Abstrakt:
Rozwój gospodarki kapitalistycznej w XIX w. miał swoje silne odbicie we wzroście obrotów handlowych. Szybko zwiększała się wartość obrotów wewnętrznych, jak i międzynarodowych. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale najważniejszymi były: ciągły wzrost produkcji przemysłowej w wyniku implementacji dorobku przewrotu technicznego, wzrost produkcji w rolnictwie, a także polityka obniżek i znoszenia ceł, myt, monopoli handlowych, unifikacja miar, wag.
W przypadku kilkudziesięciu państw niemieckich warunkiem koniecznym postępujących zmian stała się budowa ogólnoniemieckiego rynku i likwidacja wewnętrznych ceł.
W prowincjach Królestwa Pruskiego[1] już w 1818 r. zniesiono wewnętrzne cła, a kilkanaście lat później (1834 r.) utworzono pod przewodnictwem Prus Niemiecki Związek Celny (Deutscher Zollverein).
Z biegiem czasu Niemiecki Związek Celny skupiał, poza Austrią wszystkie ważniejsze państwa niemieckie. Utworzenie i funkcjonowanie tego Związku miało istotny wpływ na ukształtowanie się i powstanie w drugiej połowie XIX w. ogólnoniemieckiego rynku, gospodarcze i (później) polityczne zjednoczenie Niemiec.
Niemiecki Związek Celny był pod względem handlu i ceł całością. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX w. Niemcy jak dodaje Józef Kuliszer stały się narodową jednostką handlową, jednolitym obszarem celnym.
I choć samo utworzenie Związku podyktowane było w znacznej mierze zmianami politycznymi dokonanymi na Kongresie Wiedeńskim (1815 r.), a w szczególności przyrostem terytorialnym Królestwa Prus i układem granic tego państwa, stosowana polityka handlowa i ekonomiczne osiągnięcia Związku są niepodważalne.
Mimo licznych problemów, konfliktów, kryzysów, Niemiecki Związek Celny przetrwał 33 lata[2], podczas których ukształtował się jednolity niemiecki rynek z niemal 40 milionową populacją.
W skali dotąd niespotykanej rozwinęła się wymiana handlowa pomiędzy licznymi krajami niemieckimi, a traktaty handlowe z innymi państwami z klauzulą największego uprzywilejowania potęgowały tę wymianę.
Ostatecznie działalność Związku, zapożyczenia dorobku przewrotu technicznego, zmiana prawodawstwa, przemyślana i dalekowzroczna polityka rządów, doprowadziły do nieodwracalnych zmian w społeczeństwie niemieckim – w gruzach legły pozostałości feudalizmu, triumfował kapitalizm, a Niemcy z powodzeniem konkurowały na arenie gospodarczej z potęgami Anglii, Francji, USA.
Wobec potrzeby szukania wzorców rozwoju gospodarczego, rozwój gospodarczy krajów niemieckich w XIX w. i budowa potęgi gospodarczej są mimo upływu czasu ważnym zagadnieniem badawczym.
Abstract:
The development of the capitalism in the nineteenth century was reflected in its strong growth of trade. Rapidly increased the turnover of internal and international. There were many reasons, but most important were: continuous growth in industrial production as a result of the implementation of the acquis and technical revolution, the increase of production in agriculture, as well as reductions in policy and abolition of customs duties, tolls, trade monopolies, standardization of measurement scales.
In the case of several German states, a prerequisite for progressive change has become the German construction market and the elimination of internal tariffs. In the provinces of the Kingdom of Prussia in 1818 has abolished internal duties. Several years later (1834) formed under the chairmanship of Prussia, German Zollverein.
Over time German Zollverein focus, outside of Austria all the major German states. Establishment and functioning of the Union had a significant influence on the formation and rise in the second half of the nineteenth century, the German market and the economic and (later) the political unification of Germany.
German Customs Union was in terms of trade and customs entity. In the fifties and sixties nineteenth century Germany as adds Joseph Kuliszer become a national business unit, a single customs territory reaching to the coast.
And not only is the creation of the Union was motivated largely political changes made to the Congress of Vienna (1815), in particular the territorial growth of the Kingdom of Prussia and the shape of its boundaries, applied trade policy and economic achievements of the Union are indisputable.
On a scale hitherto unprecedented developed trade between many countries, German, and commercial treaties with other countries with most favored intensified exchanges.
Finally, the activities of the Union acquis borrowings technical revolution, changing legislation, thoughtful and far-sighted government policies, have led to irreversible changes in German society in ruins lay-residue of feudalism, capitalism has triumphed, and Germany has successfully competed with the economic powers of England, France, the United States.
Keywords: German Zollverein, industrialization, customs tariff, customs duty , German Historical School, economic liberalism.
Wstęp
Gospodarczo kraje niemieckie na początku XIX w. pozostawały w stanie zacofania w porównaniu do rozwiniętych gospodarek Anglii, Francji, czy Belgii[3].
W prowadzonej gospodarce folwarcznej rzemiosło cechowe, manufaktury, chałupnictwo mogły w pełni pokryć zapotrzebowanie na artykuły przemysłowe.
Mimo tych przeciwności państwa niemieckie w kilkadziesiąt lat przekształciły się w jedno państwo, do tego nowoczesne, konkurujące z powodzeniem z ówczesnymi potęgami gospodarczymi Anglii, Francji i USA.
Stąd też niemiecki wzorzec rozwoju gospodarczego, mający swe oparcie w implementacji dorobku przewrotu technicznego, integracji gospodarczej podzielonych państw niemieckich w ramach Niemieckiego Związku Celnego są ciągle przedmiotem badań naukowych, nie tylko historyków, ale także ekonomistów.
Autor niniejszego artykułu podjął próbę ukazania unifikacji gospodarczej Niemiec w XIX w., którego ważnym elementem, obok przemian politycznych, implementacji dorobku przewrotu technicznego (m.in. rozwój przemysłu ciężkiego, sieci kolei żelaznych), nauk ekonomicznych, kapitalizmu było utworzenie w 1834 r. i funkcjonowanie Niemieckiego Związku Celnego[4]. Związek mimo towarzyszących mu kryzysów i nieporozumień był wzorem postępującej integracji gospodarczej, będąc jednocześnie ważnym elementem tworzenia wspólnego niemieckiego rynku, dając w przyszłości wyraźny sygnał do jedności politycznej.
Wykorzystując źródła wtórne z okresu funkcjonowania Związku Celnego w XIX w., dane statystyczne dotyczące uzyskiwanych wyników Związku, a także dorobek ekonomistów niemieckiej szkoły historycznej, i ekonomistów klasycznych, publikacje ówczesnych oraz współczesnych badaczy autor założył następującą hipotezę badawczą: Niemiecki Związek Celny odegrał istotną rolę w pobudzaniu rozwoju przemysłu, wzrostu obrotów handlowych, normalizacji wag i miar, postępującej integracji gospodarczej państw niemieckich w XIX w., a urzeczywistnieniem tego procesu było stworzenie ogólnoniemieckiego rynku.
Obraz mapy politycznej Niemiec po Kongresie Wiedeńskim. Związek Niemiecki
Na początku XIX w. armia Napoleona przetoczyła się niemal przez wszystkie kraje niemieckie, rozbijając dotychczasowe granice państw i państewek. W Niemczech ciągle dominowała feudalna gospodarka rolna, a na wschód od rzeki Łaby (w Prusach) była to typowa gospodarka pańszczyźniana[5].
Po sukcesach Napoleona na mocy układu w Tylży (1807 r.), dominujące państwo niemieckie – Prusy straciły niemal połowę swego terytorium. Zabrano Prusom ziemie na zachód od Łaby, aby utworzyć Królestwo Westfalii. W Gdańsku utworzono Wolne Miasto, pozostające pod protektoratem sasko-pruskim. Ponadto Prusy zrzekały się ziem drugiego i części ziem trzeciego rozbioru I Rzeczpospolitej. Na części dawnych ziem polskich powstało Księstwo Warszawskie.
Po upadku Napoleona w 1815 r. nastąpił nowy podział Europy. Kongres Wiedeński doprowadził do restauracji systemu zburzonego po roku 1789, choć tylko Francja została przywrócona do epoki przedrewolucyjnej. Zmiany polityczne dotyczyły także obszaru Związku Niemieckiego.
Zgodnie z postanowieniami Kongresu, Prusom zwrócono niemal wszystkie prowincje, odebrane na mocy traktatu tylżyckiego. Prusy urastały do rangi potęgi – zachodnie granice pruskiej monarchii (poprzez prowincje nadreńskie) sięgały granicy z Francją, wschodnie prowincje ocierając się o rzekę Niemen na znacznej przestrzeni sąsiadowały z posiadłościami rosyjskimi[6]. W nowych granicach Królestwo Prus obejmowało 197,5 tys. km2 i 9 mln ludności[7]. Dla tak ukształtowanych granic, dużą niedogodnością był rozdział ziem pruskich wschodnich i zachodnich prowincji – pomiędzy tymi terytoriami były inne państwa – Hanower, Brunszwik, Hesja.
W czasie wojen z Napoleonem ważną rolę odgrywała idea zjednoczenia wszystkich krajów niemieckich, w celu utworzenia jednego państwa niemieckiego. Uwieńczeniem tych prób było stworzenie w 1815 r. Związku Niemieckiego oraz Reichstagu – parlamentu niemieckiego. Związek Państw Niemieckich obejmował 34 państwa i 4 wolne miasta.
Jedynie sześć państw niemieckich (oprócz Austrii) w 1816 r. liczyło ponad jeden milion mieszkańców, a mianowicie: Prusy, Bawaria, Hanower, Wirtembergia, Saksonia i Badenia[8].
Jeśli nie uwzględnić 4 wolnych miast, to 22 księstwa i elektoraty liczyły mniej niż 1% ogólnej powierzchni Związku Niemieckiego.
Poniższa mapa prezentuje granice państw niemieckich będących członkami Związku Niemieckiego (mapa 1).
Mapa. 1 Kraje Związku Niemieckiego w 1815 r.
Źródło: Kiesewetter H., Region und Industrie in Europa 1815-1995, [w:] Grundzüge der modernen Witrtschaftsgeschichte No 2, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 2000 r., s.39.
Pod względem politycznym w łonie Związku Niemieckiego ścierały się dwa główne prądy:
– państwa południowe ciążyły ku Austrii,
– państwa północne ciążyły ku Prusom.
Państwa północne pierwsze poderwały się do walki z Napoleonem, wzrosło tam znaczenie ruchu patriotyczno-narodowego. Państwa południowe przodowały natomiast w sferze przemian społecznych. Państwa te otrzymały najwcześniej konstytucje (Księstwo Sasko-Weimarskie (1816 r.), Bawaria, Badenia (1818 r.), Wirtembergia (1819), Księstwo Hesji – Darmstadt (1820 r.).
Formalny prymat w Związku przejęła Austria, ale szybko okazało się, że dla sprawnego funkcjonowania Związku negatywny wpływ miała jej rywalizacja z Prusami. W konsekwencji doprowadziło to do unicestwienia parlamentu i całego Związku Niemieckiego[9].
W przyszłości to największe państwa Związku (Austria, Prusy, Bawaria, Saksonia) miały istotny wpływ na rozwój przemysłu i krzewienie industrializacji w pozostałych krajach niemieckich.
Narodziny i działalność Niemieckiego Związku Celnego (Deutscher Zollverein). Wzrost znaczenia Prus
Niemcy ze względu na mnogość państw i państewek były usiane komorami celnymi, które unicestwiały handel i przemysł, stanowiąc jednocześnie prawdziwe przekleństwo rozwoju ryku narodowego. Jak podaje J. Kuliszer w 1790 r. istniało w Niemczech około 1800 granic celnych, na początku XIX w. w samych Prusach było 67 lokalnych taryf celnych i tyle samo granic celnych[10].
Wprawdzie w pierwszym dwudziestoleciu XIX w. zmniejszono liczbę wewnętrznych granic celnych, ale jak dodaje W. Stankiewicz: „…kupiec wiozący towary z Hamburga do Berlina musiał przekraczać dziesięć granic państwowych i celnych, a po drodze z Magdeburga do Drezna (180 km) płacić 16 razy cło!”[11]
Stąd też walka o likwidację ceł wewnętrznych wysunęła się, obok walki z ustrojem cechowym na główne miejsce w działaniach rządu Królestwa Prus. Dla zintensyfikowania tych działań niemały wpływ miał wcześniej opisany kształt granic Królestwa Prus. Jak pisze J. Iwaszkiewicz w Wielkiej Historii Powszechnej[12] „granice (Prus) były nadmiernie wyciągnięte, poprzecinane wyrzynającymi się terytoriami innych państw niemieckich, do tego stan prowincji wschodnich, rolniczych przeważnie różnił się zasadniczo od uprzemysłowionych zachodnich. Naturalnym dążeniem rządu pruskiego było związanie tych części przez włączenie rozdzielających je krajów niemieckich w jeden obszar celny”.
Już w 28.V.1818 r. w Prusach wprowadzono ustawę handlową i celną na mocy, której zniesiono cła pomiędzy prowincjami pruskimi. Był to pierwszy etap unifikacji celnej. Prusy stworzyły na swym terytorium, obejmującym znaczną część terytorium Niemiec, jednolity rynek.
Jednakże, jak pisał niemiecki ekonomista[13] – F. List, 38 granic celnych w obrębie Niemiec paraliżowało dalej wymianę wewnętrzną, gdyż każde z państw niemieckich traktowało sąsiednie jako zagranicę.
Władze gospodarcze państwa pruskiego szybko zrozumiały, że rozdrobnienie Niemiec, brak jednolitego rynku i niska siła nabywcza licznych warstw społecznych stały się przeszkodą nie do przebycia na drodze do dalszego rozwoju gospodarczego kraju[14]. Dlatego korzystając ze swojego stanowiska i z okoliczności, zaczęły skupiać dokoła swoich posiadłości małe niemieckie państwa, aby wprowadzać je w zakres swych interesów i stopniowo kojarzyć je z sobą.[15]
Dopiero jednak pod koniec lat dwudziestych XIX w. padają stopniowo szlabany hamujące handel i oddzielające Niemców od siebie.
| Już 1 lipca 1828 weszła w życie unia celna pomiędzy Prusami a Badenią i Wirtembergią.[16] W ślad za tą unią poszły inne niemieckie państwa zawierając między sobą porozumienia bilateralne w sprawie taryf celnych. Jednym z nim było porozumienie pomiędzy Prusami a Hesją-Darmstadt zawarte w lutym 1828 r., a rozszerzone w 1832 r. o Hesję-Kassel. Ważnym wydarzeniem było przyjęcie pruskiego systemu taryfowego przez Bawarię i Wirtembergię. |
Na mocy tych porozumień na obszarze Niemiec funkcjonowały: środkowoniemiecki związek celny (unia Saksonii z Hesją, Brunszwikiem, Hanowerem, Oldenburgiem, państwami turyńskimi, Bremą, Frankfurtem), północny związek celny (Prusy, Hesja-Darmstadt), południowoniemiecki związek celny (Bawaria, Wirtembergia).
W 1829 r. z inicjatywy Fridricha Motza i Johanna Cotty został zawarty traktat handlowy pomiędzy związkiem północnym a południowoniemieckim, w myśl którego oba związki postanowiły znieść częściowo pobierane przez siebie cła, a częściowo obniżyć je o 25%, i w przyszłości przystosowywać do siebie oba systemy celne. Wobec tego faktu Saksonia i państwa turyńskie „volens nolens” musiały przyłączyć się do Związku Celnego.
Kolejnym krokiem po zniesieniu wewnętrznych barier celnych w Prusach było stworzenie z dniem 31.12.1831 r. związku celnego pomiędzy Prusami a Hesją. Związek obejmował powierzchnię 5278,72 niemieckich mil kwadratowych (około 296 928 km 2 ).
Trzy lata później (1834 r.) utworzono Niemiecki Związek Celny (Deutscher Zollverein), którego głównym inicjatorem były Prusy. Związek w 1834 r. obejmował (po wstąpieniu Bawarii, Saksonii, Turyngii, Hesjii – Kassel i wielu mniejszych państw) 7732,34 niemieckich mil kwadratowych (około 434 944,2 km2)[17].
W roku 1836 po przystąpieniu Badenii, Nassau i Frankfurtu n. Menem powierzchnia Związku wynosiła już 8088,54 niemieckich mil kwadratowych (około 454 980,4 km2).
Umowa z 1834 r. obowiązywała do 1 stycznia 1842 r. Następna umowa miała obowiązywać w latach 1842-1854 r. W kolejnym okresie obowiązywania umowy (lata 1854-1865) obszar Związku obejmował już 9047,44 niemieckich mil kwadratowych (około 508 918, 5 km2) (tab. 1) .[18]
Kształtował się niemiecki (jako całość) rynek ekonomiczny. Poza tym rynkiem pozostawała Austria.
W 1834 r. Związek zjednoczył pod względem handlowym około 24-25 mln ludności, w 1850 r. Zollverein obejmował około 34 mln mieszkańców w porównaniu do 27,5 mln w Zjednoczonym Królestwie, 32,5 mln w Austrii, 35,6 mln we Francji, 24,1 mln we Włoszech, 15 mln w Hiszpanii, i 72,5 mln w Rosji, była to liczba niemała – powstał duży rynek wewnętrzny[19].
Początkowo poza Związkiem Celnym pozostawały terytoria nadmorskie (Hanower, Oldenburg, Szlezwik, Holsztyn, Meklemburg, miasta hanzeatyckie), było to wielkie osłabienie Związku, gdyż członkowie unii nie mieli swobodnego dostępu do portów Morza Północnego[20].
Rysowała się wyraźna dominacja Prus. Mimo tego, obok powierzchni istotne było położenie geograficzne poszczególnych państw. To dlatego Prusy zabiegały o przystąpienie Hanoweru, widząc ich porty i dostęp do Morza Północnego.
W 1851 udało się przyłączyć do Związku Hanower i Oldenburg, którym obiecano przywileje. W 1864 r. kraje członkowskie Związku liczyły blisko 36 mln ludności.
Królestwo Prus stanowiło blisko 58% powierzchni Związku, Bawaria ponad 15%, Hanower blisko 8%, Wirtembergia i Badenia ponad 3%, Saksonia 3%.
Kierownictwo Związkiem objęły Prusy.
Ze względu na różny potencjał państw (ekonomiczny i polityczny) w Związku panowała zasada równości i jednomyślności. Miało to zapewnić bezpieczeństwo interesów mniejszych państw. Najwyższym organem była konferencja Związku, aby podjąć wiążące decyzje musiała być jednomyślność. Państwom członkowskim przysługiwało prawo weta.
Przedstawiciele państw spotykali się na konferencji jeden raz w roku, a czas trwania konferencji przedłużał się nawet do pół roku. Miejsce organizowania konferencji było przechodnie pomiędzy członkami Związku. Delegaci na konferencje byli nominowani przez poszczególne rządy. Zasadniczo każde państwo posiadało jeden głos[21].
Decyzje podjęte przez Ogólną Konferencję Związku dotyczące przepisów celnych nie wymagały ratyfikacji przez państwa członkowskie.
Przychody Związku wynikały z ceł wwozowych, wywozowych i tranzytowych. Później wprowadzono także podatek od produkcji cukru buraczanego (od 1844 r.).
Sposób podziału został określony w artykule 22 umowy o przystąpieniu do Związku z 1833 r. Z zapisu wynikało, że przychody Związku Celnego po odjęciu kosztów dzielone będą pomiędzy kraje członkowskie w identycznym procencie, jaki stanowiła ludność kraju w stosunku do całkowitej liczby ludności zamieszkałej w granicach Związku.
Szybki przyrost demograficzny sprawił, że członkowie Związku przeprowadzali co 3 lata okresowe badania wielkości populacji. Badania takie miały się odbywać w grudniu, bowiem w tym miesiącu migracje obywateli były najmniejsze. Te powszechne zasady dotyczące spisów ludności, zostały przeprowadzone w życie już w 1834 r.
Dalsze rozszerzenie Związku o kolejne państwa nie miało wpływu na ustalone zasady podziału przychodów według liczby ludności i dokonywania spisów.
Zasadniczo Królestwu Prus z liczbą ludności 19,6 mln przypadało ponad 54,7% w uzyskiwanych dochodach (rys. 1).
Był to odsetek mniejszy niż udział Prus w powierzchni całkowitej Zollverein (blisko 58 %). Na Bawarię przypadało niemal 13,5%, Na Saksonię 6,5%, na Hanower niemal 5,5%, Wirtembergię blisko 4,9%, Badenię blisko 4%, Turyngię nieco ponad 3%. Pozostali członkowie posiadali udziały poniżej 3% (Elekt. Hesji, Wlk. Ks. Hesji, Nassau, Brunszwik, Frankfurt, Luksemburg, Oldenburg).
Pewnym wyjątkiem był Frankfurt n. Menem, który zgodnie z odrębnym artykułem do umowy o przystąpieniu do Związku zagwarantowany miał korzystniejszy sposób liczenia udziałów. Gdyby tylko liczyć liczbę mieszkańców Frankfurt miałby udział w dochodach 0,26% , po uwzględnieniu zapisów do umowy o przystąpieniu do Zollverein był to udział 0,99%.
Dochody z opłat wychodowych pobieranych na urzędach celnych wschodnich prowincji pruskich, Królestwa Saskiego i Turyngii, były rozdzielane między te kraje; opłaty składane na zachodnich granicach prowincji pruskich i innych państw Związku Celnego, były drugiej strony własnością.
Związek co do handlu i cła stanowił względem państw zagranicznych oddzielną całość – zniesiono wewnętrzne bariery celne, a jednocześnie odgrodzono się jednolitą taryfą celną od zalewu konkurencyjnych towarów angielskich. Opłata celna pobierana była na wspólnych granicach.i[22].
Niemiecki Związek Celny był pod względem handlu i ceł całością. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Niemcy jak dodaje Józef Kuliszer stały się narodową jednostką handlową, jednolitym obszarem celnym sięgającym do wybrzeży morskich[23]. Prezentuje to poniższa mapa, uwzględniając granice powstałego w 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego (mapa 2). Ze względu na rozszerzanie granic Związku przedstawione zostały cztery okresy czasu:
– granice na dzień 1 stycznia 1834 r.;
– granice w 1854 r. (po przystąpieniu m.in. Królestwa Hanoweru);
– granice po wonie z Danią (przyłączenie Szlezwiku-Holsztyna);
– granice po wojnie prusko (niemiecko)-francuskiej (przyłączenie Alzacji i części Lotaryngii).
Polityka handlowa Niemieckiego Związku Celnego
Związek Celny stosował liberalną politykę handlową, a przewóz towarów kolejami po krajach członkowskich Związku szybko pobudzał obroty handlowe i determinował budowę kolejnych szlaków.
W granicach Związku panowała niemal całkowita swoboda handlu i obowiązywała jednolita taryfa w handlu z zagranicą.
Chociaż polityka Niemieckiego Związku Celnego opierała się na pruskiej ustawie z 1818 r. wprowadzono do tej polityki w latach czterdziestych pewne zapisy w duchu protekcjonistycznym.
W 1835 r. Prusy zawarły odrębny traktat handlowy z Austrią, ale dopiero traktat z Francją z 1862 r. umożliwił Prusom i pozostałym państwom Niemieckiego Związku Celnego realizację polityki wolnego handlu.
W 1840 r. Związek zawarł traktat handlowy z Imperium Otomańskim (Osmańskim) a w 1841 r. układ handlowo-żeglugowy z Wielką Brytanią. W 1844 r. zawarto układ handlowo-żeglugowy z Belgią, a w 1845 r. z Sardynią. Oczywiście umowy te korzystnie wpływały na wysokość uzyskiwanych dochodów z tytułu ceł, które w 1845 r. przekroczyły 25 mln talarów.
W ciągu 30 lat istnienia Niemieckiego Związku Celnego ogólne przychody z ceł wzrosły o ponad 78 %, osiągając w roku 1864 poziom ponad 21,6 mln talarów (przy wzroście obrotów handlowych o ponad 300%). Największy udział w obrotach przypadł Prusom około 11, 3 mln talarów (tab. 2).
I mimo tego, że w wyniku coraz bardziej liberalnej polityki handlowej po 1845 r. przychody z ceł spadają, w stosunku do ciągle wzrastającej liczby ludności Związku (rys. 2). Jednocześnie daje się zauważyć szybki wzrost obrotów handlowych ( tab. 3).
Obroty te w 1834 r. wynosiły ponad 249,5 mln talarów, w 1860 wzrosły do 831,45 mln talarów (wzrost o ponad 333%).
Struktura przychodów Związku z cła wwozowego ze względu na rodzaje dóbr w roku 1864 kształtowała się następująco:
– kawa ponad 30% (wwóz 1 398 837 cetnarów kawy (około 69 941 ton) o wartości 25 179 066 talarów, cena za 1 cetnar – około 18 talarów)[24],
– liście tytoniu i wyroby tytoniowe – 12% (nieobrobione liście tytoniu 605 238 cetnarów (około 30 261 ton o wartości 12 104 760 talarów, cena za 1 cetnar – około 20 talarów),
– żelazo surowe, towary z żelaza i żelazo – 6,5%
– wino – 6%,
– cukier surowy – 5,5%
– owoce południowe – 2%,
– ryż, wyroby wełniane, przędza bawełniana i wyroby bawełniane, każde po 2,5%
– przyprawy, towary jedwabne i półjedwabne każde po 2%
Dobra te stanowiły około 80% przychodów z ceł wwozowych.
Wdrażana idea wolnego handlu przyniosła wymierne efekty. W 1864 r. po 31 latach funkcjonowania Niemieckiego Związku Celnego wartości obrotów (wwóz i wywóz) przekroczyły 737 mln talarów. Obroty wzrosły blisko trzykrotnie. Biorąc pod uwagę szybki wzrost populacji, w przeliczeniu na 1 mieszkańca obroty wyniosły ponad 21 talarów i w ciągu badanego okresu podwoiły się. I może wyniki uzyskane w 1864 r. nie są imponujące, ze względu na wojnę secesyjną w Stanach Zjednoczonych i wojnę z Danią (blokada portów Morza Bałtyckiego i Północnego). Dla porównania w 1860 r. zsumowana wartość wwozu i wywozu wyniosła blisko 831,5 mln talarów, co dawało 24,7 talara na 1 mieszkańca (tab. 3).
Liberalna polityka handlowa sprawiała, że począwszy od lat czterdziestych XIX w. systematycznie spadały przychody Związku z tytułu cła wwozowego cukru z trzciny cukrowej (tzw. cukier kolonialny). Ma to odzwierciedlenie w przychodach Związku, które zaczęły spadać. Jednocześnie rozwijało się cukrownictwo buraka cukrowego w Europie, w tym i w Niemczech.
Stąd Istotną nowością było nałożenie powszechnego podatku przy produkcji cukru z buraków cukrowych w krajach członkowskich Związku Niemieckiego. Podatek zaczął obowiązywać od 1 września 1844. Podatek, oprócz zapewnienia dochodów dla Związku prowadził do pewnej równowagi pomiędzy ceną cukru kolonialnego, obłożonego wysokimi cłami, a produkcją cukru buraczanego[25].
Przychody z podatku od produkcji krajowego cukru wyniosły: w 1849 r. 494.814 talarów, w 1853 r. wzrosły do 2.171.324 talarów, w 1864 r. 10.050.681 talarów.
Analizując wysokość obrotów handlowych nie sposób nie uwzględnić głównych kierunków handlu Niemieckiego Związku Celnego. Wyniki zaprezentowano w tabeli 4.
Wartość wymienianych towarów wyniosła blisko 737,5 mln talarów, w tym wwożonych do krajów Niemieckiego Związku Celnego oszacowano na ponad 360,3 mln talarów, wywożonych na ponad 377 mln talarów. Osiągnięto tym samym nadwyżkę w obrotach handlowych z zagranicą w wysokości 16,67 mln talarów.
Dominowały: wwóz towarów z Austrii (19,39%), Holandii (18,36%), Hamburga (18,01%). Wywóz towarów kierowany był podobnie głównie do Hamburga (19,66%), Austrii (15,31%), Holandii (14,10%), Belgii (13,84%).
Ze względu na pewne trudności dotyczące handlu z Wielką Brytanią, Danią, Szwecją, Norwegią, czy nawet Rosją w tabeli zawarto kierunek Morze Północne, czy Bałtyckie.
Największy deficyt w obrotach handlowych osiągnięto w wymianie z Rosją i Królestwem Kongresowym. Powodem był ograniczony wolny handel ze strony Rosji, a nawet w stosunku do wielu artykułów zakaz importu. Z Rosji wwożono głównie drewno, produkty rolne (rośliny, zwierzęta), terpentynę, futra, kawior, olej świeży, surowy jedwab, o wartości ponad 34,2 mln talarów. Do Rosji wywożono głównie wyroby chemiczne, indygo, żelazo i wyroby stalowe, szkło, artykuły spożywcze, wyroby tytoniowe. Prusy – największe państwo Związku Celnego już w końcu lat pięćdziesiątych zajmowało drugie (po Austrii) miejsce w obrotach w Rosją.
Wnioski
Utworzenie i funkcjonowanie Niemieckiego Związku Celnego przez 33 lata stworzyło szansę ukształtowania jednolitego rynku niemieckiego.
Ekonomiczne wyniki działalności związku były świetne. W ciągu 10 lat (1834-1844) wywóz uległ podwojeniu – dochody celne wzrosły z 12 milionów talarów do 21 milionów talarów. Traktat handlowy Prus z Francją (1862 r.), a następnie z francusko-angielski pozwolił Prusom powrócić na drogę wolnego handlu. Inni członkowie Związku widząc w tym własny interes przystąpiły do Związku, inni niejako musieli przystąpić do zawartego traktatu.
Liberalna polityka doprowadziła do znacznego uproszczenia taryfy celnej, a także do zniesienia ceł od niektórych surowców i poważnej obniżki ceł od gotowych wyrobów, wkrótce cła importowe zupełnie zniesiono.
Wzrastały obroty handlowe, pomiędzy prowincjami silnie uprzemysłowionymi, a innymi rolniczymi, dla przykładu pomiędzy rolniczymi obszarami wschodnich Prus, a zachodnimi silnie uprzemysłowionymi (zagłębie Ruhry).
Podsumowując dokonania gospodarcze Niemieckiego Związku Celnego nie sposób nie wiązać jego sukcesu z dorobkiem przewrotu technicznego (rozwój przemysłu ciężkiego, rewolucja w transporcie), czy działaniami politycznymi (zmiana ustawodawstwa, zaangażowanie państwa w procesy gospodarcze), a szczególnie przemyślanej polityki Prus, rywalizujących z Austrią.
Poprzez Zolllverein, usunięto zapory ciągle dzielące Niemcy, mógł rozwijać się handel wewnętrzny, nie mówiąc o handlu międzynarodowym.[26] To pozwala pozytywnie zweryfikować założoną hipotezę badawczą, że funkcjonowanie Związku Celnego umożliwiło stworzenie jednolitego rynku niemieckiego, i gospodarcze zjednoczenie, wyprzedzając polityczne zjednoczenie Niemiec.
Przyznać należy, ze tworzenie niemieckiego systemu gospodarczego, idea zjednoczenia miała swoje silne oparcie w dorobku niemieckich ekonomistów, a szczególnie Friedricha Lista i jego następców. Z kolei wolny handel był koncepcją m.in. angielskich ekonomistów klasycznych, z Adamem Smithem na czele. Elity polityczne i gospodarcze potrafiły te dwie przeciwstawne koncepcje połączyć i zastosować w życiu gospodarczym Niemiec. Dodać należy, ze sukcesy gospodarcze w ramach Niemieckiego Związku Celnego w widoczny sposób wpłynęły na wzrost świadomości narodowej obywateli państw niemieckich[27].
Literatura
1. Ashton T.S. The Industrial Revolution, 1760-1830, Oxford University Press, Oxford, 1997 r.
2. Bienengräber A., Statistik des Verkehrs und Verbrauchs im Zollverein für die Jahre 1842-1864: Nach den veröffentlichten amtlichen Kommerzial-Übersichten etc, Wyd. Druncker A., Berlin, 1868 r.
3. Czubiński A., Wybrane problemy historii Niemiec w XIX i XX wieku, Wielkopolska Agencja Wydawnicza, Poznań, 1992 r.
4. Die deutsche Frage und das europäische Staatensystem 1815-1871, Doering-Manteuffel A., [w:] Enzyklopädie deutscher Geschichte, t.15,: Oldenbourg Wissenschaftsverlag GmbH Monachium, 1993 r.,
7. Dubiecki M., Rys dziejów najnowszych od r. 1815 po 1875 Z krótkim rzutem oka na dzieje lat 1876-1878, Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno, 1880 r.
8. Ginsbert J., Drogi żelazne Rzplitej, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa, 1935 r.
9. Grabska W., Ekonomiczna ekspansja Niemiec na Wschód w latach 1870-1939, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1966 r.
10. Http://www.spiegel.de/spiegel/spiegelspecialgeschichte/d-50620319.html
11. Jahrbuch für Volswirthschaft uns Statistik, Herausgegeben von O. Hübner, Fünfter Jahrgang, Verlag von H. Hübner, Lipsk, 1857 r.
12. Jahrbuch für Volswirthschaft uns Statistik, Herausgegeben von O. Hübner, Siebenter Jahrgang, Verlag von H. Hübner, Lipsk, 1861 r.,
13. Jung A., Sehnsucht nach dem grossen Markt , Spiegel Special Geschichte 1/2007.
14. Kiesewetter H., Region und Industrie in Europa 1815-1995, [w:] Grundzüge der modernen Witrtschaftsgeschichte No 2, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 2000 r.,
15. Kuliszer J., Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, t. II, KiW, 1961 r.
16. Mathias P., Pollard S., The Cambridge economic history of Europe, Volume VIII, The Industrial Economics: The Development of Economic and Social Policies, Cambridge University Press, 1989 r.
17. Myszczyszyn J., „Budowa, rozwój i znaczenie gospodarcze kolei żelaznych w państwach niemieckich w pierwszej połowie XIX w.”, http://wiedzaiedukacja.eu/archives/25351
18. Pierer’s Universal-Lexikon, Tom 19. Altenburg 1865, s. 672-687
19. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa, 1983 r.
20. Rau H., Vergleichendr Statisik des Handels der Deutschen Staaten, wyd. Wilhelm Braumüller K.K. Hofbuchhändler, Wiedeń, 1863 r.
21. Sehnsucht nach dem grossen Markt , Jung A., Spiegel Special Geschichte 1/2007, s. 146 http://wissen.spiegel.de/wissen/dokument/dokument.html?id=50620319&top=SPIEGEL)
22. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa, 1983 r.
23. Then V., Eisenbahnen und Eisenbahnunternehmer in der Industriellen Revolution, Ein preußisch/deutsch-englischer Vergleich, Kritische Studien zur Geschichtswissenschaft, Band 120, Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen, 1997 r
24. Wielka Historja Powszechna, red. Dąbrowski J., Halecki O., Kukiel M., Lam S., T. VI/3 „Od Wielkiej Rewolucji do Wojny Światowej 1789-1914”, Nakł. Księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1936r. (reprint), Poznań 1999 r.
Dr Janusz Myszczyszyn
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
[1] Królestwo Prus i Cesarstwo Austriackie to dwa największe państwa Związku Niemieckiego.
[2] Do 1867 r., w tym roku został poddany reorganizacji. Utworzono Związek Północnoniemiecki, a w 1871 r. powstało Cesarstwo Niemieckie, więc rola istniejącego Niemieckiego Związku Celnego była zupełnie inna.
[3] Belgia uzyskała niepodległość w 1830 r.
[4] Por. Myszczyszyn J., „Budowa, rozwój i znaczenie gospodarcze kolei żelaznych w państwach niemieckich w pierwszej połowie XIX w.”, http://wiedzaiedukacja.eu/archives/25351
[5] Por. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa, 1983 r., s. 242 i n.
[6] Por. Dubiecki M., Rys dziejów najnowszych od r. 1815 po 1875 Z krótkim rzutem oka na dzieje lat 1876-1878, Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno, 1880 r., s. 11.
[7] Czubiński A., Wybrane problemy historii Niemiec w XIX i XX wieku, Wielkopolska Agencja Wydawnicza, Poznań, 1992 r., s. 5.
[8] Kiesewetter H., Region und Industrie in Europa 1815-1995, [w:] Grundzüge der modernen Witrtschaftsgeschichte No 2, Franz Steiner Verlag, Stuttgard, 2000 r., s.38
[9] Czubiński A., Wybrane… op. cit. s. 6
[10] Kuliszer J., Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, t. II, KiW, 1961 r., s. 502.
[11] Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa, 1983 r., s. 243.
[12] Wielka Historja Powszechna, red. Dąbrowski J., Halecki O., Kukiel M., Lam S., T. VI/3 „Od Wielkiej Rewolucji do Wojny Swiatowej 1789-1914”, Nakł. Księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1936r., Reprint, Poznań 1999 r., s. 166 i n.
[13] Główny przedstawiciel kierunku historycznego w ekonomii.
[14] Por. Grabska W., Ekonomiczna ekspansja Niemiec na Wschód w latach 1870-1939, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1966 r., s. 8-10.
[15] Dubjecki M., Rys dziejów najnowszych od r. 1815 po 1875 Z krótkim rzutem oka na dzieje lat 1876-1878, Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno, 1880 r. s. 162-163 i n.
[16]Mathias P., Pollard S., The Cambridge economic history of Europe, Volume VIII, The Industrial Economics: The Development of Economic and Social Policies, Cambridge University Press, 1989 r., s. 16 i n.
[17] Rau H., Vergleichendr Statisik des Handels der Deutschen Staaten, wyd. Wilhelm Braumüller K.K. Hofbuchhändler, Wiedeń, 1863 r., s. 53.
[18] Do Związku nie należały m.in.: Austria, Meklemburgia, Szlezwik-Holsztyn.
[19] Mathias P., Pollard S., The Cambridge economic history of Europe, Volume VIII, The Industrial Economics: The Development of Economic and Social Policies, Cambridge University Press, 1989 r., s. 16.
[20] Por. Die deutsche Frage und das europäische Staatensystem 1815-1871, Doering-Manteuffel A., [w:] Enzyklopädie deutscher Geschichte, t.15, Oldenbourg Wissenschaftsverlag GmbH Monachium, 1993 r., s. 19 i n.
[21] Poza małymi państwami np. Frankfurt, państwa Turyngii, które nie miały swoich reprezentantów, ale delegowały swój głos.
[22] Z jednej strony 10% taryfa była protekcyjna w porównaniu do małych państw i liberalna w odniesieniu do ówczesnych dużych państw.
[23] Kuliszer J., Powszechna… op. cit. s. 504.
[24] Kawa zajęła miejsce cukru kolonialnego.
[25] Por. Pierer’s Universal-Lexikon, Tom 19. Altenburg 1865, s. 672-687.
[26] Por. Dubiecki M., dziejów najnowszych od r. 1815 po 1875 Z krótkim rzutem oka na dzieje lat 1876-1878, s. 301.
[27] Por. Jung A., Sehnsucht nach dem grossen Markt,, Spiegel special Geschichte, Nr 1/2000.