Monika Pawłowska
Samokształcenie – kluczowa kompetencja pracownika XXI wieku
Abstrakt
Samokształcenie jest kluczową kompetencją pracownika XXI wieku. Wiedza, umiejętności, doświadczenie i cechy osobowości tworzą profesjonalny wizerunek danej osoby. Rzeczywistość w nowoczesnym społeczeństwie wymaga od jednostki aktywnych zachowań, konieczności planowania kariery i rozwoju zawodowego. Życie zmusza do podejmowania decyzji, realistycznego planowania poszczególnych etapów życia, zdobywania informacji o rynku pracy, rynku edukacyjnym a przede wszystkim uczciwego spojrzenia na samego siebie. Artykuł porusza zagadnienia związane z pojęciem samokształcenie w tradycji pedagogicznej i realiach współczesnych rynków pracy.
Nowadays, the competence of self-learning is the main ability of an employee of the XXI century. Knowledge, skills, experience and features of character create the professional image of the person. The reality of the modern society expects activity, a career planning and a professional development from an individual. Life forces to make decisions, realistic planning of each stage of life, getting information about the work and education market, and what’s more important, having a fair picture of yourself. This article takes up the issues of self-learning in pedagogical background and contemporary work markets.
Dynamiczne zmiany jakie zachodzą w naszym otoczeniu, a przede wszystkim na rynku pracy i rynku edukacyjnym są odzwierciedleniem intensywnych przemian w całej sferze życia społeczno-gospodarczego. Funkcjonowanie w nowoczesnym społeczeństwie wymaga od jednostki aktywnych zachowań tj. uświadomienia konieczności planowania kariery i rozwoju zawodowego, umiejętności podejmowania decyzji, realistycznego planowania poszczególnych etapów życia, wiedzy o rynku pracy, rynku edukacyjnym i spojrzenia na samego siebie. Ważną cechą jest zwłaszcza aktywność intelektualna, wyrażająca się w podejmowaniu działań zmierzających do ustawicznego samokształcenia, przedsiębiorczości, co umożliwia dostosowanie się do częstych zmian, jakie niesie gospodarka i rozwój społeczny.
Rozwój nowej rzeczywistości dotyczy wszystkich dziedzin życia, zarówno nauki, techniki jak i rynku pracy, który w nowej rzeczywistości powinien homogenizować się niezależnie od granic narodowych jak i kulturowych. Obecnie obserwujemy istotne zmiany strukturalne rynku pracy, obejmujące takie zjawiska jak : globalizacja, zmiany strukturalne istoty pracy, elastyczne formy zatrudnienia, zastępowanie kwalifikacji przez kompetencje, rozwój karier „bez granic”. Do chwili obecnej sztywne granice były wyznacznikiem i cechą charakterystyczną głównej linii rozwojowej cywilizacji, gdyż były synonimem bezpieczeństwa i perspektyw rozwojowych. Teraz, przekraczanie granic jest procesem powodowanym właśnie przez takie zjawiska, jak transnacjonalizacja, akulturacja, globalizacja, itp.
Coraz więcej osób w każdym wieku potrzebuje informacji i wiedzy do zaplanowania i zrealizowania kariery w wymiarze globalnym, transnarodowym i transkulturowym. W kontekście rozwoju karier zróżnicowanie kulturowe nie jest problemem i przeszkodą w dostępie do rynku edukacyjnego i rynku pracy, lecz może być pozytywną wartością rozwojową, na której kształtują się nowe kompetencje zawodowe i zatrudnieniowe. Jankowski D. przywołując słowa Alvina Tofflera z „Szoku przyszłości” podkreśla, że jedyną stałą cechą współczesności jest zmienność. Dynamika tych zmian jest tak duża, że można mówić o przejściowości wszystkich stanów rzeczy: przyrodniczych, kulturowych, duchowych. Rejestracja tych zjawisk już nie wystarczy trzeba je poznać i zrozumieć [1].
Państwa Unii Europejskiej za jeden z podstawowych priorytetów przyjęły wszechstronny rozwój człowieka i dobrobyt społeczeństwa. Znajduje to wyraz między innymi w kluczowym dokumencie Komisji Europejskiej jakim jest „Memorandum na temat kształcenia ustawicznego”, a więc kształcenia przez całe życie (Komisja Europejska 2000r) [2] .
Samokształcenie należy do procesów pedagogicznych o bogatej tradycji w praktyce i teorii edukacji. Opracowania na temat samokształcenia w polskiej pedagogice można znaleźć u takich autorów jak m.in.: Władysław Kozłowski, Adolf Dygasiński, Konrad Prószyński, Helena Radlińska, Ludwik Krzywicki, Kazimierz Wojciechowski, Irena Jurgielewiczowa, Władysław Okiński, Wincenty Okoń, Władysław Spasowski, Franciszek Urbańczyk, Aleksander Kamiński, Czesław Maziarz. Współcześnie badania nad samokształceniem prowadzą m. in.: Józef Kuźma, Stefan Pacek, Włodzimierz Prokopiuk, Józef Półturzycki, Jerzy Semków.
W okresie międzywojennym F. Znaniecki proponował rozumienie samokształcenia jako : „dobrowolne starania, aby własną osobę upodobnić do pewnego wzoru” [3]. W tym samym okresie Władysław Okiński pisał o procesie samokształceniowym jako o „samodzielnym poddaniu się autokontroli w celu osiągnięcia jakiegoś mniej lub bardziej uchwytnego i mniej więcej jasno określonego wzoru osobowości” [4]. W okresie powojennym do określeń W. Okińskiego i W. Spasowskiego nawiązywał Franciszek Urbańczyk definiując samokształcenie jako: „pewną szczególną formę uczenia się” [5], dodając dodatkowo trzy cechy samokształcenia: samodzielność, kontrola samego siebie i świadomość celu.
Inne podejście do samokształcenia proponuje Józef Pieter, u którego czytamy w „Psychologicznych problemach samokształcenia”, że samokształcenie jest „kierowaną z zewnątrz pracą nad własną osobowością, a w szczególności nad rozwojem własnej wiedzy, własnych umiejętności, własnych poglądów i przekonań własnego charakteru” [6]. Uzupełnia tą definicje w „Słowniku psychologicznym” i formułuje jako : „tok długofalowych poczynań, których celem jest częściowo samodzielne zdobywanie wiedzy lub pogłębianie wiedzy już posiadanej bądź urabianie lub poprawianie cech własnego charakteru; czasem jedno i drugie łączenie” [7].
Wincenty Okoń podjął istotne dla samokształcenia rozróżnienie, że dydaktyka jako ogólna teoria kształcenia dzieli się na ogólną teorię nauczania i uczenia się i ogólną teorię samokształcenia. W tym okresie tylko w jego pracach spotykamy się z takim ujęciem problemu. Rozwinął propozycje F. Znanieckiego i W. Okińskiego i uznał samokształcenie za proces równorzędny nauczaniu i uczeniu się, tym samym wyznaczając samokształceniu miejsce w ogólnej teorii dydaktycznej takie jak i kształceniu [8]. Wiele lat później tak definiował istotę procesu samokształcenia: „osiąganie wykształcenia przez działalność, której treści, cele warunki i środki ustala sam podmiot. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalenia. Ideałem samokształcenia jest, aby przekształciło się ono w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowiło oparcie dla kształcenia ustawicznego” [9].
Termin „kształcenie ustawiczne” lub „edukacja ustawiczna” stał się jednym z podstawowych terminów współczesnej teorii i praktyk edukacyjnych, posługując się terminologią w języku angielskim mówimy o „education permanente” czy „life-long education”. Szukając wyjaśnienia terminu u T. Aleksandra spotykamy się z rozumieniem kształcenia ustawicznego jako równocześnie idei, procesu i zasady, wymagającej realizacji prze całe życie, z ideą kształcenia ustawicznego, która wyrosła z konieczności przygotowania człowieka do życia w zmieniającej się rzeczywistości, do zmian spowodowanych rozwojem i postępem cywilizacyjnym, które przyniosły korzyści, ale także problemy [10].
W wyniku postępu technologicznego, społeczeństwa informacyjnego, starzenia się i szybkiego dezaktualizowania wiedzy, rosnącej konkurencji kurczącego się z jednej strony lokalnego rynku pracy i bezrobocia, a z drugiej strony możliwościami wejścia na globalny rynek pracy obywateli – pracowników, podnoszenie i uzupełnianie wiedzy dla utrzymania wymaganego poziomu profesjonalizmu staje się warunkiem niezbędnym dla funkcjonowania współczesnych społeczeństw.
Reichert J. zakłada, że właściwe uczenie się jest możliwe kiedy, studiujący posiada odpowiedni zasób wiadomości oraz umiejętności, wiedzę o życiu, zdrowiu, technice pracy i ekonomice pracy, aby następnie zastosować w codziennym życiu racjonalne metody nauki. Istnieje wiele możliwości doskonalenia własnej pracy, ale do tego konieczne jest poznanie natury ludzkiej i swoistych stosunków społecznych. Każdy kierunek specjalistyczny posiada swój sposób myślenia. Naukowcy z różnych dziedzin rozwijają specjalne metody dla osiągnięcia własnych celów [11].
Samokształcenie jest kluczową kompetencją pracownika XXI wieku. Wyrobienie umiejętności i nawyków samokształcenia w okresie szkolnym zasadniczo wpływa na przyszły sukces zawodowy lub jego brak. Wiedza, umiejętności, doświadczenie i cechy osobowości składają się na obraz zawodowy danej osoby i tworzą jej profesjonalny wizerunek. Zarówno nabyta wiedza jak i umiejętności mogą być wykorzystane w wykonywaniu różnych prac i na różnych stanowiskach. Trzeba jednak pamiętać, że podstawowym warunkiem do wykonywania określonego zawodu są kwalifikacje zawodowe, które traktujemy cytując za W. Okoniem jako: „zakres i jakość przygotowania niezbędnego do wykonywania jakiegoś zawodu. Na kształcenie zawodowe składają się następujące czynniki: poziom wykształcenia ogólnego, wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe, a zwłaszcza stopień wprawy oraz umiejętność organizowania i usprawniania pracy, uzdolnienia i zainteresowanie zawodem” [12].
Pojęcie „kwalifikacji” jest nierozerwalnie związane ze współczesnym rynkiem pracy. Coraz częściej mówi się również o dostosowaniu standardów kwalifikacji zawodowych do wymagań Unii Europejskiej. Zarówno obecnie jak i w przyszłości starając się uzyskać zatrudnienie i planując rozwój edukacyjny w jakiejkolwiek dziedzinie będziemy pytani o: wiedzę merytoryczną i umiejętności, które określają możliwości wykonywania danej pracy, specjalistyczną wiedzę dla danego stanowiska, umiejętność organizacji pracy własnej, zarządzanie czasem, umiejętność uczenia się oraz podejmowania decyzji, predyspozycje osobowe, które umożliwiają kształtowanie specyficznych umiejętności, np. pracy w zespole międzynarodowym i wielokulturowym.
Od kilkunastu lat coraz częściej mówi się o „kompetencjach” pracowników. Przez kompetencje rozumie się „wiedzę, umiejętności, uzdolnienia, style działania, osobowość, wyznawane zasady, zainteresowania i inne cechy, które używane i rozwijane w procesie pracy prowadzą do osiągania rezultatów zgodnych ze strategicznymi zamierzeniami przedsiębiorstwa” [13]. Jako kompetentną określa się osobę, która dzięki wysokim kwalifikacjom zawodowym, umiejętnościom komunikacji i współdziałania, doświadczeniu i cechom osobowym bardzo dobrze wykonuje swoją pracę, niezależnie od zajmowanego stanowiska.
Z powyższych rozważań wynika, przyjmując za J. Półturzyckim, że „samokształcenie jest zarówno procesem oświatowym, jak i stylem życia, które charakteryzuje aktywne poznawanie świata i siebie, doskonalenie swej osobowości we wszystkich dziedzinach kształcenia i wychowania, nie tylko umysłowej, ale także społeczno-moralnej, estetycznej i fizyczno – zdrowotnej” [14]. J. Półturzycki przedstawił także najpełniejszą koncepcję wdrażania do samokształcenia jako nowoczesnego układu elementów struktury kształcenia. Za podstawę systemu wdrażania do samokształcenia określił przygotowanie do organizowania pracy samodzielnej, wdrażanie do rozumienia prawidłowości procesu uczenia się i samokształcenia oraz rozumienie metod nauczania i świadome z ich korzystanie jako podstaw samodzielnego uczenia się [15].
Samodzielność w procesie nauczania to nie rezygnacja z pomocy, ale samodzielne zaplanowanie swojego działania, kształtowanie własnej ścieżki rozwoju zawodowego, planowanie własnej kariery zawodowej, dobór odpowiednich form, metod, kontrola jego przebiegu i umiejętność oceny jego rezultatu. Podstawowym zadaniem nauczyciela w tym procesie jest wywołanie motywacji do uczenia się u ucznia i jej podtrzymywanie. Sukces ucznia i nauczyciela w samokształceniu zależy przede wszystkim od właściwego zrozumienia istoty procesu samokształcenia przez obydwie strony, legitymizowania się przez ucznia i nauczyciela odpowiednimi kompetencjami samokształceniowymi, w tym szczególnie organizatorskimi u nauczyciela i wypracowaniu zasad dobrej współpracy pomiędzy uczniem a nauczycielem, opartej na zasadzie zaufania, otwartości i wzajemnego zrozumienia [16].
Z uwagi na fakt, że zgodnie z założeniami edukacji ustawicznej najważniejszym zadaniem szkół wszystkich szczebli jest wdrażanie do samokształcenia jest to tematyka cały czas aktualna i podlegająca dalszym badaniom.
Przypisy:
[1] Jankowski D., Autoedukacja wyzwaniem współczesności, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999, s.35
[2] Noworol Cz., Doradztwo całożyciowe dla rozwijania indywidualnych karier przedsiębiorczych. Rola kompetencji doradczych w : (red.) S. Solecki Rola doradcy zawodowego w procesie promowania przedsiębiorczości i samozatrudnienia, PWSZ Przemyśl 2005.
[3] Znaniecki F., Socjologia wychowania, PWN Warszawa 1973, s. 179
[4] Okiński W., Procesy samokształceniowe, Polski Instytut Socjologiczny, Poznań 1935, s.34
[5] Urbańczyk F., Dydaktyka dorosłych, Ossolineum Wrocław 1973, s. 451
[6] Pieter J., Psychologiczne problemy samokształcenia, NK Warszawa 1963, s.3
[7] Pieter J., Słownik psychologiczny, Ossolineum Wrocław 1963, s. 267
[8] Okoń W., Zarys dydaktyki, PZWS Warszawa 1957, s. 8
[9] Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN Warszawa 1975, s. 257
[10] Aleksander T., Kształcenie ustawiczne w : (red) Pilcha T., Lepalczyk I. Pedagogika społeczna, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995, s.295-318
[11] Riechert J., Jak studiować? Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, s.12
[12] Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN Warszawa 1975, s. 145
[13] Rostowski T., Kompetencje jako jakość zarządzania zasobami ludzkimi w : (red.) Sajkiewicz A. Jakość zasobów firmy. Kultura, kompetencje, konkurencyjność, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2002.
[14] Półturzycki J., Dydaktyka dorosłych, Warszawa 1991, s.318
[15] Półturzycki J., Wdrażanie do samokształcenia, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1983,
s. 106-116
[16] Półturzycki J., Samokształcenie i doskonalenie nauczycieli, w : (red.) Kruszewski Z.P, Nauczyciel wobec współczesnych wyzwań edukacyjnych, Warszawa-Płock 2004, s. 43-48
Bibliografia:
- Aleksander T., Kształcenie ustawiczne w : (red) Pilcha T, Lepalczyk I., Pedagogika społeczna, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995
- Jankowski D., Autoedukacja wyzwaniem współczesności, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999
- Noworol C., Doradztwo całożyciowe dla rozwijania indywidualnych karier przedsiębiorczych. Rola kompetencji doradczych w : (red.) Solecki S., Rola doradcy zawodowego w procesie promowania przedsiębiorczości i samozatrudnienia, PWSZ Przemyśl 2005
- Okiński W., Procesy samokształceniowe, Polski Instytut Socjologiczny, Poznań 1935
- Okoń W., Elementy dydaktyki szkoły wyższej, PWN Warszawa 1971
- Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN Warszawa 1975
- Okoń W., Zarys dydaktyki, PZWS Warszawa 1957
- Pieter J., Psychologiczne problemy samokształcenia, NK Warszawa 1963
- Pieter J., Słownik psychologiczny, Ossolineum Wrocław 1963
- Półturzycki J., Dydaktyka dorosłych, Warszawa 1991
- Półturzycki J., Samokształcenie i doskonalenie nauczycieli, w : (red.) Kruszewski Z.P, Nauczyciel wobec współczesnych wyzwań edukacyjnych, Warszawa-Płock 2004
- Półturzycki J., Wdrażanie do samokształcenia, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1983
- Riechert J., Jak studiować? Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970
- Rostowski T., Kompetencje jako jakość zarządzania zasobami ludzkimi w : (red.) Sajkiewicz A., Jakość zasobów firmy. Kultura, kompetencje, konkurencyjność, Wydawnictwo POLTEXT, Warszawa 2002
- Urbańczyk F., Dydaktyka dorosłych, Ossolineum Wrocław 1973
- Znaniecki F., Socjologia wychowania, PWN Warszawa 1973
—————————————————————
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
-Na tych samych warunkach 2.5 Polska
—————————————————————