Paulina Rychlewska
Różnice w pamięci zbiorowej mieszkańców warszawskiego Młynowa i podwarszawskiego Pomiechówka
Abstrakt
Celem pracy było określenie różnic w zakresie stanu pamięci dotyczącej miejsca zamieszkania wśród mieszkańców miasta i wsi. Ponadto próbowano znaleźć odpowiedź na pytanie jak dla mieszkańców stolicy i małej podwarszawskiej miejscowości istotna jest jego przeszłość oraz jaki jej wycinek pamiętają najlepiej.
Wyniki wskazywały na znaczne podobieństwo obu badanych grup w zakresie zainteresowania i znajomości dla przeszłości swojej rodziny i miejsca zamieszkania. Ponadto obie zbiorowości najbardziej pamiętały historię drugiej wojny światowej i trafnie określiły skład narodowościowy swojej miejscowości przed wojną.
Abstract
The aim of the article was to identify and analyze the differences between occupants of village and city relating the status of memory connected with place of residence. The author wanted to find the answer on the question how important the past is for inhabitants of the capital and the little village which is situated close to Warsaw and what they remember the best.
The results showed that both of the groups had similar level of interest and knowledge about the past of their families and place of residence. The two communities remember much more the period of the Second War then other occurrences. The composition of population in the city and in the village before the Second War was identified correctly.
Pamięć zbiorowa
Pamięć zbiorową uznać należy nie tylko za stan, ale, przede wszystkim, za proces, opierający się o przekaz międzygeneracyjny dotyczący ważnych dla danej grupy wydarzeń. Bazą są w tym wypadku przekazy ustne, plotki, mity, opowieści, gesty, specyficzny styl danego kręgu kulturowego (Paez, Basabe, Gonzalez, 1997).
Tradycja stanowi mechanizm trwania kultury, gwarantuje powtarzalność struktur, wzorów działania i myślenia, schematów postępowania. Stanowi swoisty łącznik przeszłości i teraźniejszości. Owe związki teraźniejszości z przeszłością, są szansą na przetrwanie kultury (Kempy, 2000; Szpociński, 2000). Kanon ten, stanowiący rdzeń tożsamości wiąże ze sobą kolejne pokolenia, „gwarantując ich identyfikację wokół historycznego przeznaczenia narodu” (Gawin, 2000, s. 194; Kurczewska, 2000; Lewicka, 2008; Szpociński, 2000). Tradycja to niejako „władza przeszłości nad następnymi pokoleniami żyjącymi w jej okowach [gdyż] (…), narzucone przez tradycję nawyki nabierają cech instynktów” (Kempy, 2000, s. 66-67). Kultura regionalna, determinując przekonania jednostek i kolejnych pokoleń, sprawia, iż jednostka przynależy do danego społeczeństwa, a zarazem pozostaje poza innymi (Szulżycka, 2000).
Poprzez czerpane z tradycji wzorce możliwy staje się proces budowy tożsamości osoby, jak i całej zbiorowości (Kempy, 2000). Gdyby więc więzi tego rodzaju przestały istnieć „społeczeństwo (…) – rodzaj ciągłego bytu (…) przestałoby być społeczeństwem” (Kempy, 2000, s. 65).
Mianem zbiorowych wspomnień tym samym objąć możemy szeroko podzielane obrazy i wiedzę o społecznych wydarzeniach z przeszłości (postrzeganych subiektywnie i wartościowanych), które jednostka uznaje za ważne, nie ze względu na fakt bezpośredniego uczestniczenia w nich, ale przypisywaną im powszechnie przez zbiorowość wartość (por. Lewicka, 2008; Paez, Basabe, Gonzalez, 1997). Tym samym odpowiedź na pytanie: Kim jesteśmy? nierozerwalnie związana jest z ustosunkowaniem się do swojej przeszłości (Kim byliśmy?) (Szmyd, 2004).
Według Szackiej (2000; 2003), która wprowadziła pojęcie pamięci zbiorowej (zwanej również pamięcią społeczną, pamięcią kulturową lub świadomością historyczną) na grunt polski, oznacza ono zespół wyobrażeń (wspomnienia własne jednostki, otrzymane przez nią przekazy) dotyczących przeszłości danej grupy (za członka której się jednostka uważa), wszystkich wydarzeń i postaci historycznych oraz sposoby upamiętniania ich, przy czym treści tej pamięci podlegają nieustannej selekcji, interpretacji i reinterpretacji (Szacka, 2003).
Pamięć zbiorowa, oczywiście, „żywi się” wiedzą historyczną, aczkolwiek wykorzystuje ją selektywnie, jako tworzywo do budowania pożądanych obrazów przeszłości wedle własnych zasad, nie mających wiele wspólnego z prawdziwym obliczem historycznym. Pamięć historyczna jest bowiem zawsze silnie zdeterminowana obecnymi wydarzeniami i procesami społecznymi, których zrozumienie i przyswojenie wymaga pewnego kontekstu dziejowego (Marten-Finnis, 1995).
Nie oznacza to jednak, że pod postacią pamięci zbiorowej dokonuje się całkowita mitologizacja przeszłości. Jakkolwiek ma ona miejsce, to nie polega na jej zupełnym zafałszowaniu, lecz na „spontanicznym przekształcaniu postaci oraz wydarzeń przeszłości w bezczasowe wzory i personifikacje wartości, które sankcjonują zachowania i postawy ważne dla życia zbiorowości” (Szacka, 2001, s. 8).
Pamięć to, w odróżnieniu od historii, refleksja na temat przeszłości, o niesystematycznym i niesystemowym charakterze, która rozwija się i jest przekazywana cyklicznie (wydarzenia i osoby są wskazywane zgodnie z rozkładem czasowym typu U), przy czym:
– w perspektywie czasowej, ludzie upamiętniają przeszłość cyklicznie co 20 – 30 lat;
– okres dorastania i wczesna dorosłość są krytyczne dla kształtowania się wiedzy, dlatego też wydarzenia mające miejsce w tym okresie życia osoby, wywierają na nią większy wpływ, niż te mające miejsce w innym momencie jej życia. Tym samym wydarzenia o charakterze narodowym najbardziej wpływają na osoby między 12 a 25 rokiem życia, a co za tym idzie na ich pamięć zbiorową i obraz kohorty;
– zdarzenia sprzed 50 – 60 lat są zwykle najlepiej pamiętane i znane przez osoby, które w tamtym czasie były nastolatkami, a coraz słabiej znane przez następne pokolenia (por. Pennebaker i Banasik, 1997).
Od historiografii pamięć kolektywną różni bezpośrednio przeżywane (jednostkowo lub grupowo) doświadczenie przeszłości, przy równoczesnym braku instytucjonalnych ram historii. Najważniejszy przy tym wydaje się być pewien czarter (charter), inaczej zapis początków oraz historycznej misji danej grupy. Stanowi on centralną część reprezentacji historii i stanowi podstawę dla zrozumienia jej tożsamości, gdyż ustala prawa, wartości i rolę grupy w szerszym kontekście społecznym (Liu i Hilton, 2005).
Ważne są przekonania dotyczące istnienia oraz szczegółowej treści własnej przeszłości, nie zaś przeszłość obiektywna, możliwa do ustalenia na drodze badań historycznych (Billig, Condor, Edwards, Gane, Middleton, Radley, 1988). To właśnie selektywny charakter należy uznać za najistotniejszą cechę pamięci zbiorowej (Gabzdilová, 1997). Oczywiście, taka selekcja w kontekście towarzyszących jej ideologicznych interpretacji jest poniekąd konieczna, z uwagi na narastającą wraz z upływem czasu liczbę wydarzeń i zmian kulturowych (Ziółkowski, 2001).
Pamięć zbiorowa a tożsamość społeczna
W badaniach nad pamięcią zbiorową szczególną uwagę poświęca się temu, jak konstruowana (rekonstruowana) i przekształcana, dopasowywana (niekiedy przez znaczne zniekształcenia) do bieżących celów, potrzeby sytuacji i okoliczności jest przeszłość społeczna (Connerton, 1989).
Pamięć grupy oczyszcza się z tego, co mogłoby narazić na szwank reputację danej zbiorowości na zewnątrz bądź też osłabić przywiązanie do niej jej członków (Connerton, 1989; Ziółkowski, 2001). Każde społeczeństwo, grupa społeczna, zbiorowość funkcjonuje bowiem dzięki „patrolowaniu swych granic (…), kształtowaniu swych obywateli, wyznaczaniu stolic, wznoszeniu pomników, nadawaniu nazw (…) oraz przez budowanie miejsc pamięci i upamiętniania, takich jak cmentarze i symboliczne grobowce, mauzolea i muzea” (Appadurai, 2005, s.279; Demski, 2000; Kociszewski, 2002; Wojciechowski, 1986).
Opisane powyżej zabiegi mają jedno zasadnicze znaczenie – służą definiowaniu, a tym samym wzmacnianiu tożsamości społecznej, grupowej bądź narodowej (Paez, Basabe, Gonzalez, 1997). Zniekształcenia pamięci grupowej opierają się bowiem o fakt, iż ludzie chcą dobrze myśleć o grupie społecznej (odniesienia), z którą się identyfikują. Pamięć zbiorowa jest tym samym nierozerwalnie związana z tożsamością społeczną (Paez, Basabe, Gonzales, 1997).
Na podstawie powyższych informacji, możemy wskazać następujące, zasadnicze funkcje pamięci zbiorowej:
– przekaz wartości i wzorców pożądanych zachowań,
– legitymizację prawomocności władzy,
– współtworzenie poczucia tożsamości zbiorowej (na bazie wspólnej przeszłości, przodków, losu, stałości symboli, ciągłości istnienia w czasie), a tym samym
– stworzenie jednostce lub grupie szansy zaistnienia w świecie (skąd pochodzi, kim jest, wartości),
– zakorzenienie człowieka i obywatela w społeczności,
– stworzenie oparcia, danie pewności, poczucia trwania, stałości, szansy nie bycia w nicości, pozostawienia materialnego śladu istnienia,
– uczynienie z podmiotu części historii,
– pobudzanie do działania,
– kształtuje poczucie bycia indywidualną, niepowtarzalną jednostką o określonym rodowodzie (odrębność) (por. Lewicka, 2005; Szacka, 2001; 2003).
Równocześnie zaobserwować można wpływ tożsamości na obraz pamięci zbiorowej. Rodzaj autoidentyfikacji, jak i emocjonalny stosunek do miejsca stanowią o motywacji do nabywania wiedzy o swojej „małej ojczyźnie”, jak i wpływają na wypełnienie luk w wiedzy (por. Lewicka, 2006). Ponadto warto zauważyć, iż sama architektura, nazwy ulic, obecność starej zabudowy, a także zaangażowanie w sprawy miejsca zamieszkania decyduje o kształcie pamięci kolektywnej i wiedzy historycznej mieszkańców oraz minimalizuje tendencyjność wpływu biasu narodowego na postrzeganie dziejów narodu (por. Lewicka, 2008).
Cel pracy
Celem poniższego opracowania jest uchwycenie rozbieżności w zakresie zbiorowej pamięci miejsca między mieszkańcami małej podwarszawskiej wsi a mieszkańcami jednego z najstarszych osiedli dzielnicy Wola miasta stołecznego Warszawy – Młynowa.
Hipoteza badawcza
Mieszkańcy Pomiechówka wykazywać będą znajomość większej liczby szczegółów oraz relatywnie większą (w odniesieniu do faktycznej) liczbę postaci, zdarzeń z historii swojej miejscowości niż mieszkańcy Młynowa.
Metody i narzędzia badawcze
1. Deklarowane zainteresowanie historią miejsca zamieszkania oceniane na 13-twierdzeniowej 7-pozycyjnej skali stopniowanej – od „zdecydowanie nie interesuję się” do „zdecydowanie interesują się”, zawierającej pytania o posiadanie książek o historii swojej miejscowości, czytanie o jej historii, odwiedzanie stron internetowych i oglądanie programów telewizyjnych poświęconych jej przeszłości oraz o to, co według respondenta jest ważniejsze – dbałość o zabytki czy wygodę mieszkańców, czy chciałby zamieszkać w nowym budownictwie itp. Wskaźnikiem zainteresowania dla historii miejsca zamieszkania była średnia uzyskana z odpowiedzi udzielonych na pytania skali.
2. Deklarowane zainteresowanie dla historii rodziny i domu rodzinnego oceniane na podstawie udzielonych odpowiedzi na skali 5-pozycyjnej od „zdecydowanie nie interesuję się” do „zdecydowanie interesuję się” dla pytań o znajomość przodków, opowiadanie historii o przeszłości domu i rodziny oraz o deklarowane zainteresowanie historią rodziny i domu rodzinnego.
3. Skalę Pamięci Miejsca, w której pytaliśmy o to jak kształtował się skład narodowościowy (w procentach) danej miejscowości przed wojną (podano listę narodowości), jakie nazwiska słynnych mieszkańców swojej miejscowości umie wymienić ankietowany i jakie wydarzenia na jej obszarze uznaje za ważne.
Osoby badane – dane demograficzne próby
Poniższe badania zrealizowano w okresie od sierpnia do listopada 2007 roku. Udział wzięło w nim 30 mieszkańców warszawskiego Młynowa i 63 mieszkańców Pomiechówka. Respondenci zostali przebadani pełną baterią narzędzi, diagnozującą stan ich pamięci dotyczącej swojej rodziny i domu rodzinnego oraz miejsca aktualnego zamieszkania, oceniające stopień zakorzenienia w danym miejscu, a także cechy społeczno-demograficzne. Osoby badane wypełniały kwestionariusz indywidualnie w miejscu zamieszkania. Udział w badaniu był dobrowolny, niczym nie wynagradzany. Zajmował około godziny. Badanych pogrupowano według miejsca zamieszkania. Charakterystyka obu grup przedstawiona została w tabeli 1.
Jak widać badane próby pod wieloma względami są podobne (np. wieku osób badanych, poziomu wykształcenia). Pod kilkoma względami, niestety, choć nieznacznie (nie istotnie statystycznie – patrz:) różnią się od siebie. Część z tych różnic wynika z różnic demograficznych obu miejscowości i względów organizacji niektórego rodzaju usług (np. medycznych, edukacyjnych, itp.).
Oczywiście, większość różnic i brak odzwierciedlenia realnej struktury demograficznej danego obszaru, wynika przede wszystkim z przypadkowego doboru próby (ankietę wypełniał ten, kto wyraził na to zgodę). W celu wyeliminowania ewentualnych wpływów na zafałszowanie wyników, zmienne demograficzne włączone zostały jako predyktor do większości analiz. Zmiennymi kontrolowanymi były: wiek, płeć, długość zamieszkania na danym terenie oraz czas, który się na nim spędza w ciągu doby, miejsce zamieszkania-miasto/wieś, posiadanie korzeni w miejscu objętym badaniem, wykształcenie respondenta.
Jak widać (tab. 1) zdecydowana większość (niezależnie od badanej grupy) mieszkańców pracowała zarobkowo, legitymowała się w przeważającej mierze wykształceniem średnim bądź wyższym (niemal 90% respondentów). Dość dużo czasu ankietowani spędzali w miejscu zamieszkania. Można wyróżnić wśród zarówno rekrutujących się z Młynowa, jak i z Pomiechówka dwie charakterystyczne grupy, dominujące w badaniu – osoby, których historia rodziny była ściśle związana z danym miejscem (zaliczają się do trzeciej generacji obecnej w zamieszkiwanej miejscowości) i ludność przybyłą. Względnie mało było osób, które stanowią drugą lub pierwszą generację na obszarze objętym badaniem (szczególnie w Pomiechówku).
Zarówno badaną populację Pomiechówka, jak i Młynowa, charakteryzowała dość znaczna zasiedziałość w miejscu zamieszkania (ok. 20 lat), przy czym nieco dłuższa była ona w przypadku Pomiechowian. Fakt ten można tłumaczyć przede wszystkim tym, iż respondenci z Warszawy byli nieco młodsi. Jak widać, jednak obie grupy ankietowanych cechowało długie i dość stabilne zamieszkiwanie terenu, na którym prowadzono badania. Przede wszystkim dotyczy to bytowania na obszarze gminy, w przypadku której średnia długość stałego pobytu wynosiła niemal 30 lat.
Wybór miejsc podyktowany został faktem, iż są one do siebie niezwykle podobne. Przede wszystkim oba badane tereny posiadały bujną, nasyconą ważnymi wydarzeniami przeszłość, jednak dziś zarówno Młynów, jak i Pomiechówek są nieco z boku, nieco zapomniane. Na ich obszarze nie dzieje się już tak wiele jak niegdyś, szczególnie w sensie politycznym. Nie są już jak kiedyś dominującymi w swoim regionie ośrodkami kultury, handlu, podejmowania strategicznych decyzji politycznych czy ekonomicznych. Historia zmieniła radykalnie ich oblicza (por. Jałowiecki, 2000; Lewicka, 2006).
Kolejne podobieństwa, to fakt, iż na terenie obydwu miejscowości niegdyś działały fabryki i jednostki wojskowe, z którymi związana była duża część zamieszkujących je osób. Zarówno na Młynowie, jak i w Pomiechówku odnaleźć możemy też wiele pamiątek z przeszłości i podpowiedzi urbanistycznych, co jest w dużej mierze zasługą władz, dbających, pielęgnujących i podtrzymujących aktywnie pamięć o przeszłości (obchodzone „z pompą” obchody ważnych rocznic, powstające izby pamięci, odsłonięcia nowych pomników, festyny o tematyce historycznej). Fakt ten również nie pozostaje bez znaczenia dla kształtowania się identyfikacji i przywiązania do miejsca (por. Lewicka, 2006).
Na Młynowie niemal na każdym budynku znajduje się jakaś tablica upamiętniająca ważne zdarzenie z przeszłości miasta bądź będąca wspomnieniem lub rodzajem hołdu na cześć osoby istotnej dla losów zbiorowości czy kształtowania tożsamości całego narodu.
Pomiechówek ma podobne zalety. Jak na liczącą tysiąc mieszkańców mieścinę możemy odnaleźć tu naprawdę wiele symbolicznych pamiątek po dawnych czasach. Pomimo to mało kto wie jak ważną rolę odgrywała ta miejscowość w przeszłości, jak wiele istotnych dla losów całej Ojczyzny zdarzeń miało tu miejsce, jak wielu zaszczytnych ludzi gościło w jego granicach.
Oba miejsca, choć tak podobne różnią się jednak pewnymi elementami. To, co przede wszystkim dzieli te dwa miejsca to ich charakter i status administracyjny miejscowości. Młynów to część olbrzymiego miasta, tętniącego życiem centrum decyzyjnego, natomiast Pomiechówek – podwarszawska wieś lata świetności ma obecnie za sobą. Niegdyś rozwijał się prężnie i zdobywał laury na ogólnopolskich scenach, dziś jest tylko małą wsią, choć trzeba przyznać o wyjątkowo miejskim charakterze. Gospodarstwa rolne w tradycyjnej formie nie występują na jego terenie, za to pełno tu sklepów, zakładów usługowych, prężnie rozwija się także edukacja i mieszkalnictwo, a ulice Pomiechówka są nadmiernie obciążone ruchem kołowym.
Drugą, bardzo istotną różnicą jest to, iż przedwojenna Warszawa była zamieszkiwana w przeszłości przez wiele narodowości (przede wszystkim polską i żydowską), zaś Pomiechówek to w gruncie rzeczy osada zdominowana niemal przez mieszkańców narodowości polskiej.
Kolejną niezgodność, którą można wskazać, to fakt, iż na terenie Pomiechówka brak miejsc rozrywki jak kina, teatry czy potężne supermarkety, co potencjalnie może zbliżać mieszkańców do siebie, zacieśniać więzy między nimi, być doskonałym pretekstem do stowarzyszania się i organizowania sobie czasu na własną rękę w gronie najbliższych czy sąsiadów.
Nie można pominąć również kwestii wielkości miejscowości zamieszkania także gdy poddajemy analizie wiedzę historyczną mieszkańców, ich powiązania z własnymi korzeniami, przeszłością. Mniejsze skupiska ludności bowiem pielęgnują mocniej tradycję, a nawet mało istotne wydarzenia wpisują w historię jako ważną, bo świadczącą o ich istnieniu, roli jaką odgrywają, w końcu będące elementem ich wspólnej historii, a więc kształtujące i podtrzymujące w jakimś stopniu tożsamość zbiorową (Michalska, 2003).
Ponadto w mniejszej miejscowości nawet wydarzenia obiektywnie małej rangi są upamiętniane, w przeciwieństwie do Warszawy, gdzie mieszkańcy często wpisują wydarzenia mające miejsce na terenie stolicy w krąg wydarzeń ogólnokrajowych, ogólnoeuropejskich lub też ogólnoświatowych, jakoby wyrzucając je poza margines tylko własnej historii, na której gruncie można budować własną, specyficzną, odrębną od innych miejscowości tożsamość (Michalska, 2003).
Zainteresowania dla historii własnej i miejsca zamieszkania
By pielęgnować i móc upamiętniać to, co było, trzeba to poznać, wykazać zainteresowanie tym. Dlatego też spytaliśmy osoby badane o zainteresowanie historią swojej miejscowości.
Zainteresowanie to badane było za pomocą 10-twierdzeniowej Skali Zainteresowania Przeszłością Miejsca Zamieszkania. Na podstawie uzyskanych w niej odpowiedzi, opracowano wskaźnik zbiorczy, którym stała się średnia (por. ryc. 1) z punktów przypisanym poszczególnym pytaniom cząstkowym, które składały się na wspomnianą skalę.
Po przeprowadzeniu analizy przy użyciu testu t Studenta okazało się, że nie istnieją różnice w zainteresowaniu dla historii miasta pomiędzy mieszkańcami Pomiechówka i Młynowa, t(91)=0,599; p>0,05). W obu miejscach określić można je jako ponadprzeciętne, dość duże (por. ryc. 4).
Historia i ważne postaci Warszawy, Muranowa i Pomiechówka w oczach respondentów
Wymienienie znaczących osób czy wydarzeń w historii miejscowości (por. tab. 2) w obu grupach stanowiło problem. W Pomiechówku średnia liczba wymienionych zdarzeń wynosiła 0,49 (SD=0,90), postaci zaś 0,37 (SD=0,68). Na Młynowie przeciętnie wskazywano 2,26 zdarzeń (SD=6,16)[1] oraz 1,52 (SD=4,16) postaci. Tym samym mieszkańcy Pomiechówka wypadli gorzej (t(91)=-3,406; p<0,001) w liczbie wymienionych zdarzeń, aczkolwiek biorąc pod uwagę całkowitą liczbę wydarzeń mających miejsce w stolicy i w badanej podwarszawskiej wsi, różnica ta nie powinna dziwić. Co tyczy się zaś liczby wymienionych przez respondentów znaczących postaci, nie odnotowano pomiędzy badanymi grupami różnic istotnych statystycznie (t(91)=0,599; p>0,05).
Warto zwrócić uwagę także na podane w nawiasach liczby (patrz: tab. 2), które odzwierciedlają liczbę odpowiedzi na pytanie o wydarzenia i słynne postacie na terenie Młynowa. Co łatwo zauważyć, osoby badane rozdzielnie traktowały ważne fakty i osoby dla Warszawy oraz dla swojego osiedla i nie podawały nigdy tych samych nazwisk bądź okoliczności w odniesieniu do tych dwóch skal przestrzennych (np. cztery osoby wskazały Wawelberga jako znaną osobę zamieszkującą na terenie Młynowa, ale ani jedna nie podała jego nazwiska jako znanego warszawiaka).
Ponadto warty odnotowani jest fakt, że tylko w Pomiechówku deklarowane zainteresowaniem dla historii miejscowości zamieszkania było pozytywnym predyktorem liczby wymienionych zdarzeń (Beta=0,480; t=4,278; p<0,001; R-kwadrat=0,231). W przypadkach wpływu zainteresowania historią na liczbę wymienionych osób w Pomiechówku oraz wpływu zainteresowania historią na liczbę wymienionych osób i zdarzeń na Młynowie, nie odnotowano istotnych predyktorów.
Znaczące wydarzenia historyczne
W celu ustalenia, jakie wydarzenia składają się przede wszystkim na postrzeganie historii przez mieszkańców Pomiechówka i Młynowa, poproszono badanych o wskazanie najważniejszych spośród nich.
Poniżej przedstawiono wymienione przez respondentów wydarzenia historyczne (tab. 3).
Następnie dokonano periodyzacji dziejów w oparciu o schemat najczęściej stosowany w odniesieniu do historii Polski i Polaków, w oparciu o wydarzenia kluczowe z punktu widzenia narodu (por. Tarkowska, 1992; Szpociński, 2000 – patrz ryc. 2). Powyższe zabiegi pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków:
a) mieszkańcy obu miejsc różnili się okresem, który najlepiej został utrwalony w ich pamięci. Mieszkańcy Pomiechówka zdawali się szczególnym sentymentem darzyć wydarzenia do II wojny światowej włącznie, zaś pamięć mieszkańców Warszawy niemal zupełnie zdominowana została tym, co wydarzyło się w latach 1939-1945;
b) zdecydowana większość wskazanych przez respondentów wydarzeń związana była przy tym ściśle z II wojną światową (por. ryc. 6), w przypadku Warszawy ograniczającą się niemal do Powstania Warszawskiego. Warto przy tym zwrócić uwagę, iż owa dominacja w pamięci zbiorowości okresu od 1939 do 1945 roku jest specyficzną cechą warszawskiej (a jak widać również podwarszawskiej) pamięci historycznej (por. Lewicka i in., 2007);
c) wydarzenia, które wskazali respondenci w małym odsetku, ale za to obecne w obu badanych grupach to lata do końca XVIII wieku, a więc wydarzenia związane z powstaniem osad lub ich znaczącą zmianą statusu administracyjnego;
d) w obu miejscowościach powtarza się, przywoływana w literaturze (por. Lewicka, 2008) krzywa pamięci w kształcie odwróconej litery U, z maksimum w okresie II wojny światowej;
e) wśród obu badanych grup występuje szczególny rys batalistyczny – zdecydowana większość odpowiedzi dotyczyła historii wojennej, związanej z jakimś konfliktem zbrojnym (por. tab. 3).
Znaczące postaci
Wśród wymienianych znaczących postaci w Pomiechówku, wszystkie legitymowały się narodowością polską, co nie powinno dziwić, gdyż miejscowość ta charakteryzowała się niemal zupełnym brakiem polifoniczności.
Inaczej było w przypadku osób uznanych za znaczące w historii Warszawy. Wśród ich pochodzenia odnotować można znacznie większe zróżnicowanie, co zresztą pozostaje w zgodzie z obecną na terenie stolicy mieszanką kultur i nacji. Narodowość polską posiada i tu, co prawda, większość – 8 spośród 14 postaci, ale ponadto wskazano trzy osoby pochodzenia żydowskiego oraz po jednej – francuskiego, szwedzkiego i niemieckiego.
Z punktu widzenia pamięci zbiorowej wydaje się rozsądne zwrócenie uwagi na fakt, z jakiego okresu historycznego najczęściej wskazywano wydarzenia uznane za najistotniejsze dla rozwoju miejscowości (tab. 3).
Dość naturalna wydaje się również potrzeba przeanalizowania osób uznanych za znaczące pod względem wykonywanych przez nie zawodów oraz okresów historycznych, w których żyły. Również nie bez znaczenia jest fakt, kogo mieszkańcy badanych obszarów uznawali odpowiednio za znanego Pomiechowianina, Warszawiaka, mieszkańca Młynowa. W konsekwencji w poniższej analizie zdecydowano się na podział według:
a) okresu historycznego, w którym postać żyła (tab. 4),
b) wykonywanego zawodu (tab. 5),
c) badanego obszaru jako miejsca urodzenia lub spędzania życia (tab. 6),
d) narodowości (tab. 6).
Wyróżniona następujące okresy aktywności wymienionych postaci:
a) do XIX wieku,
b) pomiędzy XIX wiekiem a II wojną światową,
c) pomostowe-z przełomu I i II połowy XX wieku,
d) współczesne-po II wojnie światowej.
W zestawieniu tym pojawił się problem z zakwalifikowaniem rodziny Czarnotów, gdyż nazwisko to mogło dotyczyć przynajmniej kilku rodów zamieszkujących Mazowsze. Nie został wskazany ponadto żaden konkretny jej członek. Dlatego też tę odpowiedź zdecydowano się po prostu pominąć w dalszej analizie.
Ponadto w dalszej części rozważań, zbiorczy ilościowy wskaźnik wiedzy historycznej (por. Lewicka i in., 2003b) uwzględniono:
a) łączną liczbę podanych różnych treściowo faktów (jedno nazwisko to jeden punkt, niezależnie od liczby razy, ile zostało wymienione);
b) wskaźnik sumarycznej liczby wzmianek (tzw. impact factor, będący sumą udzielonych przez respondentów odpowiedzi, np. sześć wzmianek to sześć punktów).
Jak wynika z danych przedstawionych w tab. 4 w Warszawie (w tym również na Młynowie) zarówno liczba wspomnianych osób, jak i wskaźnik liczby wzmianek są wyższe dla postaci historycznych (żyjących do XIX wieku). W Pomiechówku natomiast dostrzec można odwrotny trend. Najwięcej spośród wymienionych osobistości żyje współcześnie, natomiast największa liczba wzmianek przypada na przełom I i II połowy XX wieku. Tym samym możemy stwierdzić, iż pamięć warszawiaków sięga dalej niż pamięć osób zamieszkujących Pomiechówek.
W podziale dotyczącym wykonywanych zawodów, kategoryzacji (patrz: tab. 5) niektórych postaci dokonano arbitralnie (np. Składkowski był przede wszystkim politykiem, nie wojskowym, stąd jego przypisanie do kategorii działaczy).
Ponieważ o podzielanych treściach pamięci możemy mówić w przypadku, gdy pojawią się one u większej liczby osób, należy przyjrzeć się postaciom i wydarzeniom cieszących się największą popularnością (zostały zaznaczone one kursywą w tabeli 6). Arbitralnie przyjęty został próg 10% wskazań. Analiza powyższa prowadzi nas do następujących wniosków:
a) najlepiej zachowana w pamięci obu badanych grup jest II wojna światowa (powyżej 50% wskazań), przy czy w Warszawie często sprowadza się ona do Powstania Warszawskiego (por. ryc. 2 i tab. 3);
b) najpopularniejsze wydarzenia nie pokrywają się z najpopularniejszymi postaciami, którymi w Warszawie generalnie są: Stefan Starzyński, Jan Kiliński, w obrębie Młynowa – Hipolit Wawelberg, zaś w Pomiechówku Sławoj Składkowski, a więc postacie żyjące przed II wojną światową, bądź też których prawdziwa kariera zaczęła się dopiero po jej zakończeniu (por. tab. 6). Postaci te to w przeważającej mierze działacze polityczni, a także swoiści miejscowi bohaterowie, dbający o lokalną społeczność, będący wtopieni w nią, czujący się jej członkami;
c) wśród zasłużonych osób wymienionych przez Pomiechowian najczęściej występują wojskowi i działacze polityczni, co znajduje zresztą ścisłe odbicie w historii i specyfice tego miejsca, brak też postaci historycznych sprzed XIX wieku (por. tab. 6).
Warto jednakże jeszcze zauważyć, iż pamięć ludzka bywa omylna. niekiedy zdarza się bowiem, iż przypominamy sobie fakty, które nie miały miejsca, pomijając jednocześnie te, które się zdarzyły. Być może do takich przypadków zaliczyć możemy wymienienie postaci Jana Jankowskiego, którego związek z Pomiechówkiem nie jest jasny.
Równocześnie interesujące jest także to, iż niektóre osoby uważane są przez różne zbiorowości za „swoje”. Obie badane populacje uważają (słusznie) za taką personę M. Kotańskiego (por. tab. 7), który urodził się i pracował w Warszawie, zaś na terenie gminy Pomiechówek posiadał działkę (w Czarnowie) i prowadził Monar (w Szczypiornie).
W przypadku mieszkańców Młynowa szokować może uznanie za sławnego warszawiaka Napoleona Bonaparte, który posiadał narodowość inną niż polska i nie został urodzony w Warszawie. Z danych biograficznych wiadomo również, że na dobrą sprawę nieduży fragment swojego życia tu spędził. Jak sądzę w równym stopniu mógłby być warszawiakiem, jak i mieszkańcem każdego innego miasta, w którym toczyły się walki jego wojsk.
Pamięć przedwojennych ulic
W ramach powyższego badania zapytaliśmy respondentów również o to, kiedy ulica przy której mieszkają pojawiła się na mapie miasta, jaką nazwę nosiła w poszczególnych okresach historycznych, tj.: przed II wojną światową, przed 1989 rokiem oraz od czego pochodzi jej obecna nazwa i to, z czego jest znana, w jaki sposób wsławiła się w historii. Ta część badania, jak się wydaje sprawiła osobą badanym najwięcej problemu.
Tylko jedna osoba na Młynowie potrafiła określić datę pojawienia się ulicy na mapie miasta (1976 roku). Podobną wiedza poszczycić mogło się również dwóch mieszkańców Pomiechówka, którzy wskazali datę 1920 i 1940 rok. Żaden z respondentów nie znał nazwy ulicy przed II wojną światową (por. tab. 7) ani nie uważał, że jego ulica wsławiła się czymkolwiek w swojej historii. Skąd pochodzi obecna nazwa ulicy wiedziała tylko jedna osoba na Młynowie, przy czym sprowadzało się to do wymienienia nazwiska postaci historycznej. Względnie najlepiej ankietowani poradzili sobie z nazwą ulicy przed 1989 rokiem, która na ogół była identyczna z obecną i stosunkowo łatwa do przewidzenia, domyślenia się (np. ul. Kolejowa, biegnąca wzdłuż linii kolejowej) lub też została wytyczona dopiero w XXI wieku. W omawianym aspekcie nie odnotowano jednak istotnej statystycznie różnicy w liczbie wskazań pomiędzy mieszkańcami Pomiechówka i Młynowa (Chi2=(1; N=93)=10,040; p=0,186).
Szacowany skład narodowościowy
Osoby badane zostały poproszone również o podanie składu narodowościowego ich miejscowości zamieszkania przed II wojną światową.
Ryciny 3 i 4 przedstawią typowany przez osoby badane skład narodowościowy ich miejscowości zamieszkania przed wojną oraz wielkości rzeczywiste (przyjęte przez historyków, oszacowane na podstawie materiałów przedwojennych i w oparciu o spis powszechny z 1931 roku).
Otóż, co interesujące, żadna z badanych grup nie przejawia biasu narodowego. Mieszkańcy Młynowa bardzo trafnie ocenili liczbę Polaków, a Pomiechowianie zaniżyli procentowy udział narodowości polskiej i rosyjskiej, przeszacowując przy tym znacznie liczbę mieszkańców pochodzenia żydowskiego. W obu przypadkach przeszacowane są jednak, tak samo jak w podobnych, wcześniej prowadzonych badaniach, inne niż wymienione powyżej grupy narodowościowe.
Zniekształcenia powyższe tłumaczyć można w rozmaity sposób. Po pierwsze faktem stereotypowego myślenia lub skojarzeń typu: „przed wojną musieli przybyć na ziemie polskie Żydzi, skoro byli nękani podczas wojny”. Po drugie swoistą bezmyślnością – „skoro jakaś narodowość została podana w zestawieniu, znaczy, że musi być coś na rzeczy”.
Kolejnym argumentem przeceniania innych nacji w przypadku Pomiechówka i pomijaniem jego przedwojennej, niemal zupełnej mononarodowości, może być fakt, iż rzeczywiście kilka osób zadeklarowało, iż ich ojcowie, bądź dziadkowie urodzili się za granicą, a ich narodowość nie została uwzględniona w zestawieniu (np. Francja, Litwa). Część osób (szczególnie z młodszego pokolenia) nie kojarzy również dawnego i obecnego zasięgu ZSRR. Ponadto same dane wprowadzają nieco zamieszania, szczególnie w przypadku Pomiechówka, gdzie musimy posiłkować się niemal wyłącznie wyznawaną religią i kilkoma (ustnymi w większości) przekazami. Tym samym możliwe, iż część Białorusinów czy Ukraińców, zamieszkujących ten obszar, niesłusznie zakwalifikowanych zostało do narodowości rosyjskiej.
Podsumowanie
Mieszkańcy Młynowa znali nieco więcej szczegółów, postaci, zdarzeń ze swojej historii (choć pamiętać trzeba, że i samych wydarzeń, mogących zostać uznanymi za ważne, było na tym terenie nieporównywalnie więcej) oraz trafniej określali skład narodowościowy swojej miejscowości przed II wojną światową, co z kolei może owocować większą szansą odnalezienia w przyszłości i zaszczepienia kolejnym pokoleniom swoistego genus loci (ducha miejsca).
W tym miejscu wspomnieć należy, iż badanie pamięci miasta techniką swobodnych wypowiedzi na otwarte pytania na niewielkiej, przypadkowo dobranej próbie obciążone jest zawsze błędem. Wynika on m. in. z faktu, iż nie zawsze precyzyjnie określić można, co osoby badane miały na myśli (np. wskazana przez jednego z respondentów z Pomiechówka rodzina Czarnotów). Ponadto narzędzie zastosowane w pracy nie pozwalało na precyzyjne badanie wiedzy i ewentualnych zafałszowań. Do tego celu niezbędna byłaby bowiem lista nazwisk czy wydarzeń mająca faktycznie związanych z danym miejscem i nie związanych z nim zupełnie. Wykorzystanie metody swobodnych skojarzeń pozwala jednak na przywołanie dominujących treści pamięci.
Z przedstawionych powyżej względów należy z rezerwą podchodzić do przedstawionych w pracy wskaźników ilościowych i zachować ostrożność w ich interpretacji. Nie znaczy to jednak, że jest ona zupełnie pozbawiona sensu i że należy z niej całkowicie rezygnować, ograniczając się wyłącznie do danych jakościowych. Dlatego też zdecydowano się w obecnym artykule uwzględnić te wyniki (a więc liczbę podawanych nazwisk osób ważnych dla miasta, liczbę ważnych wydarzeń) a także połączyć je z danymi „twardszymi”, gdyż uzyskanymi z pytań zamkniętych (skali wyrażanego zainteresowania dla historii miasta oraz dwóch wskaźników uzyskanych z procentowego oszacowania składu narodowościowego miasta przed wojną).
To co łączy obie badane grupy to czasowe zakotwiczenie wymienionych ważnych zdarzeń. W obu próbach największa liczba istotnych wydarzeń przypadała bowiem na okres II wojny światowej (w Warszawie utożsamianych w dużej mierze z Powstaniem Warszawskim – por. Lewicka, 2006), jak i dominowały w nich wydarzenia związane z batalistyką.
Inaczej wygląda jednak kwestia czasowego zakotwiczenia słynnych postaci. W Pomiechówku wskazywano głównie te uznane za pomostowe (z przełomu I i II połowy XX wieku), zaś na Młynowie te żyjące do XIX wieku. Tym samym uznać możemy, iż pamięć warszawiaków sięga dalej niż osób zamieszkujących w Pomiechówku. Równocześnie na Młynowie najczęściej wskazywano postaci będące działaczami politycznymi, w Pomiechówku zaś równie często wskazywano postaci nie związane z polityką, nauką, sztuką czy wojskiem, np. działaczy społecznych, ludzi mediów. Ponadto osoby żyjące i działające współcześnie, stanowiły większy procent pośród nazwisk wskazanych przez mieszkańców Pomiechówka ogółem niż miało to miejsce w stolicy.
Oczywiście, ze względu na przedstawione na wstępie uwagi metodologiczne i małą liczebność próby niezbędne wydaje się przeprowadzenie badań ponownie na większej, bardziej reprezentatywnej próbie i z większą różnorodnością wykorzystanych narzędzi.
Przypisy:
[1] Mieszkańcy Młynowa pytani o słynne postaci i znaczące wydarzenia tylko w obrębie Młynowa wskazywali średnio po 0,16 osoby i 0,23 wydarzenia.
BIBLIOGRAFIA:
Appadurai, A. (2005). Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji. Kraków: Universitas.
Billig, M., Condor, S., Edwards, D., Gane, M., Middleton, D., Radley, A. (1988). Ideological dilemmas: A social psychology of everyday thinking. London, UK: Sage.
Connerton, P. (1989). How societies remamber? Cambridge: Cambridge University Press.
Demski, D. (2000). Najważniejsze żeby pamiętać…Cmentarz jako źródło badań tożsamości zbiorowej mieszkańców wsi na Białorusi i ich wyobrażenia na temat śmierci. Warszawa: Etnografi Polska, XLIV, z. 1-2, IAIE PAN, s. 79-98.
Gabzdilová, S. (1997). Historická pamät’ – jeden z formatívnych fenoménov interpretácie dejín. [w:] V. Bačová: Historical Memory and Identity. Sociology – Slovak Sociological Review (6/1997), s. 19-20.
Gawin, D. (2000). Od romantycznego narodu do liberalnego społeczeństwa [w:] J. Kurczewska (red.) Kultura narodowa i polityka. Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 181-206.
Jałowiecki, B. (1989). Rozwój lokalny. Warszawa: Wydawnictwa UW.
Kempy, M. (2000) Kultura narodowa wobec zmienności tradycji [w:] J. Kurczewska (red.) Kultura narodowa i polityka. Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 64-79.
Kociszewski, A. (2002). Regionalizm mazowiecki. SRiL, 1(8), s. 123-134.
Kurczewska, J. (2000). Kanon kultury narodowej [w:] J. Kurczewska (red.) Kultura narodowa i polityka, Warszawa, Oficyna Naukowa, s. 25-63.
Lewicka, M. (2005). Ways to make people active: The role of place attachment, cultural capital, and neighborhood ties. Journal of Environmental Psychology, 25 (2005) 381-395.
Lewicka, M. (2006). Dwa miasta – dwa mikrokosmosy. Wrocław i Lwów w pamięci swoich mieszkańców [w:] P. Żuk, J. Pluta (red.) My Wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, s. 99-133.
Lewicka, M. (2008). Place attachment, place identity, and place memory: Restoring the forgotten city past. Journal of Environmental Psychology, I (IIII) III-III.
Liu, J.H., Hilton, D.J. (2005). How the past weighs on the present: Social representations of history and their role in identity politics. British Journal of Social Psychology, Dec. 44 (Pt 4), s. 537-556.
Marten-Finnis, S. (1995). Collectiva Memory and National Identities. German and Polish Memory Cultures: The forms of collective memory. Communist and Post-Communist Studiem Vol. 28, No. 2, s. 255-261.
Michalska, A. (2003). Indywidualny i kolektywny wymiar identyfikacji przestrzennej. Studia Regionalne i Lokalne, 4(14), s. 77-90.
Paez, D., Basabe, N., Gonzales, J.L. (1997). A cross-cultural approach to remembering [w:] J.W. Pennebaker, D. Paez, B. Rimé (red.) Collective Memory of Political Events: Social Psychological Perspectives. Mahwah NJ: Lawrence Erlbaum, s. 147-174.
Pennebaker, J.W., Banasik, B. (1997). On the creation and maintenance of collective memories: History as social psychology. [w:] J.W Pennebaker, D. Paez, B. Rimé (red.). Collective memory of political events: Social psychological perspectives. Mahwah, NJ: Erlbaum Publishers.
Szacka, B. (2001). Pamięć społeczna a identyfikacja narodowa [w:] A. Jasińska-Kania (red.) Trudne sąsiedztwa. Z socjologii konfliktów narodowościowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Szacka, B. (2003). Historia i pamięć zbiorowa, Kultura i Społeczeństwo, nr 4.
Szmyd, J. (2004). Tożsamość narodowa w procesie cywilizacyjnym. Uwagi na przykładzie polskiego charakteru narodowego [w:] T. Falęcki (red.) Skąd przychodzi Antychryst? Kontakty i konflikty etniczne w Europie Środkowej i Południowej. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Szociński, A. (2000) Przeszłość jako tworzywo kanonu kulturowego. Kanon kultury upowszechniany w programach telewizyjnych [w:] J. Kurczewska (red.) Kultura narodowa i polityka. Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 393-426.
Szulżycka, A. (2000) Kilka uwag o tożsamości narodowej w perspektywie etnometodologicznej [w:] J. Kurczewska J. (red.) Kultura narodowa i polityka, Warszawa, Oficyna Naukowa, s. 101-115.
Tarkowska, E. (1992). Czas w życiu Polaków. Warszawa: IFiS PAN.
Wojciechowski, K.H. (1986). Krajobraz jako symbol, jako mit i jako narzędzie socjotechniczna [w:] K. H. Wojciechowski (red.) Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu. Lublin: UMCS.
Ziółkowski, M. (2001). Pamięć i zapominanie. Trupy w szafie polskiej zbiorowej pamięci. Kultura i Społeczeństwo, nr 3-4, s. 4.
———————————————
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
-Na tych samych warunkach 2.5 Polska
———————————————