istotami ludzkimi lub ideami, manipulowanie nimi lub organizowanie ich. Robienie tego jak najsprawniej, w sposób jak najbardziej niezależny. Przezwyciężanie przeszkód i osiąganie wysokiego poziomu. Przezwyciężanie samego siebie. Rywalizowanie z innymi, górowanie nad nimi. Zwiększanie szacunku dla samego siebie przez skuteczne wykorzystanie swego talentu. |
|
Pokazania się |
Wywieranie wrażenia. Bycie widzianym, słyszanym. Podniecanie,
zdumiewanie, fascynowanie, zabawianie, wstrząsanie, zaciekawianie, rozweselanie lub uwodzenie innych. |
| Poniżania | Poddawanie się sile zewnętrznej w sposób bierny – naganom, krytyce, karom. Kapitulowanie. Godzenie się z losem. Przyznawanie się do niższości, błędu, wykroczenia, porażki. Wyznawanie winy i pokutowanie. Przypisywanie winy sobie, poniżanie się lub okaleczanie samego siebie. Szukanie cierpienia, kary, choroby, nieszczęścia. |
|
Porządku |
Porządkowanie rzeczy. Dążenie do czystości, uporządkowania, organizacji, równowagi, schludności, precyzji. |
| Przeciwdziałania | Przezwyciężenie lub odrobienie niepowodzenia przez wzmożone wysiłki. Zmazanie upokorzenia przez podjęcie działania. Pokonanie słabości, stłumienie strachu. Zmazanie hańby przez działanie. Szukanie przeszkód i trudności do przezwyciężenia. Utrzymywanie szacunku do samego siebie i dumy na wysokim poziomie. |
|
Samoobrony |
Bronienie się przed napaściami, krytyką, naganą. Ukrywanie lub
usprawiedliwienie złego czynu, porażki, upokorzenia. Bronienie swego ja. |
| Seksu | Tworzenie i rozwijanie związku erotycznego. Odbywanie stosunku seksualnego. |
| Ulegania | Podziwianie i popieranie zwierzchnika. Chwalenie, otaczanie czcią,
wysławianie. Chętne poddawanie się wpływowi kogoś bliskiego. Usiłowanie dorównania jakiemuś wzorowi. Stosowanie się do zwyczaju. |
| Unikania poniżeń | Unikanie poniżania. Opuszczanie kłopotliwych sytuacji lub warunków, które mogą doprowadzić do poniżenia, lekceważenia, drwin,
obojętności ze strony innych. Powstrzymywanie się od działania z powodu strachu przed porażką. |
| Unikanie szkód | Unikanie bólu, urazu fizycznego, choroby, śmierci. Uciekanie z
niebezpiecznej sytuacji. Stosowanie środków ostrożności. |
| Zabawy | Robienie czegoś dla żartu, bez innego celu. Śmianie się i żartowanie. Szukanie przyjemnego odprężenia. Branie udziału w rozgrywkach, zawodach, tańcach, przyjęciach z alkoholem, grze w karty. |
| Zrozumienia | Zadawanie ogólnych pytań lub odpowiadanie na nie. Zainteresowanie
treścią. Rozmyślanie, formułowanie, analizowanie, uogólnianie. |
Charakterystyka okresu dorastania
Problematyka niniejszej pracy obejmuje kwestie związane z drugą fazą dorastania, nazywaną przez Debessa „wiekiem młodzieńczego entuzjazmu”, trwającą od 16/17 do 18/20 roku życia (Debesse, 1996). Postawiono tu problem i pytania badawcze dotyczące populacji osób będących w drugiej fazie dorastania, mając na uwadze przede wszystkim wykorzystanie samoświadomości i samokrytycyzmu młodzieży. W okresie tzw. wczesnej młodzieńczości ma bowiem miejsce wyjście z „chaosu przeżyć i działań” oraz stopniowe porządkowanie celów życiowych (Obuchowska, 1996).
W tym okresie następuje zwrócenie się w kierunku własnego świata przeżyć. Młody człowiek stara się odpowiedzieć sobie na pytania typu: Co chcę zrobić ze swoim życiem? Jaką jestem osobą? Z poszukiwaniem własnej tożsamości związany jest negatywizm, który może przybrać postać uporu, nieposłuszeństwa (Bee, 2004; Erikson, 1997). Kolejne obszary rozwoju to: uczestniczenie w różnorodnych grupach rówieśniczych, nawiązywanie związków seksualnych i kształtowanie tożsamości dotyczącej roli seksualnej (Erikson, 1997). W omawianym okresie życia charakterystyczna jest potrzeba kontaktu emocjonalnego, która wyraża się m.in. w erotyzmie i chęci bycia w bliskim związku z drugą osobą, rówieśnikiem. Bardzo ważnym zadaniem rozwojowym jest doskonalenie sprawności intelektualnych, co jest związane z przejściem myślenia na poziom złożonych operacji formalnych (Bee, 2004; Brzezińska, 2000).W miarę dojrzewania psychospołecznego młody człowiek nabiera coraz większej wiary w siebie i coraz mniejszą wagę przywiązuje do dostosowywania się do rówieśników (Obuchowska, 1996). Zdaniem Junga (Hall i Lindzey, 2002) w okresie młodzieńczym dominują podstawowe popędy i procesy witalne. Młoda osoba jest energiczna, pełna sił, impulsywna, choć ciągle w znacznym stopniu uzależniona od innych, o czym świadczy wysoki poziom potrzeby afiliacji.
Wraz z rozwojem dochodzi do zmian w sferze wartości. Młodzieńcze zainteresowania tracą na znaczeniu, a zastępują je nowe – o charakterze raczej kulturowym niż biologicznym. Umysł dorastającego człowieka znajduje się w moratorium, co oznacza fazę między dzieciństwem a dorosłością (Erikson, 1997). Czy – na tle rozwoju społeczno-emocjonalnego przeciętnego adolescenta – nastolatkowie o ponadprzeciętnych zdolnościach twórczych stanowią odmienną grupę w stosunku do swoich rówieśników o skromniejszym potencjale? Zanim spróbujemy odpowiedzieć na to pytanie, przyjrzyjmy się ogólnej charakterystyce osób twórczych.
Zdolności twórcze
Istnieje uznane przez badaczy założenie teoretyczne, że twórcze rozwiązywanie problemów wymaga posiadania pewnych szczegółowych zdolności specjalnych, które umożliwiają efektywne i nowatorskie funkcjonowanie w danej dziedzinie. Przykładowo, twórczość plastyczna wymaga zdolności manualnych, konstruktorsko-wzrokowo-przestrzennych. Badacze zadają sobie zatem pytanie, czy istnieją jeszcze inne zdolności, które warunkują proces twórczego myślenia w jakieś dziedzinie? Jednym z pionierów badających zjawisko twórczości jest Guilford (1978), który wyróżnił wiele zdolności szczegółowych w modelu intelektu. Są to przede wszystkim: giętkość, rozumiana jako zdolność wytwarzania rozwiązań różnych jakościowo, płynność – czyli łatwość produkowania wielu różnych rozwiązań w zależności od typu zadań (np. płynność werbalna, ideacyjna, skojarzeniowa, ekspresyjna) oraz wreszcie oryginalność – zdolność wytwarzania rozwiązań nietypowych, rzadkich (Guilford, 1978). Ponadto do zdolności twórczych zalicza się: wrażliwość na problemy, zdolność do dostrzegania innych (niż pierwotne) znaczeń czy zastosowań obiektów (za: Nęcka, 2000).
W niniejszej pracy modelem teoretycznym dla analizy twórczych zdolności jest koncepcja Urbana (za: Matczak, 2000). Model twórczości zaproponowany przez K. Urbana ma charakter komponentowy i uwzględnia szereg czynników poznawczych, osobowościowych oraz środowiskowych, przypominając wieloskładnikowe modele Eysencka (za: Strelau, 2000), Sternberga i Lubarta (za: Strelau, 2000).
Do czynników poznawczych Urban zalicza:
1.Myślenie dywergencyjne: zdolności wyróżnione przez Guilforda: płynność, giętkość i oryginalność, elaboracja, wrażliwość na problemy (traktowana przez Guilforda jako zdolność związana z poznawaniem);
2. Kompetencje ogólne – czyli wiedzę ogólną; tutaj zalicza się umiejętność rozumowania i myślenia logicznego, analizy i syntezy, pamięć, szerokość percepcji.
3. Specyficzną wiedzę i umiejętności; są one potrzebne w poszczególnych sferach twórczego działania człowieka (za: Matczak, 2000).
Wśród składników osobowościowych Urban (za: Matczak, 2000) wymienia:
1. Zaangażowanie zadaniowe; tutaj ważne są cechy takie jak: koncentracja uwagi, wytrwałość, selektywność;
2. Motywy sprzyjające twórczości: Urban wymienia potrzebę nowości, pęd do wiedzy, ciekawość, potrzebę sprawstwa, samoaktualizacji, kontaktowania się z innymi, podejmowania odpowiedzialności oraz gotowość do zabawy;
3. Tolerancję wieloznaczności – otwartość na doświadczenia, gotowość podejmowania ryzyka, odprężenie oraz humor;
Urban wskazuje również na rolę czynników środowiskowych w procesie twórczym, twierdząc, że funkcjonowanie wymienionych składników twórczości jest uzależnione nie tylko od ich
posiadania przez jednostkę, ale również od istnienia odpowiedniej grupy społecznej i społeczno – historycznych uwarunkowań, kryteriów oceny i znaczenia produktów twórczości. W tym sensie można również wskazywać na środowisko internetowe jako na nowy i nie do końca zbadany teren, gdzie osoby potencjalnie twórcze mogą działać i wytwarzać wartościowe dla nich, jak również dla ich otoczenia, produkty (za: Matczak, 2000).
Cel badań
Obecnie, w erze internetu, ważne i potrzebne z perspektywy powszechności używania tego narzędzia staje się sformułowanie pytań o charakterystykę psychologiczną osób wykorzystujących w codziennym życiu zasoby internetowe. W niniejszej pracy postanowiono przyjrzeć się sferze motywacyjnej internautów, ze szczególnym uwzględnieniem tych, którzy ujawniają predyspozycje twórcze do nowatorskiego i wartościowego działania. Postawiono następujące pytanie badawcze: czy istnieją różnice w zakresie potrzeb psychicznych między dorastającymi internautami o zróżnicowanych (niskich, przeciętnych, wysokich) predyspozycjach twórczych w środowisku internetowym oraz nieinternetowym?
Postawienie pytania badawczego odnośnie tej tematyki wydaje się być istotne nie tylko z perspektywy przyszłości internetu, ale również z perspektywy funkcjonowania młodej twórczej osoby, o której wiedza psychologiczna wciąż jest ograniczona. Wyniki badań posłużą do skonstruowania wniosków na temat motywów internautów w okresie dorastania, różniących się poziomem zdolności twórczych. W dalszej perspektywie efekty analiz mogą stanowić podstawę badań nad formami działań twórczych (np. nad formami rozwoju umiejętności, które są przydatne do twórczego działania w sieci) oraz materiał do wykorzystania w celach edukacyjnych.
Hipotezy badawcze
W perspektywie podmiotowych uwarunkowań twórczości badacze akcentują wpływ układu cech oraz preferencji osobowościowych na pojawienie się określonego rodzaju działania. W świetle literatury przedmiotu można oczekiwać związków pomiędzy predyspozycjami twórczymi a następującymi potrzebami psychicznymi jako zmiennymi osobowościowymi, związanymi z działaniem twórczym: (1) ciekawość poznawcza, (2) autonomia działania , (3) tolerancja ryzyka oraz (4) poczucie humoru (Łukasik, 1999; Nęcka 2000).
1. Ciekawość poznawcza jest według badaczy zjawiska twórczości istotnym rodzajem motywacji prowadzącym do działań twórczych. A zatem można przypuszczać, że potrzeby natury poznawczej mogą towarzyszyć osobom o wyższych predyspozycjach twórczych. Przypuszczenie to wzmacnia fakt, iż tzw. „właściwości porównawcze”, jak: nowości, niespójności, brak regularności bodźca, były od czasów Berlyne’a (za: Nęcka, 2000) postrzegane przez psychologów jako szczególne rodzaje zainteresowań u osób twórczych. Ponadto odnotowano pozytywny związek otwartości poznawczej z twórczością. Ów styl poznawczy oznacza gotowość do asymilowania tego, co jest
niezgodne z dotychczasowymi doświadczeniami, oczekiwaniami, przekonaniami (Trzebiński, 1976). Również w modelu “wielkiej piątki”, służącym do badania osobowości, wyodrębniono otwartość na doświadczenia, która wykazuje pozytywną korelację ze zdolnościami twórczymi (Strelau, 2000). Wskazuje się, że osoby o dużej otwartości są ciekawe zarówno zjawisk świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego, posiadają dużą wyobraźnię oraz objawiają zainteresowanie sztuką. Jednocześnie są niekonwencjonalne, skłonne do kwestionowania autorytetów i niezależne w swoich sądach (Strelau, 2000). Na podstawie wiedzy o właściwościach motywacji młodzieży (generalną zmianą w funkcjonowaniu motywacyjnym młodzieży w okresie dorastania jest zmniejszenie zainteresowania światem przyrodniczym i materialnym na rzecz świata wewnętrznych przeżyć i świata społecznego; Obuchowska, 1996; Erikson, 1997; Hall i Lindzey, 2002) postawiono w niniejszej pracy hipotezę, iż adolescenci twórczo uzdolnieni intensywniej realizują – w porównaniu do osób o niskich zdolnościach twórczych – potrzeby natury poznawczej, zarówno w codziennym życiu, jak i w środowisku internetowym.
2. Badania dowodzą, że osoby o dużej otwartości poznawczej są ciekawe zarówno zjawisk świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Jednocześnie są niekonwencjonalne, skłonne do kwestionowania autorytetów i niezależne w swoich sądach (Strelau, 2000). Wskazuje się również na wyraźne związki twórczości z autonomią jednostki, szerokością zainteresowań, wiarą we własne możliwości i wysokim poziomem energii działania (Strelau, 2000). Nie jest jednak pewne, czy cechy te stanowią swoiste wyposażenie osób twórczych, czy też każdej osoby uzyskującej ponadprzeciętne wyniki w jakiejś dziedzinie. Można jednakże przypuszczać, że osoby o wysokich predyspozycjach twórczych – w porównaniu do osób o przeciętnym i niskim poziomie tej cechy – przejawiają niższe nasilenie potrzeb afiliacyjnych, rozumianych jako współdziałanie z innymi ludźmi, wymienianie przysług, tendencje do zdobywania uczuć i podobania sie innym – tak w środowisku internetowym, jak i nieinternetowym.
3. Specyficzną cechą twórczości jest natomiast postawa estetyczna (Strzałecki, 1989), tolerancja na bodźce wieloznaczne (Budner, 1962) oraz preferencja wobec umiarkowanego ryzyka (Sternberg i Lubart, 1995). Wymienione wyżej cechy potencjalne osoby twórczej wraz z wysoką samooceną, małym nasileniem postaw obronnych, nonkonformizmem i wewnątrzsterownością, wskazywane przez Trzebińskiego (1976) oraz Popka (1987), prowadzą do hipotezy o istnieniu nasilenia potrzeb natury estetycznej, (doznań zmysłowych), autonomii, osiągnięć, przezwyciężania niepowodzeń u osób o wysokich predyspozycjach twórczych – w porównaniu do osób o przeciętnych i niskich wartościach tej zmiennej – w każdym środowisku.
4. Często podkreślanym aspektem osobowości osób twórczych jest poczucie humoru (Tokarz, 1991). Wskazywany jest przez badaczy wspólny mechanizm poznawczy, polegający na tolerowaniu rozbieżności poznawczych i przełamywaniu schematów. Zakłada się, że humor obniża napięcie i przez to sprzyja twórczości. Humor wzmacnia również nonkonformizm poprzez osłabianie znaczenia pewnych tabu. Można zatem przypuszczać, że – w porównaniu do osób o przeciętnym i niskim poziomie tych predyspozycji – osoby o wysokim poziomie predyspozycji twórczych przejawiają większe nasilenie potrzeb zabawy w każdym środowisku.
METODA
Zmiienna: predyspozycje twórcze
Operacyjną definicją modelu twórczości według K.K. Urbana jest Rysunkowy Test Twórczego Myślenia K. K. Urbana i H. G. Jellena (TCT-DP). Test ten został użyty w niniejszej pracy do badania poziomu predyspozycji twórczych. Jego wykonanie polega na dokończeniu rysunku zapoczątkowanego przez kwadratową ramę i sześć elementów graficznych. Podane elementy to: półkole, punkt, linia łamana, linia falista, linia przerywana, mały otwarty kwadrat poza ramą. Ocena poziomu predyspozycji twórczych następuje w wyniku zsumowania punktów za dokończony rysunek w następujących kategoriach: płynność – punktowaniu podlega ilość narysowanych elementów, a także czas rysowania; oryginalność – istotna jest niestereotypowość (mała częstość ich występowania w próbie normalizacyjnej) rysunku oraz niekonwencjonalność sposobu wykorzystania arkusza testowego; zdolność elaboracji – punktuje się ilość domkniętych bądź rozbudowanych elementów; zdolność do syntezy, czyli wytwarzania całości – punktowane są powiązania pomiędzy elementami, wysokie noty uzyskują rysunki ukazujące holistyczny obraz; nonkonformizm i gotowość podejmowania ryzyka – punktowane są wykroczenia poza ramę i niekonwencjonalne rozwiązania, poczucie humoru oraz zaangażowanie emocjonalne.
Test posiada dwie wersje, które różnią się układem elementów, tzn. w wersji drugiej układ jest odwrócony o 180 stopni. Do celów badawczych niniejszej pracy użyto wersji A. Rysunki wykonane przez badanych zostały – zgodnie z zaleceniami podręcznika do testu (Matczak, 2000) -ocenione wg 14 kryteriów. Autorzy testu wskazują, że chociaż ocenianie w zakresie niektórych kryteriów bywa w pewnej mierze subiektywne, to zgodność dotycząca wyniku jest ogólnie wysoka. Uzyskano podobne wskaźniki zgodności dla obu wersji testu i dla badanych w różnym wieku. Wnioski te przemawiają na rzecz trafności i rzetelności TCP-DP jako narzędzia (Matczak, 2000). Ponadto autorzy testu wykazali umiarkowanie wysokie wskaźniki zgodności wewnętrznej testu (alfa Cronbacha dla wersji A, dla uczniów kl. IV szkoły średniej wynosi: 0,75), co wskazuje na umiarkowaną spójność kryteriów i ich umiarkowanie silny związek z wynikiem ogólnym w teście. Wynik ten potwierdza tezę autorów modelu teoretycznego twórczości, która mówi, że istnieją różne aspekty predyspozycji twórczych, ale u ich podstaw znajduje się jeden wspólny konstrukt (Matczak, 2000).
Wyniki surowe osób badanych to suma wszystkich punktów przyznanych za rysunek. Każdy wynik surowy został porównany ze średnią grupy badanej, czyli młodzieży uczącej się w szkole średniej, w wieku 18 lat (średni wynik na poziomie: 25,6 i odchylenie standardowe równe 11.5). Na podstawie powyższych parametrów dokonano podziału osób badanych na trzy grupy badawcze, tj. o wynikach wysokich, średnich i niskich.
ZMIENNA: POTRZEBY PSYCHICZNE INTERNAUTÓW
Teoria potrzeb psychicznych H. A. Murraya posłużyła do określenia motywów, którymi kierują się internauci. H.A. Murray po zebraniu empirycznych danych zbudował listę dwudziestu potrzeb, wraz z opisem specyficznych faktów (motywów) dla danej potrzeby, charakterystycznych emocji oraz przykładów potrzeb (por. tab. nr 1).
Do realizacji celów badawczych niniejszej pracy użyto Kwestionariusza Potrzeb Internetowych. Pierwszym etapem identyfikacji motywów internetowych było przeprowadzenie badania eksploracyjnego w kwietniu 2005roku. W badaniu tym wzięło udział 35 osób w wieku 18-22 lata. Ankietowani odpowiadali na pytanie: z jakich powodów korzystasz z internetu? W wyniku badania uzyskano następujące odpowiedzi na pytanie zawarte w ankiecie:
1. Korzystanie z poczty e-mail i komunikatorów.
2. Poszukiwanie informacji na dany temat: informacje sportowe, nowości w branży, programy komputerowe, informacje z zagranicy, artykuły prasowe.
3. Prowadzenie konta bankowego.
4. Zapisy na zajęcia szkolne.
5. Gry on-line.
6. Słuchanie muzyki – mp3.
7. Praca przez internet.
Następnie, na podstawie ujawnionych przez ankietowanych powodów korzystania z zasobów sieciowych, przystąpiono do opracowania narzędzia badawczego w celu wskazania motywów psychicznych kryjących się za działaniami w sieci. Stwierdzono, że w tej sytuacji badawczej warto opracować Kwestionariusz Potrzeb Internetowych (KPI) w oparciu o test motywacji Potrzeby i Dążenia (PiD), znany również jako Autoportret Steina. Oceniono, że wskaźniki rzetelności testu wahają się od 0,72 do 0,94. Kwestionariusz Potrzeb Internetowych jest 4-stronicowym kwestionariuszem składającym się z krótkich opisów cech i reakcji (motywów) osobowości, w których wyraża 25 potrzeb psychicznych: wyczynu, informowania innych, poznawczą, tworzenia, bezpieczeństwa – unikania urazu ze strony innych, unikania urazu fizycznego, nabywania, unikania poniżenia we własnych oczach, afiliacji, uległości, żywienia i opiekowania się, porządku, zabawy, doznawania przyjemnych wrażeń zmysłowych, seksualną, doznawania opieki i oparcia, autonomii, izolacji i odrzucenia, agresywności, aprobaty, dominowania, ekshibicjonizmu, poniżania się, kompensacji, usprawiedliwiania się. Zasadnicza zmiana w KDI w porównaniu do PiD Steina dotyczy wprowadzenia dodatkowej skali w kwestionariuszu, tzn. oprócz 7- stopniowej skali pierwotnej, na której respondenci zaznaczają ogólną ocenę swoich działań, wprowadzono 7- stopniową skalę przeznaczoną do oceny działań wyłącznie w internecie rozumianym jako zbiór różnych systemów porozumiewania się, tj. strony www, poczta elektroniczna, grupy dyskusyjne, chat i in.
OSOBY BADANE
W celu znalezienia odpowiedzi na postawione pytania badawcze, dotyczące zróżnicowania potrzeb psychicznych u dorastających internautów o różnych predyspozycjach twórczych, dobrano osoby badane według następujących kryteriów:
1. Wykształcenie – osoby kontynuujące naukę w liceum ogólnokształcącym.
2. Wiek badanych: 18 lat.
3. Korzystanie ze stałego łącza co najmniej od roku.
4. Miejsce zamieszkania – Warszawa.
W badaniach wzięło udział 90 uczniów II klas licealnych, w wieku 18 lat. Osoby badane to uczniowie warszawskiego publicznego liceum. Badanie miało miejsce w okresie wiosennym w szkole, w klasach lekcyjnych na tzw. lekcjach wychowawczych. Badani mieli do dyspozycji osobne miejsca przy stolikach, co było szczególnie ważne dla przebiegu badania z użyciem metody typu: papier ołówek. Badanie przebiegało kolejno w czterech klasach licealnych. Wyniki w zakresie wartości średniej oraz odchylenia standardowego posłużyły dla podziału grupy badanej na trzy równoliczne podgrupy o wysokich, średnich i niskich wynikach w teście predyspozycji twórczych, tj. M= 25,6 oraz SD=11,5.
Płeć osób badanych. W badaniu wzięło udział 47 chłopców i 43 dziewczęta.
Według danych z podręcznika do TCT-DP wynika, że kobiety i mężczyźni uzyskują podobne wyniki w teście predyspozycji twórczych. Prawidłowość ta występuje zarówno u dzieci w wieku przedszkolnym, jak i szkolnym oraz u osób dorosłych (Matczak, 2000, s. 21).
Tabela 2. Statystyki podstawowe podgrupy 1, czyli osób z wynikami niskimi w zakresie zmiennej: predyspozycje twórcze.
| N | 30 |
| Średnia | 11,17 |
| Mediana | 12,00 |
| Odchylenie standardowe | 3,041 |
| Minimum | 3 |
| Maximum | 14 |
Tabela 3. Statystyki podstawowe podgrupy 2, czyli osób z wynikami przeciętnymi w zakresie zmiennej: predyspozycje twórcze.
| N | 30 |
| Średnia | 21,57 |
| Mediana | 21 |
| Odchylenie standardowe | 3,081 |
| Minimum | 17 |
| Maximum | 29 |
Tabela 4. Statystyki podstawowe podgrupy 3, czyli osób z wynikami wysokimi w zakresie zmiennej: predyspozycje twórcze.
| N | 30 |
| Średnia | 42,50 |
| Mediana | 42 |
| Odchylenie standardowe | 3,127 |
| Minimum | 39 |
| Maximum | 49 |
PROCEDURA
We wstępie do badań testem TCD-DP oraz Kwestionariuszem Potrzeb Internetowych każda grupa badanych została poinformowana o naukowym celu prowadzonych badań. W kilku słowach podkreślono również anonimowość i indywidualny charakter badania. Poproszono badanych o pracę własną w trakcie realizowania kolejnych zadań, bez współpracy z kolegami. Po zadeklarowaniu zgody osób badanych, przystąpiono do rozdania testu TCD-DP, a następnie, po jego ukończeniu, rozdano KDI. Badani zaczęli pracę od wypełnienia testu TCD-DP, po czym po jego uzupełnieniu przez wszystkich, zaczęli wypełniać KDI. Informacje wstępne do testu TCD-DP były zgodne z instrukcją do badań grupowych przedstawioną w podręczniku do testu (Matczak, 2000 s. 44-45). Instrukcja do Kwestionariusza Potrzeb Internetowych została umieszczona na pierwszej stronie KDI i przed wypełnianiem kwestionariusza odczytana w taki sposób, aby wszystkie informacje były zrozumiałe dla badanych. Zastosowano instrukcję do KDI, w której przedstawiono przedmiot badania oraz dwie skale liczbowe przeznaczone do indywidualnej oceny stopnia zgodności ze stwierdzeniami dotyczącymi działań w życiu codziennym oraz w środowisku internetowym każdego badanego. Dla ujednolicenia rozumienia pojęcia internetu podano następującą jego definicję: internet jako zbiór różnych systemów porozumiewania się, tj. strony www, poczta elektroniczna, grupy dyskusyjne, chat i in. Przedstawiono w sposób szczegółowy oznaczenia słowne dla każdego stopnia z 7-stopniowej skali : 7 – doskonale mnie określa; 6 – dobrze mnie określa; 5 – raczej taki jestem; 4 – trudno mi się zdecydować, czy jestem taki, czy nie; 3 – raczej taki nie jestem; 2 – wyraźnie mnie nie dotyczy; 1 – ani trochę nie odnosi się do mnie. Zasugerowano badanym, aby nie analizowali wymienionych określeń. Ponadto pouczono ich, że jeżeli zdarzy się sytuacja, iż w niektórych opisach pewne szczegóły będą się do nich odnosić, a inne nie, to wówczas powinni kierować się pierwszym ogólnym wrażeniem.
WYNIKI
Predyspozycje twórcze a potrzeby psychiczne w środowisku nieinternetowym
(poniżej tabela: Predyspozycje twórcze a potrzeby psychiczne w środowisku nieinternetowym)
- Wyniki analiz statystycznych wskazują na istotne różnice w zakresie potrzeby poznawczej pomiędzy grupą o wysokim poziomie predyspozycji twórczych oraz grupą o niskim poziomie. Osoby o wysokich zdolnościach twórczych charakteryzują się większym niż osoby o niskich zdolnościach twórczych nasileniem potrzeb, których celem jest poszukiwanie wiedzy i dążenie do zrozumienia otaczającego świata w codziennym życiu.
- Osoby o wysokich zdolnościach twórczych cechują się również znacząco mniejszym nasileniem poszukiwania opieki i wsparcia w porównaniu z grupami o przeciętnym poziomie zdolności twórczych.
- W odniesieniu do pozostałych potrzeb psychicznych nie odnotowano znaczących statystycznie różnic pomiędzy grupami badanych w środowisku nieinternetowym
Tabela 5: Predyspozycje twórcze a potrzeby psychiczne w środowisku nieinternetowym
| RODZAJ POTRZEBY | PODGRUPA„ZDOLNOŚCI
TWÓRCZE” (i)[1] |
ŚREDNIA | PODGRUPA„ZDOLNOŚCI
TWÓRCZE” (j) |
RÓŻNICAŚREDNICH (i-j) | POZIOMISTOTNOŚCI RÓŻNICY ŚREDNICH | |
| WYCZYNU | 1 | 4,73 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,30 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,00 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,01 | |||||
| INFORMOWANIA | 1 | 4,73 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,37 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,13 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,08 | |||||
| POZNAWCZA | 1 | 4,67 | 3 | -1,000(*) | ,010 | |
| 2 | 5,67 | 1 | 1,000(*) | ,010 | ||
| 3 | 5,61 | 2 | ,000 | 1,000 | ||
| OGÓŁEM | 5,33 | |||||
| TWORZENIA | 1 | 4,80 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,50 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,47 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,26 | |||||
| UNIKANIA URAZU PSYCHICZNEGO | 1 | 4,33 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,37 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,13 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,28 | |||||
| UNIKANIA URAZU FIZYCZNEGO | 1 | 4,67 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,13 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,00 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,27 | |||||
| NABYWANIA | 1 | 4,30 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,00 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,57 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,62 | |||||
| UNIKANIAPONIŻENIA | 1 | 4,53 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,33 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,30 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,39 | |||||
| AFILIACJI | 1 | 5,70 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,93 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,53 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,72 | |||||
| ULEGŁOŚCI | 1 | 3,00 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,57 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,13 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,23 | |||||
| ŻYWIENIA I OPIEKOWANIA SIĘ | 1 | 5,30 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,57 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,27 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,38 | n.i. | n.i. | |||
| PORZĄDKU | 1 | 4,37 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,97 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,07 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,47 | |||||
| ZABAWY | 1 | 5,33 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,47 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,37 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,39 | |||||
| DOZNAWANIA PRZYJEMNYCH WRAŻEŃ ZMYSŁOWYCH | 1 | 5,17 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,60 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,70 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,49 | |||||
| SEKSUALNA | 1 | 5,67 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,47 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,63 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,59 | |||||
| DOZNAWANIA OPIEKI I OPARCIA | 1 | 5,37 | 3 | ,533 | n.i. | |
| 2 | 5,77 | 1 | ,400 | n.i. | ||
| 3 | 4,83 | 2 | -,933(*) | ,029 | ||
| OGÓŁEM | 5,32 | |||||
| AUTONOMII | 1 | 5,00 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,27 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,17 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,14 | |||||
| IZOLACJI | 1 | 2,30 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 2,07 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 2,33 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 2,23 | |||||
| AGRESJI | 1 | 3,17 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,73 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,70 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,53 | |||||
| APROBATY | 1 | 4,63 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,40 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,93 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,99 | |||||
| DOMINOWANIA | 1 | 3,83 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,30 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,77 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,97 | |||||
| EKSHIBICJONIZMU | 1 | 4,37 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,47 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,63 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,49 | |||||
| PONIŻANIA SIĘ | 1 | 2,83 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,47 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 2,97 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,09 | |||||
| KOMPENSACJI | 1 | 4,77 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,17 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,07 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,00 | |||||
| USPRAWIEDLIWIANIA SIĘ | 1 | 4,07 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,10 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,37 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,18 | |||||
Predyspozycje twórcze a potrzeby psychiczne w środowisku internetowym
(poniżej tabela: Predyspozycje twórcze a potrzeby psychiczne w środowisku internetowym)
- Analizy statystyczne wykazują, że osoby o wysokim poziomie zdolności twórczych charakteryzuję się mniej nasiloną potrzebą afiliacji w środowisku internetowym niż osoby o przeciętnym poziomie tych zdolności.
- Osoby przeciętnie twórczo uzdolnione charakteryzują się istotnie silniejszymi tendencjami kompensacyjnymi w działaniu w sieci w porównaniu z grupą osób o niskich zdolnościach twórczych.
- Stwierdzono istotne różnice w intensywności motywów poznawczych pomiędzy osobami o niskich i przeciętnych zdolnościach twórczych. Osoby o przeciętnym poziomie zdolności twórczych osiągnęły znacząco wyższy poziom nasilenia potrzeb natury poznawczej w porównaniu z grupą słabo uzdolnionych (p<0,05). W porównaniu do grupy o wysokich uzdolnieniach twórczych różnica średnich nie jest istotna statystycznie.
- W odniesieniu do pozostałych potrzeb psychicznych nie odnotowano znaczących statystycznie różnic pomiędzy grupami badanych w środowisku internetowym.
Tabela 6: Predyspozycje twórcze a potrzeby psychiczne w środowisku internetowym
| RODZAJ POTRZEBY | PODGRUPA„ZDOLNOŚCI
TWÓRCZE” [2](i) |
ŚREDNIA | PODGRUPA„ZDOLNOŚCI
TWÓRCZE” (j) |
RÓŻNICAŚREDNICH (i-j) | POZIOMISTOTNOŚCI RÓŻNICY ŚREDNICH | |
| WYCZYNU | 1 | 4,10 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,43 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,40 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,31 | |||||
| INFORMOWANIA | 1 | 4,30 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,87 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,40 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,19 | |||||
| POZNAWCZA | 1 | 4,33 | 3 | -,633 | n.i. | |
| 2 | 5,47 | 1 | 1,133(*) | ,022 | ||
| 3 | 4,97 | 2 | -,500 | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,92 | |||||
| TWORZENIA | 1 | 4,20 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,50 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,70 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,47 | |||||
| UNIKANIA URAZU PSYCHICZNEGO | 1 | 3,57 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 2,93 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,20 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,23 | |||||
| UNIKANIA URAZU FIZYCZNEGO | 1 | 4,13 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,60 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,37 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,70 | |||||
| NABYWANIA | 1 | 3,90 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,00 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,93 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,94 | |||||
| UNIKANIAPONIŻENIA | 1 | 3,50 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,27 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,33 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,37 | |||||
| AFILIACJI | 1 | 4,83 | 3 | ,533 | n.i. | |
| 2 | 5,30 | 1 | ,467 | n.i. | ||
| 3 | 4,30 | 2 | -1,000(*) | 0,45 | ||
| OGÓŁEM | 4,81 | |||||
| ULEGŁOŚCI | 1 | 2,73 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,30 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 2,80 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 2,94 | |||||
| ŻYWIENIA I OPIEKOWANIA SIĘ | 1 | 4,67 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,07 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,33 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,69 | n.i. | n.i. | |||
| PORZĄDKU | 1 | 4,17 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,63 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,90 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,23 | |||||
| ZABAWY | 1 | 5,37 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,73 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,37 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,49 | |||||
| DOZNAWANIA PRZYJEMNYCH WRAŻEŃ ZMYSŁOWYCH | 1 | 4,83 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,33 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 5,00 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,06 | |||||
| SEKSUALNA | 1 | 4,60 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,77 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,30 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,56 | |||||
| DOZNAWANIA OPIEKI I OPARCIA | 1 | 4,73 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,63 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,77 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,38 | |||||
| AUTONOMII | 1 | 5,00 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,63 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,80 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 5,14 | |||||
| IZOLACJI | 1 | 3,17 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 2,70 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,67 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,18 | |||||
| AGRESJI | 1 | 3,20 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,90 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,63 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,58 | |||||
| APROBATY | 1 | 4,17 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 5,03 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,47 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,56 | |||||
| DOMINOWANIA | 1 | 3,77 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,97 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 3,40 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 3,71 | |||||
| EKSHIBICJONIZMU | 1 | 4,20 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,50 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,07 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,26 | |||||
| PONIŻANIA SIĘ | 1 | 2,77 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 3,17 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 2,63 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 2,86 | |||||
| KOMPENSACJI | 1 | 4,37 | 3 | -,333 | n.i. | |
| 2 | 5,30 | 1 | ,933(*) | ,47 | ||
| 3 | 4,70 | 2 | -,600 | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,79 | |||||
| USPRAWIEDLIWIANIA SIĘ | 1 | 3,83 | 3 | n.i. | n.i. | |
| 2 | 4,10 | 1 | n.i. | n.i. | ||
| 3 | 4,07 | 2 | n.i. | n.i. | ||
| OGÓŁEM | 4,00 | |||||
Dyskusja wyników
Analiza wyników badań wykazała, że osoby o wysokim poziomie predyspozycji twórczych charakteryzują się niższym poziomem realizacji potrzeby afiliacji środowisku internetowym w porównaniu do osób o przeciętnych zdolnościach twórczych. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że środowisko internetowe nie wzbudza bądź nie sprzyja motywom wskazującym na realizację potrzeb kontaktów z innymi u osób o ponadprzeciętnych zdolnościach twórczych, będących w okresie dorastania. Możliwe, że ci internauci traktują to medium w sposób instrumentalny – jako narzędzie do realizacji innych celów.
Ponadto wyniki badań potwierdziły hipotezę, że w porównaniu do osób słabo uzdolnionych twórczo, osoby o wysokich predyspozycjach twórczych charakteryzują się zwiększonymi potrzebami natury poznawczej w środowisku nieinternetowym. W analizie przedmiotu podaje się, że osoby ponadprzeciętne twórczo są nastawione na zaspokajanie ciekawości poznawczej, poszukują informacji w celu odnalezienia odpowiedzi na nurtujące je pytania dotyczące związków między różnymi zdarzeniami. Podobny wynik uzyskany w niniejszych badaniach jest zatem zgodny z tezami badaczy osobowości osoby twórczej, w których wskazuje się na istnienie pozytywnego związku pomiędzy motywami natury poznawczej jako cechą osobowości ( jak np. otwartość poznawcza rozumiana jako gotowość do asymilacji tego, co niezgodne z dotychczasowymi przekonaniami i oczekiwaniami,) a twórczością (Trzebiński, 1976). Ponadto w modelu wielkiej piątki cecha ta została wyodrębniona i wykazano pozytywną korelację ze zdolnościami twórczymi (Strelau, 2000).
Jednakże w odniesieniu do środowiska internetowego hipoteza dotycząca silniejszych potrzeb poznawczych u osób o wyższych zdolnościach twórczych została tylko w części potwierdzona. Istotną różnicę w nasileniu realizacji potrzeby poznawczej w tym środowisku stwierdzono jedynie w grupie osób o przeciętnych zdolnościach twórczych w porównaniu do grupy osób o niskich wartościach zmiennej: zdolności twórcze. W przypadku osób o wysokich predyspozycjach twórczych nasilenie motywów wskazujących na istnienie potrzeby poznawczej nie wykazało istotnych różnic w porównaniu do grup o niskich i średnich wartościach tej zmiennej.
Czym można wytłumaczyć fakt, że osoby o przeciętnych zdolnościach twórczych są tak aktywne poznawczo w środowisku internetowym? Wydaje się, iż wyjaśnień trzeba szukać w samej specyfice tego współczesnego medium. Niewątpliwie internet stanowi cenne źródło informacji. Jest globalną siecią używaną przede wszystkim jako źródło danych na prawie każdy temat. Cały system katalogowania zbiorów pozostawia jednak wiele do życzenia i internauci często narzekają na trudności w odszukaniu ważnych informacji. Stoll (2000) zauważa, że w internecie brak drogowskazów informujących, gdzie znajduje się coś ciekawego i nie wiadomo, co tak naprawdę warto przeczytać. W “Krzemowym remedium” (2000, s. 9.) Stoll zaznacza: “W rzeczywistości jednak, gdy miliony użytkowników wysyłają wiadomości do grup dyskusyjnych, perełki giną w stercie śmieci. Nie ma drogowskazów informujących, gdzie znajduje się coś zajmującego – nie wiadomo, którą wiadomość warto przeczytać. Selekcja tematyczna niewiele daje, bo nie ma sposobu, by wybrać tylko interesujące tytuły”. Obecnie, zdaniem autora, internet zaczyna przypominać stosy teczek na biurkach redaktorów. W środowisku internetowym czytelnik ma za zadanie odróżnić i oddzielić informacje ważne od mniej ważnych. Stoll (2000) zauważa obecny brak dobrych i pomocnych redaktorów podczas internetowych poszukiwań. To od potrzeb i możliwości internautów zależy więc jakość i sposób wykorzystania materiału z sieci. Można zatem domniemywać, że im sprawniejszy pod względem umiejętności wyszukiwania ważnych informacji internauta, tym korzystanie z sieci jest bardziej „łatwe i przyjemne” oraz mniej intensywne, bo krótsze. Możliwe, że wysoki wynik w zakresie potrzeb poznawczych u osób o przeciętnych zdolnościach twórczych wskazuje na istotne wysiłki podejmowane przez tę grupę w środowisku internetowym, wysiłki zmierzające do zaspakajania ciekawości oraz uzyskania odpowiedzi na pytania dotyczące świata, ludzi, teorii – mimo sieciowego szumu, a nawet „smogu”.
Analizy wyników wykazały również, że osoby o średnim poziomie zdolności twórczych różnią się w internecie intensywnością potrzeby kompensacji. Osoby mało twórcze są w tym środowisku mniej skłonne przezwyciężać niepowodzenia i dążyć do urzeczywistnienia własnych celów aniżeli osoby o średnim poziomie predyspozycji twórczych. W zakresie potrzeb kompensacyjnych w środowisku nieinternetowym nie wykazano żadnych istotnych różnic pomiędzy grupami o niskich, średnich i wysokich zdolnościach twórczych. A zatem można przypuszczać, że środowisko internetowe wyzwala w internautach przeciętnie uzdolnionych w dziedzinie kreatywnego działania silne mechanizmy przezwyciężania słabych stron, tłumi obawy oraz zwiększa zdecydowanie w działaniu.
Ostatnią istotną, stwierdzoną w niniejszych badaniach, cechą funkcjonowania osób o wysokich predyspozycjach twórczych, odróżniającą je od osób przeciętnie uzdolnionych, są motywy poszukiwania opieki i wsparcia. Osoby ponadprzeciętnie twórcze mniej intensywnie poszukują rad i uczuciowego wsparcia u innych w porównaniu do osób o przeciętnych zdolnościach twórczych. Jest to zgodne z wynikami badań innych autorów. Na istnienie małego nasilenia postaw obronnych, wysoką samoocenę i wewnątrzsterowność osób twórczych wskazywał Trzebiński (1976).
PODSUMOWANIE
W niniejszym badaniu stwierdzono, że:
- internauci o wysokich zdolnościach twórczych rzadziej realizują potrzeby afiliacji w porównaniu do osób o przeciętnych zdolnościach twórczych jedynie w środowisku internetowym;
- osoby o przeciętnych zdolnościach twórczych intensywniej w porównaniu do osób o niskich zdolnościach realizują potrzeby kompensacji w środowisku internetowym;
- młodzi ludzie o wysokich zdolnościach twórczych charakteryzują się silniejszą motywacją poznawczą w porównaniu do osób o niskich zdolnościach twórczych jedynie w tzw. realu;
ponadto ujawniono, że:
- w środowisku internetowym silniejszy trend związany z realizacją potrzeb poznawczych istnieje u osób o przeciętnych zdolnościach w porównaniu z osobami o niskich zdolnościach twórczych;
- w środowisku pozainternetowym osoby o wysokich predyspozycjach twórczych rzadziej przejawiają potrzeby opieki i wsparcia w porównaniu do osób o średnim poziomie predyspozycji twórczych.
Nie zostały potwierdzone hipotezy na temat większego nasilenia potrzeb natury estetycznej, osiągnięć, autonomii i zabawy u osób o wysokich predyspozycjach twórczych w porównaniu z grupami o niskim oraz przeciętnym poziomie tychże predyspozycji, zarówno w środowisku internetowym, jak nieinternetowym.
LITERATURA
Aftab, P. (2003). Internet a dzieci. Uzależnienia i inne niebezpieczeństwa. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Austin, J.L. (1993/1952). Jak działać słowami. W: (autor) Mowa i poznanie (s. 545-708). Warszawa: PWN.
Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.
Berlyne, D.E. (1969). Struktura i kierunek myślenia. Warszawa: PWN.
Birch, A. (2005). Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. Warszawa: PWN.
Bruner, J. (1978). Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania. Warszawa: PWN.
Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Bühler, Ch. (199). Bieg życia ludzkiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Cantelmi, T. i Grifo, L.G. (2003). Wirtualny Umysł. Fascynująca Pajęczyna Internetu. Kraków: Wydawnictwo O.O. Franciszkanów.
Castells, M. (2003). Galaktyka internetu. Refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Clarke, A.C. http: southhasia.oneworld.net/article/view/74591/1 (04.04.2004).
Csikszentmihalyi, M. (1996). Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia. Warszawa: Studio Emka.
Czapiński, J. i Panek, T. (red.). (2003). Diagnoza Społeczna 2003. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania.
Czapiński, J. i Panek, T. (red.). (2005). Diagnoza Społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania.
Debesse, M. (1996). Etapy wychowania. Warszawa: Wydawnictwo śak.
Gałdowa, A. (1987). Kreatywne aspekty procesów pamięciowych. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Psychologiczne, 3, 73-87.
Góralski, A. (1978). Czymże jest twórczość? W A. Góralski (red.), Zadanie, metoda, rozwiązanie. Techniki twórczego myślenia (zeszyt 2). Warszawa: Wydawnictwa Naukowo- Techniczne.
Hall, C.S. i Lindzey, G. (2002). Teorie osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Helms D. B. i Turner J.S. (1999). Rozwój człowieka. Warszawa: WSiP.
Jaczewski, A. (1995). Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Warszawa: WSiP.
Kocowski, T. (1991). Aktywność twórcza człowieka. Filogeneza. Funkcja. Uwarunkowania. W: H. Sęk i A. Tokarz (red.), Szkice z teorii twórczości i motywacji s.( 9-35). Poznań: SAWW.
Kolańczyk, A. (1987). Intuicja twórcza. Właściowści i mechanizm procesu. Przegląd Psychologiczny, XXX, 4, 901-926.
Kolańczyk, A. (1991). Intuicyjność procesów przetwarzania informacji. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Kozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Ledzińska, M. (1999). Mity i edukacja. O niektórych problemach kształcenia w perspektywie zmian społecznych. Psychologia wychowawcza, 4,
Lubacz, J. (red.). (1999). W drodze do społeczeństwa informacyjnego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.
Łukasik, A. (1999). Zewnętrzne ograniczenia procesu twórczego. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Maslow, A. H. (1986). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Matczak, A. (1982). Style poznawcze. Rola indywidualnych preferencji. Warszawa: PWN.
Matczak, A. (1996). W poszukiwaniu nowych sposobów pomiaru refleksyjności-impulsywności. Psychologia Wychowawcza, 39, 156-171.
Matczak, A., Jaworowska, A. i Stańczak, J. (2000). Rysunkowy Test Twórczego Myślenia
Urbana K.K., Jellena H. G. Podręcznik. Warszawa: PTP Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Maruszewski, T. (1996). Psychologia poznawcza. Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne.
McLuhan (red.). (1973). Wybór tekstów. Warszawa: WAIF.
McLuhan M. (2004). Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne.
Morbitzer, J. (2000). Internet a kształcenie ku mądrości. W J. Morbitzer (red.) , Materiały X ogólnopolskiego sympozjum naukowego Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym (s. 185-194) Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Murray, H.A. i in. (1938). Explorations in personality. New York: Oxford.
Nęcka, E. (1987). Proces twórczy i jego ograniczenia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Nęcka, E. (1992). Trening twórczego myślenia: klasyfikacja i przesłanki teoretyczne, Przegląd Psychologiczny, 26, 533-551.
Nęcka, E. (1993). Twórczość jako integracja cech przedmiotu. Studia Psychologiczne, 31, 31-48.
Nęcka , E. (1995). Twórczość i jego ograniczenia. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Nęcka, E. (1994a). Inteligencja i procesy poznawcze. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Nęcka, E. (1994b). TROP – Twórcze Rozwiązywanie Problemów. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Nęcka, E. (2000). Twórczość. W J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna (t. 2). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Nęcka, E. (2000). Inteligencja. W J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna. (t. 2). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Niebrzydowski, L. (red.). (1995). Stymulatory rozwoju aktywności i osobowości twórczej. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Nosal, C.S. (1992). Diagnoza typów umysłu: Rozwinięcie i zastosowanie teorii Junga. Warszawa: PWN.
Obuchowska, I. (1996). Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Popek, S. (1999). Kwestionariusz twórczego zachowania KANH. Lublin: UMCS.
Postman, N. (1995). Technopol. Triumf techniki nad kulturą. Warszawa: PIW.
Przetacznik – Gierowska, M. I Tyszkowa, M. (1996). Psychologia rozwoju człowieka. T. 1: Zagadnienia ogólne. Warszawa: PWN.
Siek, S. (1993). Wybrane metody badania osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej.
Stasiakiewicz, M. (1999). Twórczość i interakcja. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu.
Stoll, C. (2000). Krzemowe remedium. Poznań: Dom Wydaw. REBIS.
Strelau, J. (red.). (2000). Psychologia. Podręcznik akademicki Psychologia ogólna (tom 2) Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Strzałecki, A. (1989). Twórczość a style rozwiązywania problemów praktycznych. Ujęcie prakseologiczne. Wrocław: Ossolineum.
Szkudlarek, J. (2000). Media. Szkic z filozofii i pedagogiki dystansu. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Szymański, M.S. (1987). Twórczość i style poznawcze uczniów. Warszawa: WSiP.
Szymborski, K. (1999, 4 listopada). Smog informacyjny. Gazeta Wyborcza,
s 7. 67
Tadeusiewicz, R (2002). Społeczność Internetu. Warszawa: Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT.
Tokarz, A. (1985). Rola motywacji poznawczej w aktywności twórczej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Tokarz, A. (red.). (1991). Stymulatory i inhibitory aktywności twórczej. Kraków: Instytut Psychologii UJ.
Trzebiński, J. (1976). Stopień abstrakcyjności struktur poznawczych jako osobowościowa
determinanta zachowań. Zeszyty Naukowe Instytutu Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, 8, 52-59.
Trzebiński, J. (1981). Twórczość a struktura pojęć. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wieczorek, M. http:cyberforum.edu.pl/teksty.php3 (17.06.2004).
Wallace, P. (2003). Psychologia internetu. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS..
Żuk, T. (1986). Uzdolnienia twórcze a osobowość. Poznań: Wydawnictwo UAM